Gorzkie żale
Gorzkie Żale – nabożeństwo pasyjne w Kościele katolickim, mające najczęściej formę nabożeństwa eucharystycznego, odprawianego w okresie Wielkiego Postu, szczególnie w niedziele, ale również – zależnie od lokalnych zwyczajów – w inne dni (np. w czasie Triduum Paschalnego, zwłaszcza w Wielki Piątek). Gorzkie Żale są tradycją wyłącznie polską. Składa się z trzech części. W poszczególne niedziele Wielkiego Postu odprawia się kolejne części (dwukrotnie, gdyż Wielki Post trwa sześć tygodni), natomiast Zachęta (Pobudka) pozostaje zawsze ta sama.
Spis treści
Historia i pochodzenie[edytuj]
Nabożeństwo z jednej strony opiera się na motywach Jutrzni w formie praktykowanej w XVIII w., z drugiej zaś zawiera pewne elementy średniowiecznych pasyjnych misteriów liturgicznych. Na ich podstawie ks. Wawrzyniec Benik ze zgromadzenia księży misjonarzy świętego Wincentego à Paulo opracował strukturę i napisał tekst nowego nabożeństwa.
Na początku XVIII wieku ówczesny proboszcz kościoła św. Krzyża w Warszawie, ksiądz Michał Bartłomiej Tarło (późniejszy biskup poznański), oraz Bractwo św. Rocha, istniejące od 1688 przy tym kościele, rozpoczęli starania o pozwolenia na odprawianie w świątyni specjalnego nabożeństwa pasyjnego. Gorzkie Żale po raz pierwszy zostały odprawione 13 marca 1707 r. w kościele Świętego Krzyża[1]. Pierwszy raz zostało wydane drukiem w 1707 roku staraniem ks. Wawrzyńca Stanisława Benika pod tytułem Snopek Mirry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego […] rospamiętywanie.
Nabożeństwo pierwotnie przeznaczone było dla Bractwa Świętego Rocha, ale szybko zdobyło popularność wśród wiernych i zostało wprowadzone do innych kościołów w Warszawie, a następnie w całej Polsce.
Żeby doszukać się podobieństwa strukturalnego Gorzkich Żali i Jutrzni, trzeba wiedzieć, że ta ostatnia nazwa oznacza nie jedno, a dwa różne nabożeństwa. W obecnych brewiarzach Jutrznią nazywana jest godzina kanoniczna, która po łacinie zwie się Laudes, a która dawniej w Polsce była zwana „Chwalbą”. Natomiast do reform liturgicznych Pawła VI Jutrznią zwano nabożeństwo, które po łacinie zwie się Matutinum, a któremu w obecnym brewiarzu odpowiada Godzina Czytań. Właśnie na owym Matutinum wzorowane są Gorzkie Żale.
Dawna Jutrznia składała się z wezwania i trzech nokturnów. W każdym zaś nokturnie były trzy psalmy. Po reformie układ ten zachował się jedynie w monastycznej Godzinie Czytań, z tym że tam w tygodniu są dwa nokturny, a jedynie w niedzielę trzy. Analogicznie Gorzkie Żale składają się z pobudki i trzech części, z których każda zawiera trzy pieśni. Co więcej, niektóre Jutrznie, na przykład żałobną, można było rozbijać na trzy dni i każdego dnia śpiewać inny nokturn. Podobnie jest też z Gorzkimi Żalami, które również rozbija się na części i w kolejne niedziele Wielkiego Postu śpiewa się po jednej z nich.
Melodie śpiewów wchodzących w skład "Gorzkich Żalów" są oryginalne, ale nawiązują do wcześniejszych pieśni. Istnieje też wiele współcześnie śpiewanych wariantów lokalnych.
Struktura[edytuj]
Całość nabożeństwa podzielona jest na trzy części odmawiane cyklicznie, tak że cały cykl odmawiany jest dwukrotnie w ciągu całego wielkiego postu. Struktura nabożeństwa wygląda następująco:
- Wystawienie Najświętszego Sakramentu z odpowiednią pieśnią;
- Gorzkie Żale rozpoczynają się Pobudką (inaczej Zachętą), która jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa;
- następnie odczytywana jest Intencja nabożeństwa (w każdej części o innej treści) wraz z wprowadzeniem do śpiewanych rozważań, po czym wykonywane są następujące pieśni:
- Hymn;
- Lament duszy nad cierpiącym Jezusem;
- Rozmowa duszy z Matką Bolesną (tradycja nakazuje śpiewanie zwrotek nieparzystych kobietom, a parzystych mężczyznom[2]);
- Któryś za nas cierpiał rany.
- po tym z reguły następuje kazanie pasyjne;
- na koniec celebrans błogosławi Najświętszym Sakramentem, co poprzedza i po czym następuje odpowiednia pieśń.
Przebieg nabożeństwa bywa różny, zależny od lokalnych zwyczajów. Poza wymienionymi pieśniami mogą pojawić się również takie elementy, jak dodatkowe śpiewy (np. na rozpoczęcie i zakończenie nabożeństwa), litanie, antyfony, suplikacje.
Kościół Katolicki Mariawitów w RP[edytuj]
W Kościele Katolickim Mariawitów w okresie Wielkiego Postu odprawiane są również Gorzkie Żale o Mateczce – nabożeństwo ku czci Marii Franciszki Kozłowskiej, poświęcone jej cierpieniom chorobowym i śmierci[3].
Zobacz też[edytuj]
Przypisy
- ↑ Elżbieta Kowalczykowa: Kościół św. Krzyża. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 106.
- ↑ Michał Buczkowski: Gorzkie Żale.... s. 97.
- ↑ Katarzyna Tempczyk – „Nowe przymierze uczynił Pan z nami...” Teologia Kościoła Katolickiego Mariawitów. Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2011, ss. 123–124.
Bibliografia[edytuj]
- ABC chrześcijanina. Mały słownik. Sylwester Zalewski (red.). Warszawa: Verbinum, 1999. ISBN 83-85762-95-7.
- Michał Buczkowski: Gorzkie żale. Między rozumem a uczuciem. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010, s. 97. ISBN 978-83-7505-311-1.
