Paweł Hertz

Paweł Hertz i Wojciech Karpiński, Warszawa, 18 maja 1997 r.

Paweł Hertz (ur. 29 października 1918 w Warszawie, zm. 13 maja 2001 w Warszawie) – polski pisarz, poeta, tłumacz i wydawca.

Życiorys

Urodził się w spolonizowanej rodzinie żydowskiej, jako syn Michała Hertza i Pauliny z domu Turower. Uczeń Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Warszawie, z własnego wyboru porzucił szkołę i nigdy nie przystąpił do matury. W latach 1935–1937 podróżował po Austrii i Włoszech. W części podróży towarzyszył mu m.in. Jarosław Iwaszkiewicz. Od końca 1937 mieszkał w Paryżu, gdzie uczęszczał na wykłady Écoles des Hautes Études Internationales(fr.)^{[potrzebny przypis]}. W kręgu ho­mo­sek­su­alistów na­zy­wa­no go wówczas „księżniczką Izra­ela”.

Latem 1939 wrócił do Polski. Po wybuchu II wojny światowej dotarł przez majątek Stradecz do Lwowa. Tam w styczniu 1940 został aresztowany i osadzony przez Rosjan w więzieniu zamarstynowskim, a następnie skazany na osiem lat pobytu w obozie, po czym przez więzienia w Chersoniu i Dniepropietrowsku trafił do obozu w Iwdielu na Syberii. Po układzie Sikorski-Majski i amnestii dotarł do polskiej delegatury w Ałma Acie. W 1942 rozpoczął, na zlecenie delegatury Ambasady RP, organizowanie szkół polskich na terenie Kirgizji, a następnie został przedstawicielem ambasady RP. Po zerwaniu stosunków dyplomatycznych między rządem RP a władzami radzieckimi ponownie aresztowany. Po zwolnieniu wyjechał do Samarkandy, gdzie do jesieni 1944 pracował jako bibliotekarz Samarkandzkiego Muzeum Okręgowego i bibliograf w Bibliotece im. A. Puszkina. Swoje przeżycia z tego okresu opisał m.in. w książce Sedan (1948). Do Polski wrócił w grudniu 1945 i początkowo zamieszkał w Łodzi, w 1949 przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie kontynuował pracę twórczą i pracował jako redaktor.

Od 1945 roku był człon­kiem re­dak­cji ty­go­dni­ka „Kuźnica”, wstąpił też do PPR (od 1948 PZPR). Z cza­sem zajął sta­no­wi­sko opo­zy­cyj­ne wo­bec par­tii. W 1957 wystąpił z PZPR. W marcu 1964 był sygnatariuszem Listu 34 w obronie wolności słowa. W 1969 został członkiem zarządu Polskiego PEN Clubu. W latach 1975–1978 był wiceprezesem, a od grudnia 1980 członkiem zarządu Związku Literatów Polskich. Na chrzest zdecydował się w wieku 60 lat. Należał do Rady Duszpasterstwa Środowisk Twórczych oraz Rady do Spraw Stosunków Polsko-Żydowskich przy prezydencie RP (1991–1995). Był członkiem korespondentem Institut für die Wissenschaften vom Menschen w Wiedniu. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 119-6-17). Na Pawle Hertzu Czesław Miłosz wzorował postać Piotra Kwinto w swojej powieści Zdobycie władzy (1955).

