Księży Młyn
51°45′17″N 19°28′53″E/51,754711 19,481418
| część Łodzi | |
 Wodny Rynek, zabudowania fabryk i pałac Karola Wilhelma Scheiblera, widok archiwalny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
| SIMC |
0958513 |
Położenie na mapie Łodzi  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa łódzkiego  | |
| 51°45′17″N 19°28′53″E/51,754711 19,481418
| |
Księży Młyn (niem. Pfaffendorf[1]) – zespół fabryk włókienniczych (przede wszystkim przędzalni bawełny) i obiektów towarzyszących, budowanych na terenie Łodzi od 1824[2][3].
Pierwsi właściciele
[edytuj | edytuj kod]Zespół ów powstał na miejscu dawnej osady młyńskiej, należącej do proboszcza łódzkiego, wzmiankowanej w 1428 i 1521[4]. Działał tam również młyn sołtysi, później zwany wójtowskim, wzniesiony w tym samym czasie, w niewielkiej odległości od plebańskiego, w górnym biegu rzeki Jasień, prawego dopływu Neru. Na mocy postanowienia władz z 21 listopada 1823 młyny Wójtowski, Księży i Lamus przeszły pod zarząd gminy miejskiej z zamysłem wykorzystania ich na cele przemysłowe, zgodnie z zasadami ustalonymi 30 stycznia 1821 przez administrację rządową Królestwa Polskiego[5].
Pierwszym, który zbudował tam manufakturę, był Krystian Wendisch, uruchamiając dużą przędzalnię (1827–1830)[5], następnie, po jego śmierci (1830), Fryderyk Karol Moes, a z kolei po jego śmierci (1863) Teodor Krusche, syn fabrykanta pabianickiego Beniamina Kruschego. Pożar w 1870 przerwał jego działalność produkcyjną. W tym samym roku spaloną fabrykę i całą posiadłość Księżego Młyna i Wójtowskiego Młyna kupił Karol Wilhelm Scheibler, przedsiębiorca dynamicznie rozwijający dotychczas swój zakład bawełniany przy Wodnym Rynku w Łodzi.
Karol Scheibler
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza przędzalnia Karola Scheiblera (pochodzącego z rodziny niemieckiej, który z belgijskim paszportem dotarł w 1854 do Łodzi via Ozorków), z maszyną parową o mocy 40 KM, powstała przy Wodnym Rynku (dziś Plac Zwycięstwa) obok parku Źródliska w 1855. W następnych latach nastąpiła rozbudowa przedsiębiorstwa w tym rejonie do postaci zabudowy fabryczno-mieszkalnej, będącej pierwszą planową tego typu w Łodzi. Całość w pierwszej fazie rozwoju stanowiła pewnego rodzaju jurydykę – enklawę na gruntach miejskich, nie podlegającą władzom miejskim.
Począwszy od lat 70. XIX w. zaczął się rozrastać kolejny kompleks fabryczny Scheiblera – na niespotykaną wcześniej skalę – „Księży Młyn” (według projektu Hilarego Majewskiego – choć atrybucja ta budzi poważne wątpliwości[6]), z największym w Łodzi budynkiem przędzalni bawełny (207 m długości - obecnie ul. Wincentego Tymienieckiego 25)[7], osiedlem dla robotników (obecnie ul. Przędzalniana 46-52) z jednopiętrowymi domami mieszkalnymi dla robotników, tzw. famułami (1886-1890), sklepem fabrycznym tzw. konsumem (1882), z remizą straży pożarnej (1883-1884), szpitalem im. św. Anny (1884), nieodpłatną szkołą dla dzieci robotników, zespołem pałacowym i parkiem wraz ze stawem[7][8][9]. Obecnie ta zwarta dzielnica mieszkalno-przemysłowa, będąca niezwykłym „miastem w mieście”, jest jednym z najciekawszych zabytków przemysłowych na świecie. Zespół fabryczny na Księżym Młynie – zwany też z niemiecka Pffafendorfem – to pierwsze w tej skali, później już nieprześcignione, założenie prezentujące charakterystyczny dla Łodzi układ: fabryka – rezydencja – osiedle mieszkaniowe. To jedna z najlepszych tego rodzaju realizacji, nie tylko na gruncie polskim, ale także i europejskim[10]. Jako kompleks wpisany został do rejestru zabytków, a od kilku lat czynione są starania, by trafił na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Przedsiębiorstwo Scheiblera (największe wśród przedsiębiorstw włókienniczych w Królestwie Polskim) objęło prawie całą strefę posiadeł wodno-fabrycznych, ciągnąc się od ulicy Piotrkowskiej po granicę Widzewa (do obecnej ulicy Konstytucyjnej). Łączna powierzchnia tych terenów wynosiła ponad 500 ha, co stanowiło ok. 14% ówczesnego terytorium miasta. Cały kompleks wyróżniał się nie tylko nowoczesnością produkcji, lecz także doskonałą jak na owe czasy organizacją przestrzenną. Wszystkie obiekty fabryczne, o łącznej kubaturze ponad 1 mln m³, jako pierwsze w Łodzi zostały powiązane systemem bocznic kolejowych o długości ok. 5 km od linii kolei żelaznej fabryczno-łódzkiej (uruchomionej 17 listopada 1865).
