Ołtarz z Wiener Neustadt

Ołtarz z Wiener Neustadt znany także jako ołtarz Fryderyka (niem. Friedrichsaltar) – cenny przykład gotyckiej rzeźby i malarstwa z I połowy XV w. Dzieło anonimowych austriackich rzeźbiarzy i malarzy wykonane na zlecenie cesarza Fryderyka III. Znajduje się w wiedeńskiej katedrze Świętego Szczepana.

Dzieje

Ołtarz znajduje się we wschodniej części północnej nawy katedry przy absydzie. Jest to gotycki poliptyk zwany ołtarzem z Wiener Neustädt (niem. Wiener Neustädt Altar), wykonany w 1447 na zlecenie cesarza Fryderyka III, który spoczywa we wschodniej części nawy południowej. Na predelli umieszczono skrót dewizy Habsburgów – AEIOU.

Austria est imperio optime unita: Austria jest cesarstwem, najlepszą jednością.
Austria erit in orbe ultima: Austria przetrwa najdłużej na świecie.
Austria est imperare orbi universo: Austria jest cesarstwem które rządzi światem.

Cesarz Fryderyk ofiarował to dzieło opactwu cysterskiemu w Viktring (okolice Klagenfurt am Wörthersee), pozostało tam aż do kasacji zakonu w 1786 w ramach programu reform cesarza Józefa II. Następnie ołtarz przekazano opactwu św. Bernarda z Clairvaux (także założone przez cesarza Fryderyka III) w Wiener Neustadt, ostatecznie w 1885 dzieło to przekazano wiedeńskiej katedrze ze względu na połączenie dwóch cysterskich klasztorów opactwa w Wiener Neustadt i opactwa w Heiligenkreuz.

Na jubileusz 100-lecia konsekracji tego monumentalnego dzieła (którego łączna powierzchnia wynosi 100 m²) w 1985 dokonano gruntownej konserwacji ołtarza, która trwała 20 lat, pracami kierowało 10 konserwatorów, którzy przepracowali 40 000 osobogodzin, koszty prac osiągnęły 1,3 miliona €.

Wygląd

Od strony prezentacji poszczególnych scen retabulum z Wiener Neustadt trzy odsłony, pierwszą, kiedy ołtarz jest zamknięty całkowicie, drugą, po otwarciu pierwszej pary skrzydeł, oraz trzecią, po otwarciu drugiej pary. Trzecia odsłona jest otwarciem całkowitym.

Ołtarz zamknięty

Malowidła kwater skrzydeł bocznych

W dni powszechnie ołtarz był całkowicie zamknięty. Odsłona jest podzielona na osiem prostokątnych kwater, z pełnopostaciowymi wizerunkami świętych, zgrupowanych po trzy postaci w danej kwaterze. Tło każdej z nich tworzy krajobrazowa sceneria oraz usiane gwiazdami niebo, o irracjonalnym, bordowym kolorze. Na obramieniach kwater utrzymanych w barwie cynobru oprócz malowanego w ciemnych tonacjach ozdobnego ornamentu roślinnego w niektórych częściach widnieją malowane białą minuskułą inskrypcje identyfikujące stojących poniżej świętych. Tożsamość większości pozostałych postaci umożliwiają ustalić typowe dla nich atrybuty.

Katarzyna, Helena, Małgorzata (17)
Apolonia, Barbara, Dorota (18)
Łucja, Anna Samotrzeć, Maria Magdalena (19)
Kunegunda, Urszula, Afra (20)
Otylia, Elżbieta Węgierska, Cecylia (?) (21)
Ludgar (?), nieznany, Święty Erhard (?) (22)
Władysław, Emeryk, Stefan, (23)
Jodok, Święci Młodziankowie, Teobald (24)

Predella

Zamknięte skrzydła predelli ukazują niezgodnie z narracją cztery sceny z Pasji Chrystusa:

Modlitwa w Ogrojcu (29)

Ukrzyżowanie (30)

Biczowanie (31)

Koronowanie cierniem (32)

Druga odsłona (niedzielna)

Odsłonę drugą (niedzielną) stanowi widok ołtarza po pierwszym otwarciu, kiedy to ukazują się widzowi kwatery będące awersami drugiej pary i rewersami pierwszej pary skrzydeł. Tworzy ją szesnaście prostokątnych kwater z pełnoplastycznymi wizerunkami świętych, także zgrupowanych po trzy postaci ukazanych w krajobrazowej lub architektonicznej scenerii na złotym tle.

