Jan III Waza

Jan III Waza
	Deus protector noster; Bóg naszym obrońcą; Bene faciendo neminem timemus; Czyniąc dobrze nikogo się nie boimy
	Król Szwecji
Okres	od 29 września 1568; do 17 listopada 1592
Poprzednik	Eryk XIV Waza
Następca	Zygmunt III Waza
	Książę Finlandii
Okres	od 1556; do 1563
Następca	Eryk XIV Waza
	Dane biograficzne
Dynastia	Wazowie
Data urodzenia	20 grudnia 1537
Data śmierci	17 listopada 1592
Ojciec	Gustaw I Waza
Matka	Małgorzata Leijonhufvud
Żona	Katarzyna Jagiellonka; Gunilla Bielke
Dzieci	Zofia Johansdotter Gyllenhielm; Juliusz Gyllenhielm; August Gyllenhielm; Lucrecja Gyllenhielm; Izabella Wazówna; Zygmunt III Waza; Anna Wazówna; Jan Waza
	Multimedia w Wikimedia Commons

Jan III Waza (ur. 20 grudnia 1537 w zamku Stegeborg, zm. 17 listopada/27 listopada^[b] 1592 w Sztokholmie) – książę Finlandii w latach 1556–1563, król Szwecji w latach 1569–1592. Od 1581 pierwszy wielki książę Finlandii.

Życiorys

Syn Gustawa I Wazy i jego drugiej żony Małgorzaty Leijonhufvud. Wyznania protestanckiego. Książę Finlandii od 1556. W 1562 poślubił starszą o 11 lat Katarzynę Jagiellonkę. Związek małżeński zawarty został w Wilnie^[1]. Postępowanie brata król Eryk XIV Waza uznał za zdradę i w 1563 uwięził go wraz z Katarzyną na zamku Gripsholm. W 1567 uwolnieni zostali przez Radę Królestwa. Następnie, przy poparciu możnych Jan obalił rządy brata i objął tron szwedzki^[2]. W 1570 pokojem w Szczecinie zakończył wojnę z Danią (północna wojna siedmioletnia); w walkach z Rosją 1572–1583 jego dowódcy zdobyli m.in. Narwę. W czasie elekcji 1573 roku był wysunięty jako kandydat do tronu polskiego^[3]. Ponownie kandydował w elekcji 1575 roku^[4].

W 1587 zgodził się na elekcję syna Zygmunta na tron polski; wykształcony, interesował się teologią i historią, usiłował doprowadzić do zbliżenia między luteranizmem a katolicyzmem. Pod wpływem żony sprowadził do Szwecji zakon jezuitów a w 1576 zgodnie z jego wolą wprowadzono nową liturgię wzorowaną na katolickiej^[5]. Interesował się sztuką, szczególnie architekturą. Po śmierci Katarzyny poślubił Gunnillę z którą miał syna Jana urodzonego w 1589 roku. W tym samym roku Jan III zawiedziony niechęcią Polaków do walki przeciwko Moskwie próbował ściągnąć swojego syna do Szwecji. Jego decyzję zablokowała arystokratyczna Rada Królestwa (Riksråd), za co jej członkowie popadli w niełaskę. Jan III chcąc złamać szwedzką arystokrację zawarł przymierze z Karolem Sudermańskim. Jednak będąc już śmiertelnie chory Jan przywrócił urzędy odtrąconym arystokratom wymuszając na nich przyrzeczenie, iż po śmierci króla nie dopuszczą Karola do rządów w kraju.

Jego dewizą było łacińskie zdanie „Deus protector noster” (Bóg jest naszym obrońcą). Po jego śmierci jako zwolennika katolicyzmu odbył się zjazd w Uppsali (przedstawicieli szlachty, magnaterii i kleru) który zniósł narzuconą przez niego liturgię i ogłosił protestancki charakter państwa^[6].

Galeria

portret autorstwa Ulriki Pasch, data nieznana
portret nieznanego autorstwa, II połowa XVI wieku, Muzeum Narodowe w Krakowie

Uwagi

↑ Starego stylu
↑ Kalendarz juliański/gregoriański

Przypisy

↑ Iwona Kienzler, Polki na tronach Europy. Warszawa 2014, s.219.
↑ Maciej Serwański,Józef Dobosz, Słownik władców Europy nowożytnej i najnowszej. Poznań 1998, s.187.
↑ Stanisław Płaza, Wielkie bezkrólewia, Kraków 1988, s. 17.
↑ Stanisław Płaza, Wielkie bezkrólewia, Kraków 1988, s. 71.
↑ Maciej Serwański,Józef Dobosz, Słownik władców Europy nowożytnej i najnowszej. Poznań 1998, s.188.
↑ Leszek Podhorodecki, Wazowie w Polsce. LSW Warszawa 1985, s. 75.

