Gorzkie żale

Kościół św. Krzyża w Warszawie, w którym w 1707 po raz pierwszy odprawiono nabożeństwo Gorzkie Żale, na obrazie Bernarda Belotta (Canaletta)

Gorzkie Żale – nabożeństwo pasyjne w Kościele katolickim, mające najczęściej formę nabożeństwa eucharystycznego, odprawianego w okresie wielkiego postu, szczególnie w niedziele, ale również – zależnie od lokalnych zwyczajów – w inne dni (np. w czasie Triduum Paschalnego, zwłaszcza w Wielki Piątek). Gorzkie Żale są tradycją wyłącznie polską. Składa się z trzech części. W poszczególne niedziele Wielkiego Postu odprawia się kolejne części (dwukrotnie, gdyż wielki post trwa sześć tygodni), natomiast Zachęta (Pobudka) pozostaje zawsze ta sama.

Historia i pochodzenie

tablica pamiątkowa, epitafium Wawrzyńca Stanisława Benika przy wejściu do krypty kościoła pw. św. Wawrzyńca w Mławie, gdzie jest pochowany

Nabożeństwo z jednej strony opiera się na motywach Jutrzni w formie praktykowanej w XVIII w., z drugiej zaś zawiera pewne elementy średniowiecznych pasyjnych misteriów liturgicznych. Na ich podstawie ks. Wawrzyniec Benik ze zgromadzenia księży misjonarzy świętego Wincentego à Paulo opracował strukturę i napisał tekst nowego nabożeństwa.

Na początku XVIII wieku ówczesny proboszcz kościoła św. Krzyża w Warszawie, ksiądz Michał Bartłomiej Tarło (późniejszy biskup poznański), oraz Bractwo św. Rocha, istniejące od 1688 przy tym kościele, rozpoczęli starania o pozwolenia na odprawianie w świątyni specjalnego nabożeństwa pasyjnego. Gorzkie Żale po raz pierwszy zostały odprawione 13 marca 1707 r. w kościele Świętego Krzyża. Pierwszy raz zostało wydane drukiem w 1707 roku staraniem ks. Wawrzyńca Stanisława Benika pod tytułem Snopek Mirry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego […] rospamiętywanie.

Nabożeństwo pierwotnie przeznaczone było dla Bractwa Świętego Rocha, ale szybko zdobyło popularność wśród wiernych i zostało wprowadzone do innych kościołów w Warszawie, a następnie w całej Polsce.

Żeby doszukać się podobieństwa strukturalnego Gorzkich Żali i Jutrzni, trzeba wiedzieć, że ta ostatnia nazwa oznacza nie jedno, a dwa różne nabożeństwa. W obecnych brewiarzach Jutrznią nazywana jest godzina kanoniczna, która po łacinie zwie się Laudes, a która dawniej w Polsce była zwana „Chwalbą”. Natomiast do reform liturgicznych Pawła VI Jutrznią zwano nabożeństwo, które po łacinie zwie się Matutinum, a któremu w obecnym brewiarzu odpowiada Godzina Czytań. Właśnie na owym Matutinum wzorowane są Gorzkie Żale. Dawna Jutrznia składała się z wezwania i trzech nokturnów. W każdym zaś nokturnie były trzy psalmy. Po reformie układ ten zachował się jedynie w monastycznej Godzinie Czytań, z tym że tam w tygodniu są dwa nokturny, a jedynie w niedzielę trzy. Analogicznie Gorzkie Żale składają się z pobudki i trzech części, z których każda zawiera trzy pieśni. Co więcej, niektóre Jutrznie, na przykład żałobną, można było rozbijać na trzy dni i każdego dnia śpiewać inny nokturn. Podobnie jest też z Gorzkimi Żalami, które również rozbija się na części i w kolejne niedziele Wielkiego Postu śpiewa się po jednej z nich

.

Melodie śpiewów wchodzących w skład "Gorzkich Żalów" są oryginalne, ale nawiązują do wcześniejszych pieśni. Istnieje też wiele współcześnie śpiewanych wariantów lokalnych.

Struktura

Pobudka w solowym wykonaniu a cappella.

Całość nabożeństwa podzielona jest na trzy części odmawiane cyklicznie, tak że cały cykl odmawiany jest dwukrotnie w ciągu całego wielkiego postu. Struktura nabożeństwa wygląda następująco:

• Wystawienie Najświętszego Sakramentu z odpowiednią pieśnią;
• Gorzkie Żale rozpoczynają się Pobudką (inaczej Zachętą), która jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa;
• następnie odczytywana jest Intencja nabożeństwa (w każdej części o innej treści) wraz z wprowadzeniem do śpiewanych rozważań, po czym wykonywane są następujące pieśni:
• Hymn;
• Lament duszy nad cierpiącym Jezusem;
• Rozmowa duszy z Matką Bolesną (tradycja nakazuje śpiewanie zwrotek nieparzystych kobietom, a parzystych mężczyznom);
• Któryś za nas cierpiał rany.
• po tym z reguły następuje kazanie pasyjne;
• na koniec celebrans błogosławi Najświętszym Sakramentem, co poprzedza i po czym następuje odpowiednia pieśń.

Przebieg nabożeństwa bywa różny, zależny od lokalnych zwyczajów. Poza wymienionymi pieśniami mogą pojawić się również takie elementy, jak dodatkowe śpiewy (np. na rozpoczęcie i zakończenie nabożeństwa), litanie, antyfony, suplikacje.

Fragmenty usunięte z oryginalnego tekstu

Z oryginalnej wersji z 1707 roku usunięto fragmenty nawiązujące do Żydów.

Tekst z 1707	Tekst współczesny
Bije, popycha, żyd nieposkromiony, Nielitościwie z tej i z owej strony.	Bije, popycha tłum nieposkromiony, Nielitościwie z tej i z owej strony.
Jezu! na zabicie okrutne, Cichy Baranku od żydów szukany.	Jezu! na zabicie okrutne, Cichy Baranku od wrogów szukany.
Jezu! od żydostwa niewinnie, Jako łotr godzien śmierci obwołany.	Jezu! od pospólstwa niewinnie, Jako łotr godzien śmierci obwołany.
Jezu! z najgrawania od żydów, Na pośmiewisko purpurą odziany.	Jezu! od żołnierzy niegodnie, Na pośmiewisko purpurą odziany.

Gorzkie żale poza Polską

Oprócz Polski i duszpasterstw polonijnych na świecie gorzkie żale odprawiane są również m.in. na Białorusi, Łotwie i Ukrainie.

Kościół Katolicki Mariawitów w RP

W Kościele Katolickim Mariawitów w okresie Wielkiego Postu odprawiane są również Gorzkie Żale o Mateczce – nabożeństwo ku czci Marii Franciszki Kozłowskiej, poświęcone jej cierpieniom chorobowym i śmierci.

Zobacz też

• Wielki post
• Pasja
• Droga krzyżowa
• Nabożeństwo trzech godzin Agonii Chrystusa, naszego Zbawiciela

Bibliografia

• ABC chrześcijanina. Mały słownik. Sylwester Zalewski (red.). Warszawa: Verbinum, 1999. ISBN 83-85762-95-7.
• Michał Buczkowski: Gorzkie żale. Między rozumem a uczuciem. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010, s. 97. ISBN 978-83-7505-311-1.

Linki zewnętrzne

• Tekst nabożeństwa