Piotr, Andrzej, Paweł (1)
Jan Ewangelista, Jan Chrzciciel, Klemens (?) (2)
Jakub, Bartłomiej, Juda Tadeusz (3)
Sebastian, Jerzy, Wit (4)
Florian, Wacław, Koloman (5)
Oswald, Henryk, Ludwik Król (6)
Krzysztof, Karol Wielki, Zygmunt (7)
Rupert, Urban I, Błażej (8)

Erazm, Sykstus II (?), Ulryk (9)
Nieznany, Mikołaj, nieznany (10)
Wolfgang, Marcin, nieznany (11)
Nieznany, nieznany, nieznany (12)
Frydolin, Archanioł Michał, Achacy (13)
Benedykt, Antoni, Bernard (14)
Maurycy, Szczepan, Tomasz, Maciej (15)
Leonard, Sebald, Idzi (16)

Trzecia odsłona (świąteczna)

Rzeźby w szafie

Ołtarz z Wiener Neustadt - widok trzeciej świątecznej

Odsłonę trzecią tworzy widok ołtarza po otwarciu drugiej pary skrzydeł. Ołtarz jest całkowicie otwarty, widok ten stanowi istotę i punkt wyjścia całości ołtarza. Środkową część tworzy szafa podzielona poziomo na dwie strefy, w których umieszczono po trzy większe pełnoplastyczne figury oraz po kilka mniejszych figurek aniołów, apostołów i świętych. Istotę tworzy tu wątek Marii jako Matki Bożej, Dziewicy i Królowej Świata. W dolnej strefie Maria zasiada na tronie, na jej kolanach siedzi Dzieciątko Jezus. Po bokach stoją święte Barbara oraz Katarzyna Aleksandryjska, najbardziej czczone w średniowieczu święte Dziewice. Razem z Marią tworzą wątek Sacra Conversazione. Całość przedstawienia wieńczy trójarkadowy ażurowy baldachim z bogatą dekoracją maswerkową. Po bokach pod wieżyczkowymi baldachimami figurki apostołów, świętych Szymona i Jakuba oraz Pawła i Andrzeja.

Powyżej ukazano scenę Koronacji Marii przez Trójcę Świętą: tronujących Boga Ojca (z koroną i jabłkiem) po lewicy, Jezusa (z koroną i berłem) po prawicy oraz powyżej Marii gołebicę Ducha Świętego. Całości sceny nadano królewski, ceremonialny charakter; Maria przyklękuje, przyjmując z rąk Chrystusa koronę i Boże błogosławieństwo. U góry znajduje się bogato zdobiony gotyckimi formami architektonicznymi baldachim, gdzie widoczne są małe figurki aniołów oraz wyróżniające się postaci Chrystusa i Matki Bolesnej przypominające współudział Marii w Pasji będącej odniesieniem do Eucharystii (Chrystus Boleściwy trzyma kielich). Po bokach figurki świętych Bernarda i Benedykta oraz Jana i Piotra.