Scheibler, w celu silniejszego związania robotników z przedsiębiorstwem, wybudował całe szeregi bliźniaczych domów robotniczych – około 1865 po północnej stronie Wodnego Rynku, w latach 70. XIX w. obok przędzalni na Księżym Młynie, pod koniec XIX w. przy ulicy Emilii (dziś ul. ks. W. Tymienieckiego) i na początku XX w. wzdłuż ulicy Przędzalnianej. Szczególnie rozbudowane zostało osiedle przyfabryczne na Księżym Młynie. Dziś jest ono jednym z najcenniejszych zabytków architektoniczno-urbanistycznych Łodzi.
Całość zespołów przemysłowych uzupełniały rezydencje pałacowe: przy Wodnym Rynku (1865) – pałac rodziny Scheiblerów, obecnie Muzeum Kinematografii w Łodzi, przy ulicy Piotrkowskiej w sąsiedztwie Rynku Bielnikowego – obecnie zajmowane przez Politechnikę Łódzką oraz na rogu ulic Przędzalnianej i Emilii (1875) – obecnie Rezydencja Księży Młyn, oddział Muzeum Sztuki. Tę ostatnią zajmował zięć Scheiblera, Edward Herbst z żoną Matyldą.
18 listopada 1921 wobec nieustabilizowanej sytuacji gospodarczej w odrodzonej Polsce nastąpiła fuzja zakładów Scheiblera z zakładem włókienniczym Ludwika Grohmana (założonym w 1842 przez Traugotta Grohmanna, ojca Ludwika)[11][12]. Dzięki temu powstało największe przedsiębiorstwo przemysłu włókienniczego w Polsce początku lat 20. XX wieku (Zjednoczone Zakłady Włókiennicze K. Scheiblera i L. Grohmana, SA w Łodzi).
Zespoły fabryczne Karola Scheiblera
[edytuj | edytuj kod].jpg)
.jpg)
Zespół I – Wodny Rynek (obecnie Plac Zwycięstwa), ulica Targowa.
Po otrzymaniu od władz miasta w 1854 placu przy Wodnym Rynku Karol Scheibler przystąpił do budowy zespołu fabrycznego. W kolejnych latach od 1855 na Wodnym Rynku wybudował: przędzalnie bawełny (1855 i 1868), tkalnie (1856 i 1868), kotłownie (1856), magazyny (1856 i 1870), wykończalnie (1868). Dodatkowo w latach 1865–1868 postawił zespół pięciu domów robotniczych. Obok przedsiębiorstwa w 1855 wybudował dom mieszkalny dla siebie i swojej rodziny, który w 1865 rozbudowano do postaci neorenesansowego pałacyku, a w 1886 zmodernizowano (dzisiaj mieści się w nim Muzeum Kinematografii w Łodzi).
Przy ul. Targowej z kolei postawiono dom mieszkalny dla pracowników nadzoru technicznego (1896), budynek administracji (początek XX wieku) i centralę handlową (1912).
.jpg)
Zespół II – tereny nad Jasieniem: Księży Młyn (ulice św. Emilii (obecnie ul. Tymienieckiego), Przędzalniana, Fabryczna, Księży Młyn, Milionowa).
Po nabyciu posiadłości fabrycznej wraz z folwarkiem od T. Kruschego na Księżym Młynie oraz terenów wzdłuż ulicy Emilii od Jakuba Petersa, Scheibler przystąpił na początku lat 70. XIX wieku do budowy całego kompleksu fabrycznego, w tym największego w Łodzi budynku – przędzalni bawełny.
