Juraj Jánošík

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Skocz do: nawigacja, szukaj
Ten artykuł dotyczy zbójnika. Zobacz też: inne znaczenia terminu „Janosik”.
Juraj Jánošík
Ilustracja
Janko Alexy: Jánošík, witraż z 1957 r.,
Park Kultury i Wypoczynku
(Park kultúry a oddychu) w Bratysławie.
Data i miejsce urodzenia 25 stycznia 1688[1][2]
Terchová
Data i miejsce śmierci 17 marca 1713
Liptowski Mikułasz
Przyczyna śmierci stracony przez powieszenie na haku za lewe żebro
Narodowość Słowak
Wyznanie katolik
Rodzice Martin Jánošík[2]
Anna Cesneková[1] (Cziszniková, Čišniková)
Krewni i powinowaci Ján, Martin, Adam (bracia)
Barbora (siostra)[1]
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Wikicytaty Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa
Jánošík
Janosik,
drzeworyt Władysława Skoczylasa
Statua Janosika w Tierchowej
według projektu Jána Kulicha
Tablica pamiątkowa
Według tradycji miejsce urodzenia
Juraja Jánošíka –
miejsce po zagrodzie Jánošíków w Tierchowej
Fragment protokołu procesu Janosika z 1713[3]
Janosik z frajerką[4],
drzeworyt Władysława Skoczylasa

Juraj Jánošík[5], pol. Jerzy Janosik, węg. Jánosik György (ur. 25 stycznia[1] lub 25 lutego[2] 1688, zm. 17 lub 18 marca 1713) – karpacki zbójnik, słowacki bohater narodowy[6][7][8].

Życiorys[edytuj]

Juraj Jánošík był Słowakiem i pochodził ze wsi Terchová[9], opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688[2]. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). Miał braci: Jana, Martina i Adama oraz młodszą siostrę Barborę.

Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Franciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 na ziemiach węgierskich. W 1708 wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w Bytčy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomáša Uhorčíka, który był harnasiem zbójników karpackich. W październiku 1710 r. Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a w następnym miesiącu sam zdezerterował lub został wykupiony przez ojca[2] z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713.

W 1711 Tomáš Uhorčík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami[10]. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.

Zimą 1713 r. Jánošík został pojmany w domu Uhorčíka i osadzony w kasztelu Vranovo we wsi Palúdzka koło Liptowskiego Mikułasza (słow. Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca tegoż roku odbył się jego proces. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom[11][12][13]. Sąd w składzie: przewodniczący Władysław Okolicsany, oskarżyciel Aleksander Čemnický oraz obrońca Baltazar Palugay. Ostatecznie został skazany na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewe żebro. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana.

O Uhorčíku również krążą legendy, niektóre z nich przypisują mu zdradę Jánošíka[14]. Według innych podań został on zdradzony przez kochankę.

Kultura[edytuj]

Mimo że historyczna prawda o Juraju Janosiku jest znana od lat międzywojennych; jego postać jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób w folklorze i kulturze[15].

W drugiej połowie XVIII Juraj Jánošík stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim (świadczą o tym m in. miejsca nadane jego imieniem takie jak np. Jánošíkova skala)[potrzebny przypis]. Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, do Margrabstwa Morawskiego, na Węgry oraz Ukrainę.

Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta[potrzebny przypis] oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna. Był uznawany za tatrzańskiego bohatera zarówno w komunistycznej Czechosłowacji, jak i do niedawna w Polsce. Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski.

Na podstawie motywów literackich Tetmajera, w Polsce w latach 70. powstał serial telewizyjny Jerzego Passendorfera Janosik, a także jego wersja pełnometrażowa. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i bardzo luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Mimo to oba obrazy zdobyły dużą popularność w Polsce i bardzo przyczyniły się do rozpowszechnienia w Polsce postaci Janosika. Próbą ukazania prawdy historycznej, wzbogaconej o motywy baśniowe i z wartką akcją był film Agnieszki Holland i Kasi Adamik Janosik. Prawdziwa historia z 2009[16].

Zofia Urbanowska na podstawie legendy Andrzeja Stopki napisała baśń pt. Janosik, utwór ten został niedawno wznowiony w zbiorze baśni i legend polskich. Urbanowska wykorzystała w niej motyw, zgodny z tradycją ludową, wedle której Janosik zyskał nadprzyrodzone moce dzięki ciupadze, pasie i kierpcom.

Pojawił się on w 1944 roku na słowackim banknocie 500-koronowym, a także w 1947 roku na 2-koronowej monecie[17].

Dzień dobrego łotra, obchodzony 26 marca, jest nazywany również dniem Janosika[18].

Janosik w filmie[edytuj]

  • 1921 Jánošík – pierwszy czechosłowacki film pełnometrażowy finansowany z USA; reżyseria: Jaroslav Jerry Siakeľ, Jánošík: Theodor Pištěk. – wpisany na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO (UNESCO World Heritage List).
  • 1935 Jánošík – film czechosłowacki; reżyseria: Martin Frič, Jánošík: Paľo Bielik.
  • 1954 Janosik – pierwszy polski film animowany; reżyseria: Włodzimierz Haupe i Halina Bielińska.
  • 1963 Jánošík I i II – dwuczęściowy film czechosłowacki; reżyseria: Paľo Bielik, Jánošík: František Kuchta.
  • 1974 Janosik – polski 13-odcinkowy serial TV; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Akcję serialu ulokowano na początku XIX wieku. Serial utworzony na podstawie polskich legend tatrzańskich; w serialu pojawia się również kwestia, z której wynika, że główny bohater nie jest legendarnym Janosikiem, a tylko nazywany jest jego imieniem.
  • 1974 Janosik – film polski; reżyseria: Jerzy Passendorfer, Janosik: Marek Perepeczko. Film jest kinową wersją serialu telewizyjnego.
  • 1976 Zbojník Jurko – czechosłowacki film animowany; reżyseria: Viktor Kubal.
  • (1991-1993), (2010-2011) Zbojník Jurošík – czechosłowacki 50-odcinkowy serial animowany; reżyseria: Jaroslav Baran.
  • 2009 Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – film słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Jánošík/Janosik: Václav Jiráček.
  • 2011 Janosik. Prawdziwa historia / Pravdivá história o Jurajovi Jánošíkovi a Tomášovi Uhorčíkovi – serial słowacko-polsko-czeski; reżyseria: Agnieszka Holland i Kasia Adamik, Jánošík/Janosik: Václav Jiráček.
  • Po stopách Jánošíka - Pierwszy dokumentalny film o Juraju Jánošíku, który nie został jeszcze zrealizowany[19]