Rzeźby w kwaterach skrzydeł

Na skrzydłach bocznych trzeciej odsłony ukazano cztery płaskorzeźbione sceny z życia Chrystusa i Marii, które wieńczą ażurowe baldachimy, z motywami łuków w ośli grzbiet oraz fialami i bogatą dekoracją maswerkową. Pod nimi następujące przedstawienia:

Triumf Marii (A)
Boże Narodzenie (C)

Zaśnięcie Marii (B)
Pokłon Trzech Króli (D)

Lewe skrzydło boczne, strefa górna: Triumf Marii
Część środkowa, strefa górna: Koronacja Marii
Prawe skrzydło boczne, strefa górna: Zaśnięcie Marii

Lewe skrzydło boczne, strefa dolna: Boże Narodzenie oraz lewe skrzydło predelli: Zwiastowanie i Nawiedzenie Marii
Część środkowa, strefa dolna: Sacra Conversazione - Maria i święte Barbara i Katarzyna
Prawe skrzydło boczne, strefa dolna: Pokłon Trzech Króli oraz prawe skrzydło predelli: Boże Narodzenie i Pokłon Trzech Króli

Predella

Schemat ołtarza szafiastego zastosowano także w predelli, przy czym zamykana jest jedną parą dwustronnie malowanych skrzydeł. Zasadniczą częścią predelli jest repozytorium na relikwie zakryte ażurową ścianą, podzieloną na osiem ostrołukowych arkadek z maswerkami. Pomiędzy arkadkami niskie sterczyny. Pośrodku, powyżej dwóch arkad na czerwonym obramieniu widnieje podwójna inskrypcja o treści A.E.I.O.U. z datą 1447.

Na awersach skrzydeł zamykających predellę następujące sceny:

Zwiastowanie (25)

Nawiedzenie (26)

Boże Narodzenie (27)

Pokłon Trzech Króli (28)

Rdzeń stanowi dwudzielna szafa (część środkowa, korpus) z pełnoplastycznymi figurami wykonanymi z drewna lipowego oraz dekoracją architektoniczną wykonaną ze świerczyny. Te same materiały zużyto w pozostałych partiach snycerskich. Związek rzeźby z malarstwem podkreśla użyta we wszystkich partiach rzeźbionych polichromia. Pozostałe elementy ołtarza są malowane techniką tempery na tle ze złota płatkowego. Do szafy podporządkowano i dopasowano dwie pary ruchomych skrzydeł oraz predellę z parą ruchomych skrzydeł oraz nieistniejące dziś zwieńczenie. Całość (z mensą) liczyła około 10 metrów wysokości, a szerokość po otwarciu skrzydeł osiąga ponad pięć i pół metra. Mensa, na której pierwotnie stało retabulum znajduje się w pierwotnym miejscu całego ołtarza.

Analiza

Ołtarz z Wiener Neustadt jest przykładem klasycznego retabulum szafiastego, uniwersalnego typu ołtarza w okresie gotyku, jednakże skomplikowana struktura dzieła jest efektem ewolucji która miała miejsce w późnym gotyku wynikającej z potrzeby dostatecznego z punktu duchowo-religijnego wyrażenia treści. Wykształconemu duchowieństwu nie wystarczało dosłowne przedstawienia wizerunków Chrystusa, Marii lub świętych oraz inne podobne tematy dlatego też częstokroć kreowało bardzo wysublimowane programy ikonograficzne. Stąd też wiele retabulów, w tym z Wiener Neustadt charakteryzuje się skomplikowaną strukturą, wysublimowanymi treściami ideowymi, mnogością wizerunków świętych.

Bogaty program ikonograficzny retabulum uzasadniony jest ideą kultu Wszystkich Świętych, wyrażanego m.in. poprzez Litanię^[1]. Struktura i kompozycja oraz funkcja całości retabulum ma związek z hierarchią świętych, zaakcentowaną także w Litanii. Ukazani na kwaterach malowanych święci w liczbie 72 byli ukazywani w dni powszechne oraz niedziele. Natomiast w dni świąteczne retabulum całkowicie otwierano z racji ukazania wiernym Marii oraz Trójcy Świętej wzywanych na początku Litanii, co stanowi najwyższy punkt w hierarchii wyróżniony w retabulum nie tylko od strony technicznej, kompozycyjnej ale także liturgicznej. Rzeźbione sceny Zaśnięcia, Wniebowzięcia oraz Koronacji Matki Bożej znalazły swoje miejsce w całości kompozycji otwartego retabulum, stanowią plastyczną dominantę, każde z tych epizodów było uwzględniane w dni świąteczne kalendarza liturgicznego. Związek Marii z Trójcą Świętą podkreśla ukazana w sposób pełnoplastyczny scena Koronacji.