W kolejnych latach (od 1870) wybudował przy ulicy św. Emilii przędzalnię (1870-1879), budynki gospodarcze przędzalni (1873–1879), farbiarnię, wykończalnię i cztery magazyny. Poza tym, podobnie jak przy Wodnym Rynku, lecz na o wiele większą skalę, postawiono cały zespół domów robotniczych: dziewiętnastu przy ulicy św. Emilii (1873–1900), osiemnastu (trzy rzędy po sześć budynków) przy ulicy Księży Młyn (1873–1875) i trzech przy ulicy Fabrycznej (1885). Wybudował też remizę zakładowej straży pożarnej i domy mieszkalne dla strażaków przy ulicy św. Emilii (1878), szpital fabryczny przy ulicy Milionowej (1882), szkołę przy ulicy Księży Młyn (1877), konsum (sklep dla mieszkańców osiedla) i zespół pałacowy na rogu ulic Przędzalnianej i Tymienieckiego (1875), który zajmował zięć Scheiblera, Edward Herbst.
Zespół III – ulice św. Emilii oraz Widzewska (obecnie Jana Kilińskiego).
Ulica św. Emilii obejmuje: tzw. Bielnik Kopischa (1829) przy ulicy św. Emilii (jeden z najstarszych budynków mieszkalno-fabrycznych w Łodzi nigdy bielnikiem nie był[13]), nowy bielnik (1878), bielnik i wykańczalnię (1880), dwa budynki fabryczne i magazyn (1890), elektrownię (1910–1914[14]), budynki administracji, zespół pięciu domów robotniczych (1900), mieszkania obsługi technicznej (koniec XIX w.) oraz szpital dziecięcy (wybudowany w latach 1904–1905 przez firmę Nestler–Ferrenbach według projektu Pawła Rübensahma [Riebensahma][14][15]).
Przy ulicy Jana Kilińskiego wybudowano dwa domy robotnicze (1890) oraz pod numerem 187 (w 1898[16] lub 1899[17]) powstała tzw. Nowa Tkalnia (proj. Paweł Rübensahm) – obiekt znany ze spotkania w 1987 papieża Jana Pawła II z robotnicami przy warsztacie.
W 2015 Księży Młyn został uznany pomnikiem historii[18]. 23 maja 2016 Narodowy Bank Polski w ramach cyklu „Odkryj Polskę” wprowadził do obiegu (w nakładzie do 1,2 mln sztuk) monetę pięciozłotową z widocznym fragmentem Księżego Młyna – przędzalnią, najstarszym budynkiem i kominem fabrycznym. Projekt monety, autorstwa Dobrochny Surajewskiej, powstał w oparciu o zdjęcie wykonane w 1926 przez Włodzimierza Pfeiffera[19][20][21].
Upamiętnienia
[edytuj | edytuj kod]- 23 maja 2016 roku Narodowy Bank Polski wyemitował okolicznościową monetę pięciozłotową z serii „Odkryj Polskę” przedstawiającą Księży Młyn[22].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Krwiopijcy czy filantropi?, [w:] Małgorzata Łapa, uml.lodz.pl, „Kronika Miasta Łodzi” (1(88)), 2020, ISSN 1231-5354.
- ↑ Grażyna Kobojek Księży Młyn – Królestwo Scheiblerów, TOnZ 1998, ISBN 83-86699-11-6. s. 10 – umowa z Krystianem Fryderykiem Wendischem z 27 października 1824 r.
- ↑ Krzysztof Stefański, Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 2001, s. 33, ISBN 83-86334-53-3, OCLC 751284936.
- ↑ Dorota Berbelska i inni 1998 ↓, s. 9.
- ↑ a b Dorota Berbelska i inni 1998 ↓, s. 17.
- ↑ Krzysztof Stefański, Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź: Archidiecezjalne Wyd. Łódzkie, 2003, s. 58, ISBN 83-87931-88-8, OCLC 830521024.
- ↑ a b Niemieckimi śladami po "Ziemi Obiecanej". Praca zbiorowa pod redakcją Krystyny Radziszewskiej, wyd. I, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 1997, s-34, ISBN 83-87080-43-8
- ↑ Dorota Berbelska i inni 1998 ↓, s. 24.
- ↑ Dorota Berbelska i inni 1998 ↓, s. 20.
- ↑ Krzysztof Stefański Narodziny Miasta. Rozwój przestrzenny i architektura Łodzi do 1914 roku, Łódź 2016; Wydanie drugie, poszerzone, ISBN 978-83-946566-0-7, s. 198.
- ↑ Dorota Berbelska i inni 1998 ↓, s. 34.
- ↑ O Księżym Młynie pr. zb. pod red. Wiesława Kaczmarka, TOnZ 2001, s. 15. ISBN 83-86699-47-7.