Bibliografia

Larsson L.-O., Arvet Efter Gustav Vasa: En Berattelse Om Fyra Kungar Och Ett Rike, Wydawnictwo „Prisma”, Stockholm 2005, ISBN 91-518-4203-3.
Ericsson L., Johan III: En Biografi, Wydawnictwo „Historiska Media”, Stockholm 2004, ISBN 978-9185057474.
Praca zbiorowa: Svenskt biografiskt handlexikon, Wydawnictwo „Albert Bonniers Förlag”, Sztokholm 1906, [on-line] T. I. s. 549–550. (szw.) [dostęp 1 lutego 2011]
Praca zbiorowa: Nordisk familjebok, Wydawnictwo „Nordisk familjeboks förlags aktiebolag”, Sztokholm 1910, [on-line] wyd. II. T. 12. s. 1432–1435. (szw.) [dostęp 1 lutego 2011]

Linki zewnętrzne

List Jana III, króla szwedzkiego do Anny Jagiellonki, królowej polskiej w sprawie wyboru na tron polski królewicza Zygmunta z dnia 1 III 1587 roku. dziedzictwo.polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-21)]. [dostęp 1 lutego 2011]

[1] Starego stylu

[2] Kalendarz juliański/gregoriański

[3] Iwona Kienzler, Polki na tronach Europy. Warszawa 2014, s.219.

[4] Maciej Serwański,Józef Dobosz, Słownik władców Europy nowożytnej i najnowszej. Poznań 1998, s.187.

[5] Stanisław Płaza, Wielkie bezkrólewia, Kraków 1988, s. 17.

[6] Stanisław Płaza, Wielkie bezkrólewia, Kraków 1988, s. 71.

[7] Maciej Serwański,Józef Dobosz, Słownik władców Europy nowożytnej i najnowszej. Poznań 1998, s.188.

[8] Leszek Podhorodecki, Wazowie w Polsce. LSW Warszawa 1985, s. 75.

[a]

[b]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Englingerowie	Eryk VI Zwycięski (970–995) Olaf Skötkonung (995–1022) Anund Jakub (1022–1050) Emund Stary (1050–1060)
Stenkilowie	Stenkil Ragnvaldsson (1060–1066) Eryk VII Stenkilsson i Eryk VIII Poganin (1066–1067) Halsten (1067–1070) Anund Gårdske (1070–1075) Hakan Ryży (1075–1080) Inge I Starszy (ok. 1080–1084) Swen Ofiarnik (1084–1087) Eryk Årsäll (1087–1088) Inge I Starszy (1088–1110) Filip (1110–1118) Inge II Młodszy (1118–1125) Ragnvald Okrągłogłowy (1125–1126) Magnus Silny (1125–1130)
Swerkerydzi i Erykidzi	Swerker I Starszy (1130–1156) Eryk IX (1156–1160) Magnus Henriksson (1160–1161) Karol VII (I) (1161–1167) Knut I (1167–1196) Kol / Bolesław (1167–1173) Swerker II Młodszy (1196–1208) Eryk X (1208–1216) Jan I (1216–1222) Eryk XI (1222–1229) Knut II Długi (1229–1234) Eryk XI (1234–1250)
Folkungowie	Waldemar Birgersson (1250–1275) Birger jarl (regent 1250–1266) Magnus I Birgersson (1275–1290) Birger I Magnusson (1290–1318) Mats Kettilmundsson (regent 1318–1319) Magnus II Eriksson (1319–1364) Eryk XII Magnusson (1356–1359) Haakon Magnusson (1362–1364)
dynastia meklemburska	Albrecht Meklemburski (1364–1389)
okres unii kalmarskiej	Małgorzata (1389–1412) Eryk XIII Pomorski (1396–1439) Engelbrekt Engelbrektsson (regent 1435–1436) Karol Knutsson Bonde (regent 1438–1440) Krzysztof Bawarski (1440–1448) Bengt Jönsson i Nils Jönsson (regenci 1448) Karol VIII (II) Knutsson Bonde (1448–1457) Jöns Bengtsson i Eryk Axelsson (regenci 1457) Chrystian I Oldenburg (1457–1464) Kettil Karlsson Waza (1464 regent) Karol VIII (II) Knutsson Bonde (1464–1465) Kettil Karlsson Waza (1465 regent) Jöns Bengtsson (1465–1466 regent) Eryk Axelsson (1466–1467 regent) Karol VIII (II) Knutsson Bonde (1467–1470) Sten Sture Starszy (1470–1497 regent) Jan II Oldenburg (1497–1501) Sten Sture Starszy (1501–1503 regent) Svante Nilsson Sture (1504–1512 regent) Eryk Trolle (regent 1512) Sten Sture Młodszy Svantesson (regent 1512–1520) Chrystian II Oldenburg (1520–1521) Gustaw Waza (regent 1521–1523)
Wazowie	Gustaw I (1523–1560) Eryk XIV (1560–1568) Jan III (1569–1592) Zygmunt (1592–1599) Karol, książę Sudermanii (regent 1599–1604) Karol IX (1604–1611) Gustaw II Adolf (1611–1632) Krystyna (1632–1654)
Wittelsbachowie	Karol X Gustaw (1654–1660) Karol XI (1660–1697) Karol XII (1697–1718) Ulryka Eleonora (1718–1720)
Dynastia Heska	Fryderyk I (1720–1751)
Oldenburgowie	Adolf Fryderyk (1751–1771) Gustaw III (1771–1792) Gustaw IV Adolf (1792–1809) Karol, książę Sudermanii (regent 1792–1796) Karol XIII (1809–1818)
Bernadotte	Karol XIV Jan (1818–1844) Oskar I (1844–1859) Karol XV (1859–1872) Oskar II (1872–1907) Gustaw V (1907–1950) Gustaw VI Adolf (1950–1973) Karol XVI Gustaw (od 1973)