Od strony stylistycznej ołtarz ten jest cennym przykładem późnej recepcji form charakterystycznych dla stylu pięknego.

Przypisy

↑ Der Wiener Neustädter Altar in St. Stephan in Wien, Seite 9

Bibliografia

Literatura do artykułu

Reinhard H. Gruber, Robert Bouchal, Der Stephansdom. Monument des Glaubens - Stein gewordene Geschichte, Wien 2005. ISBN 3-85431-368-3.
RupertR. Feuchtmüller RupertR., Der Wiener Stephansdom, PeterP. Kodera, Wien: Wiener Dom-Verl, 1978, ISBN 3-85351-092-2, OCLC 4743847 .
Richard Kurt Donin, Der Wiener Stephansdom und seine Geschichte, Wien 1952.
Otto Pächt, Österreichische Tafelmalerei der Gotik, Augsburg 1929, s. 71.
Arthur Saliger (hrsg.), Österreichische Galerie Belvedere: Der Wiener Neustädter Altar in St. Stephan in Wien, Wien 2004.
Alfred Stange, Deutsche Malerei der Gotik, Bd. 11: Österreich und der ostdeutsche Siedlungsraum von Danzig bis Siebenbürgen in der Zeit von 1400 bis 1500, München-Berlin 1961, s. 33 nn.
Erich Strohmer, Die Malerei der Gotik in Wien. [w:] Richard Kurt Donin, Geschichte der bildenden Kunst in Wien, Bd. 2: Gotik, Wien 1955, s. 190.
Meister des Friedrich-Altares von 1447, Ulrich Thieme, Felix Becker u. a.: Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. Band 37, E. A. Seemann, Leipzig 1950, s. 108.
Marlene Zykan, Der Stephansdom, Wien-Hamburg 1981. ISBN 3-552-03316-5

Literatura dodatkowa

Ludwig von Baldass, Der Wiener Schnitzaltar, [w:] Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen in Wien NF IX 1935.
Otto Benesch, Der Meister des Krainburger Altares, [w:] Wiener Jahrbuch für Kunstgeschichte VII 1930, s. 120.
Otto Benesch, In: Wallraf-Richartz-Jahrbuch. Westdeutsches Jahrbuch für Kunstgeschichte NF 1 (1930), S. 66.
Walther Buchowiecki, Geschichte der Malerei in Wien. [w:] Geschichte der Stadt Wien, Neue Reihe VIII, s. 24.
Otto Demus, Der Meister von Gerlamos [w:] Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen in Wien NF XII (1938), S. 103.
Karl Garzarolli-Thurnlackh, Die steirischen Malerschulen bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts, [w:] Das Joanneum 3 (1943), s. 217.
Karl Oettinger, Meister des Friedrichsaltares von 1447 [w:] Jahrbuch der preussischen Kunstsammlung 58 (1937)
Rudolf Bachleitner (hrsg.), Der Stephansdom. Geschichte, Denkmäler, Wiederaufbau. Ausstellung veranstaltet von der Dom- und Metropolitankirche zu St. Stephan im Österreichischen Museum für angewandte Kunst, Wien. Sept.-Nov. 1948. Wien 1948, s. 63. Nr. 199, 200.
Hans Tietze, Michael Engelhart Geschichte und Beschreibung des St. Stephansdomes in Wien, (= Österreichische Kunsttopographie 23, Wien 1931), s. 273 nn.

Linki zewnętrzne

O Ołtarzu z Wiener Neustadt. uni-klu.ac.at. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-07)]. (niem.).
"Der Wiener Neustädter Altar in St. Stephan" (niem.)
Peter Diem "Der Stephansdom und seine politische Symbolik"
O ołtarzu z Wiener Neustadt na oficjalnej stronie katedry Św. Szczepana w Wiedniu

[1] Der Wiener Neustädter Altar in St. Stephan in Wien, Seite 9

[1]