- ↑ Michał Domińczak Bielnik Kopischa w świetle najnowszych ustaleń badawczych s. 40 w Sztuka w Łodzi 2, Sesja SHS 8-9 października 2001, Łódź 2003, ISBN 83-88820-03-6
- ↑ a b Jacek Strzałkowski, Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź: Jacek Strzałkowski, 1997, s. 105, ISBN 83-906647-4-7, OCLC 836572686.
- ↑ Krzysztof Stefański Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta, Łódź 2009, s. 135. ISBN 978-83-61253-44-0
- ↑ Krzysztof Stefański, Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź: Archidiecezjalne Wydaw. Łódzkie, 2003, s. 46, ISBN 83-87931-88-8, OCLC 830521024.
- ↑ Wiesław Puś, Stefan Pytlas Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827–1977, PWN Warszawa 1979, ISBN 83-01-01708-2
- ↑ Aleksandra Hac: Prezydent Komorowski: Łódzkie zabytki pomnikami historii. lodz.gazeta.pl, 2015-02-17. [dostęp 2018-02-22].
- ↑ [bez autora]: Komunikaty. Księży Młyn w Łodzi na pięciozłotówce – nowa moneta obiegowa. [w:] Strona Narodowego Banku Polskiego”. nbp.pl > Komunikaty NBP > 2016 [on-line]. Narodowy Bank Polski, 2016-05-23. [dostęp 2016-05-23]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2018-02-22)]. (pol.).
- ↑ Ryszard Bonisławski: Odkryj Polskę. Księży Młyn w Łodzi. [w:] Strona Narodowego Banku Polskiego”. nbp.pl > Banknoty i monety > Monety okolicznościowe > Katalog monet > 2016 > Odkryj Polskę – Księży Młyn w Łodzi > Broszura (pdf) [on-line]. Narodowy Bank Polski, 2016-05-23. [dostęp 2016-05-23].
- ↑ PAP: Łódzki Księży Młyn uwieczniony na nowej monecie pięciozłotowej. [w:] Portal „Gazety Prawnej”. gazetaprawna.pl [on-line]. Infor Biznes sp. z o.o., 2016-05-23. [dostęp 2016-05-23].
- ↑ Odkryj Polskę – Księży Młyn w Łodzi. Narodowy Bank Polski. [dostęp 2021-04-02].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Michał Domińczak Bielnik Kopischa w świetle najnowszych ustaleń badawczych s. 40 w Sztuka w Łodzi 2, Sesja SHS 8-9 października 2001, Łódź 2003, ISBN 83-88820-03-6
- Grażyna Kobojek Księży Młyn. Królestwo Scheiblerów, TOnZ 1998, ISBN 83-86699-11-6.
- Wiesław Puś, Stefan Pytlas, Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex” (d. Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827-1977, Warszawa: PWN, 1979, ISBN 83-01-01708-2, OCLC 69321256.
- O Księżym Młynie, pr. zb. pod red. Wiesława Kaczmarka, TOnZ 2001, ISBN 83-86699-47-7
- Dorota Berbelska i inni, Księży Młyn, wyd. I, Łódź: Urząd Miasta Łodzi, Wydział Strategii Miasta, 1998, ISBN 83-901168-1-2.
- Krzysztof Stefański, Jak zbudowano przemysłową Łódź. Architektura i urbanistyka miasta w latach 1821-1914, Łódź: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 2001, ISBN 83-86334-53-3, OCLC 751284936.
- Krzysztof Stefański, Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź: Archidiecezjalne Wydaw. Łódzkie, 2003, ISBN 83-87931-88-8, OCLC 830521024.
- Krzysztof Stefański Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta, Łódź 2009, ISBN 978-83-61253-44-0, s. 135
- Jacek Strzałkowski, Architekci i budowniczowie w Łodzi do 1944 roku, Łódź: Jacek Strzałkowski, 1997, s. 105, ISBN 83-906647-4-7, OCLC 836572686.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
- Księży Młyn. archiwum.uml.lodz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-22)]., na stronie Urzędu Miasta Łodzi, w dziale „Rewitalizacja i zabytki”
- Strony prywatne ze zdjęciami: www.toya.net.pl/~jubeka, www.ga.com.pl
| Osiedla administracyjne |
| ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Obszary Systemu Informacji Miejskiej |
| ||||||||||
| Części miasta wg TERYT | |||||||||||
| Inne części miasta (historyczne, zwyczajowe) |
|
