Gorzkie żale

Kościół św. Krzyża w Warszawie, w którym w 1704 po raz pierwszy odprawiono nabożeństwo Gorzkie Żale, na obrazie Bernarda Belotta (Canaletta)

Gorzkie Żale – nabożeństwo pasyjne w Kościele katolickim, mające najczęściej formę nabożeństwa eucharystycznego, odprawianego w okresie wielkiego postu, szczególnie w niedziele, ale również – zależnie od lokalnych zwyczajów – w inne dni (np. w czasie Triduum Paschalnego, zwłaszcza w Wielki Piątek). Gorzkie Żale są tradycją wyłącznie polską. Składa się z trzech części. W poszczególne niedziele Wielkiego Postu odprawia się kolejne części (dwukrotnie, gdyż wielki post trwa sześć tygodni), natomiast Zachęta (Pobudka) pozostaje zawsze ta sama.

Historia i pochodzenie

Nabożeństwo z jednej strony opiera się na motywach Jutrzni w formie praktykowanej w XVIII w., z drugiej zaś zawiera pewne elementy średniowiecznych pasyjnych misteriów liturgicznych. Na ich podstawie ks. Wawrzyniec Benik ze zgromadzenia księży misjonarzy świętego Wincentego à Paulo opracował strukturę i napisał tekst nowego nabożeństwa.

Na początku XVIII wieku ówczesny proboszcz kościoła św. Krzyża w Warszawie, ksiądz Michał Bartłomiej Tarło (późniejszy biskup poznański), oraz Bractwo św. Rocha, istniejące od 1688 przy tym kościele, rozpoczęli starania o pozwolenia na odprawianie w świątyni specjalnego nabożeństwa pasyjnego. Gorzkie Żale po raz pierwszy zostały odprawione 13 marca 1707 r. w kościele Świętego Krzyża. Pierwszy raz zostało wydane drukiem w 1707 roku staraniem ks. Wawrzyńca Stanisława Benika pod tytułem Snopek Mirry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego […] rospamiętywanie.

Nabożeństwo pierwotnie przeznaczone było dla Bractwa Świętego Rocha, ale szybko zdobyło popularność wśród wiernych i zostało wprowadzone do innych kościołów w Warszawie, a następnie w całej Polsce.

Żeby doszukać się podobieństwa strukturalnego Gorzkich Żali i Jutrzni, trzeba wiedzieć, że ta ostatnia nazwa oznacza nie jedno, a dwa różne nabożeństwa. W obecnych brewiarzach Jutrznią nazywana jest godzina kanoniczna, która po łacinie zwie się Laudes, a która dawniej w Polsce była zwana „Chwalbą”. Natomiast do reform liturgicznych Pawła VI Jutrznią zwano nabożeństwo, które po łacinie zwie się Matutinum, a któremu w obecnym brewiarzu odpowiada Godzina Czytań. Właśnie na owym Matutinum wzorowane są Gorzkie Żale.

Dawna Jutrznia składała się z wezwania i trzech nokturnów. W każdym zaś nokturnie były trzy psalmy. Po reformie układ ten zachował się jedynie w monastycznej Godzinie Czytań, z tym że tam w tygodniu są dwa nokturny, a jedynie w niedzielę trzy. Analogicznie Gorzkie Żale składają się z pobudki i trzech części, z których każda zawiera trzy pieśni. Co więcej, niektóre Jutrznie, na przykład żałobną, można było rozbijać na trzy dni i każdego dnia śpiewać inny nokturn. Podobnie jest też z Gorzkimi Żalami, które również rozbija się na części i w kolejne niedziele Wielkiego Postu śpiewa się po jednej z nich^{[potrzebny przypis]}.

Melodie śpiewów wchodzących w skład "Gorzkich Żalów" są oryginalne, ale nawiązują do wcześniejszych pieśni. Istnieje też wiele współcześnie śpiewanych wariantów lokalnych.

Struktura

Pobudka w solowym wykonaniu a cappella.

Całość nabożeństwa podzielona jest na trzy części odmawiane cyklicznie, tak że cały cykl odmawiany jest dwukrotnie w ciągu całego wielkiego postu. Struktura nabożeństwa wygląda następująco:

• Wystawienie Najświętszego Sakramentu z odpowiednią pieśnią;
• Gorzkie Żale rozpoczynają się Pobudką (inaczej Zachętą), która jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa;
• następnie odczytywana jest Intencja nabożeństwa (w każdej części o innej treści) wraz z wprowadzeniem do śpiewanych rozważań, po czym wykonywane są następujące pieśni:
• Hymn;
• Lament duszy nad cierpiącym Jezusem;
• Rozmowa duszy z Matką Bolesną (tradycja nakazuje śpiewanie zwrotek nieparzystych kobietom, a parzystych mężczyznom);
• Któryś za nas cierpiał rany.
• po tym z reguły następuje kazanie pasyjne;
• na koniec celebrans błogosławi Najświętszym Sakramentem, co poprzedza i po czym następuje odpowiednia pieśń.

Przebieg nabożeństwa bywa różny, zależny od lokalnych zwyczajów. Poza wymienionymi pieśniami mogą pojawić się również takie elementy, jak dodatkowe śpiewy (np. na rozpoczęcie i zakończenie nabożeństwa), litanie, antyfony, suplikacje.

Kościół Katolicki Mariawitów w RP

W Kościele Katolickim Mariawitów w okresie Wielkiego Postu odprawiane są również Gorzkie Żale o Mateczce – nabożeństwo ku czci Marii Franciszki Kozłowskiej, poświęcone jej cierpieniom chorobowym i śmierci.

Zobacz też

• Wielki post
• Pasja
• Droga krzyżowa
• Nabożeństwo trzech godzin Agonii Chrystusa, naszego Zbawiciela

Bibliografia

• ABC chrześcijanina. Mały słownik. Sylwester Zalewski (red.). Warszawa: Verbinum, 1999. ISBN 83-85762-95-7.
• Michał Buczkowski: Gorzkie żale. Między rozumem a uczuciem. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2010, s. 97. ISBN 978-83-7505-311-1.

Linki zewnętrzne

• Tekst nabożeństwa