Zobacz też[edytuj]

Przypisy

  1. ↑ a b c d F. Gábor: Juraj Jánošík a Varín-skutočnosť a legendy (słow.). W: Varínčan – mesačný spravodaj o živote Varína [on-line]. [dostęp 2010-03-02].
  2. ↑ a b c d e Data tradycyjna a imię i nazwisko Juraj Jánošík popularne. W księgach parafialnych parafii Varín obejmującej Tierchową w latach 1687-1688 ochrzczono 5 chłopców o imieniu i nazwisku: Juraj Jánošík. Data urodzenia 25 lutego 1688 i imiona rodziców Martin i Anna Czisznek lub Czisznik wydają się bardziej prawdopodobne w połączeniu z dokumentami wykupu Janosika ze służby wojskowej w 1710 i procesu harnasia z 1713 [za:] Martin Votruba: Highwayman’s life:Extant Documents About Jánošík (ang.). W: Slovakia Vol 39#72-73, s. 61-86 [on-line]. University of Pittsburgh. [dostęp 2009-09-16].
  3. ↑ Łac. Fassio Janosikiana, anno 1713 die 16 mensis Martii opisujący Jánošíka jako: „agili Georgius Janošík Tyarchoviensis latronum et praedorum antesignatus” – oskarżony Juraj Jánošík z Tierchowej – herszt bandy rozbójników i złodziei [za:] Jaká je pravda o Jánošíkovi a Ilčíkovi? (cz.). W: Zbojnická tradice rodu Ilčíků [on-line]. [dostęp 2009-09-16].
  4. ↑ Frajerka: w gwarze góralskiej z Podhala – kochanka.
  5. ↑ W literaturze słowackiego poety Janka Kráľa figuruje nazwisko Janošjak, a w wyroku sądowym – Jánošák.
  6. ↑ Juraj Jánošík, životopis („Juraj Jánošík, życiorys”) (słow.). W: Osobnosti.sk – najvýznamnejšie ktojekto Slovenska [on-line]. [dostęp 2010-03-09].
  7. ↑ Miloš Ferko: Jánošík – pravda alebo legenda? („Jánošík – prawda albo legenda”?) (słow.). W: Historická revue. Vedecko-populárny časopis o histórii a archeológii [on-line]. SAHI – Slovenský archeologický a historický inštitút. [dostęp 2009-09-25].
  8. ↑ Stručný životopis Juraja Jánošíka („Krótka biografia Juraja Jánošíka”) (słow.). W: Jánošík – webové stránky venované osobnosti Juraja Jánošíka, legendárnej postavy našej histórie. [on-line]. [dostęp 2010-03-09].
  9. ↑ Terchová! (słow.). W: Oficiálne stránky obce Terchová [on-line]. [dostęp 2010-03-09].
  10. ↑ Janosik – prawdziwa historia (pol.). W: Słowacja Dokumentacja [on-line]. [dostęp 2013-02-25].
  11. ↑ História mesta. Svätý Mikuláš ako stoličné sídlo a miesto súdu s Jurajom Jánošíkom (słow.). W: Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02].
  12. ↑ Pamiatky. Prvý stoličný dom (słow.). W: Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02].
  13. ↑ Pamiatky. Pongrácovská kúria (słow.). W: Liptovský Mikuláš [on-line]. [dostęp 2010-03-02].
  14. ↑ kebisek.blog.sme.sk: Z gajdosa Uhorcika urobil lud omylom zradneho Gajdosika (słow.). [dostęp 7 czerwca 2012].
  15. ↑ Legendy o Janosiku zawierają częste motywy podań ludowych:
    • topos szlachetnego zbójcy – por. Robin Hood
    • topos zdrady przez współtowarzysza – por. Judasz
    • topos zdrady przez kochankę – por. Samson
    Nazwisko Jánošíka przewija się w ludowych pieśniach słowackich oraz podhalańskich. Przedstawiano go również na obrazach na szkle oraz rzeźbach. Stylizowana postać Jánošíka widnieje w herbie miejscowości Tierchowej, a nad gminą wznosi się jego posąg. Istnieje tam także Muzeum Juraja Jánošíka oraz corocznie odbywa się festiwal muzyki folklorystycznej Dni Janosika (Jánošíkove dni).
  16. ↑ Janosik contra Janosik – spomenka na dovolenku. Blog – Grzegorz Grabowski (blog.sme.sk).
  17. ↑ Vyhláška ministra financí o ražbě a vydání dvoukorun – č. 78/1947 Sb. – Konsolidované znění.
  18. ↑ Dzień Dobrego Łotra (Dzień Janosika) [Dostęp 11 czerwca 2011].
  19. ↑ http://archive.is/Mmx0o

Bibliografia[edytuj]

Linki zewnętrzne[edytuj]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Juraj_Jánošík&oldid=50444636”