Działalność literacka i wydawnicza

Debiutował w wieku 16 lat wierszem Popiół w „Wiadomościach Literackich” (1934 nr 29), w okresie międzywojennym swoje wiersze publikował także w „Skamandrze”. Pierwszy tom wierszy Nocna muzyka wydał w wieku 17 lat (1935). W kolejnych latach swoje wiersze, szkice literackie i recenzje publikował m.in. w: „Tygodniku Powszechnym”, „Nowej Kulturze”, „Kuźnicy”, „Więzi”, „Znakach czasu”, „Zeszytach Literackich”. Do jego najbliższych przyjaciół należeli Jarosław Iwaszkiewicz, Czesław Miłosz, Zygmunt Mycielski, Antoni Sobański, Stefan Kisielewski, Julian Stryjkowski, Henryk Krzeczkowski; utrzymywał także bliskie kontakty z środowiskiem paryskiej „Kultury” – m.in. z Józefem Czapskim, Zygmuntem Hertzem, Konstantym A. Jeleńskim. W latach 1945-48 należał do zespołu redakcyjnego „Kuźnicy”. W latach 1949-52 był kierownikiem redakcji klasycznej literatury rosyjskiej w Państwowym Instytucie Wydawniczym , 1954–1959 należał do komitetu redakcyjnego Słownika języka polskiego, a w latach 1955–1978 i 1979–1982 współredagował „Rocznik Literacki”, w 1978 wszedł do rady redakcyjnej pisma „Res Publica” (następnie „Nowa Res Publica”), w 1990 należał do redakcji Tygodnika „Solidarność”. W 1957 roku był jednym z inicjatorów i członków redakcji miesięcznika „Europa” (pismo zostało zawieszone przez władzę przed ukazaniem się pierwszego numeru). Opracował monumentalną 7-tomową antologię XIX wiecznej poezji polskiej Zbiór poetów polskich XIX-wieku, (t. I–VII, 1959–1979), ułożył Księgę cytatów z polskiej literatury pięknej (wraz z Władysławem Kopalińskim, 1975), oraz redagował liczne edycje polskich pisarzy i poetów (m.in. Kazimiery Iłłakowiczówny, Jana Kasprowicza, Zygmunta Krasińskiego, Teofila Lenartowicza, Juliusza Słowackiego). Był inicjatorem reprintowania książek cennych dla kultury polskiej (należał do Rady Programowej do Spraw Reprintów przy Wydawnictwach Artystycznych i Filmowych). W 1977 roku zainicjował w Państwowym Instytucie Wydawniczym serię „Podróże”, gdzie pod swoją redakcją wydał osiemnaście tomów dzieł klasycznej literatury podróżniczej. Opracował polskie wydania dzieł zebranych m.in. Fiodora Dostojewskiego, Aleksandra Puszkina, Lwa Tołstoja. Wielokrotnie był nagradzany za swój dorobek translatorski, tłumaczył m.in. Annę Achmatową, Josifa Brodskiego, Jacoba Burckhardta, Antoniego Czechowa, Fiodora Dostojewskiego, Hugo von Hofmannsthala, Pawła Muratowa, Marcela Prousta, Iwana Turgieniewa.

Grób Pawła Hertza na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie

Cytaty

An­drzej Ki­jow­ski na­zwał go „wy­twor­nym piękni­siem i sno­bem” (13 I 1957).

Ma­ria­na Bran­dy­sa złościło funk­cjo­no­wa­nie Pawła Hert­za i jego przy­ja­cie­la Hen­ry­ka Krzecz­kow­skie­go na spe­cjal­nych wa­run­kach w śro­do­wi­sku li­te­rac­kim: „Im się po­zwa­la na mówie­nie ta­kich rze­czy, ja­kich nie ścier­piałoby się od rdzen­ne­go pol­skie­go oene­row­ca, bo nie trak­tu­je się tego na se­rio. Ale już naj­wyższy czas, aby to trak­to­wa­nie zmie­nić, bo Krzecz­kow­ski i Hertz sta­li się naj­bar­dziej zde­cy­do­wa­ny­mi wro­ga­mi i pasz­kwi­lan­ta­mi de­mo­kra­tycz­nej opo­zy­cji” (5 IV 1978).

Twórczość

Tomy poetyckie

• Nocna muzyka, Warszawa, Sfinks, 1935
• Szarfa ciemności, Warszawa, F. Hoesick, 1937
• Dwie podróże, Warszawa, Czytelnik, 1946
• Małe ody i treny, Warszawa, KiW, 1949
• Nowy lirnik mazowiecki, Warszawa, Czytelnik, 1953
• Wiersze wybrane, Warszawa, PIW, 1955
• Pieśni z rynku, Warszawa, PIW, 1957
• Śpiewnik podróżny i domowy, Warszawa, PIW, 1969
• Poezje, Warszawa, PIW, 1983
• Poezje wybrane, Warszawa, LSW, 1992

Proza i eseje

• Z naszej loży (wraz z J. Rojewskim), Łódź, Poligrafika, 1946
• Notatnik obserwatora, Łódź, W. Bąk, 1948
• Sedan, Warszawa, Książka, 1948
• Portret Słowackiego, Warszawa, PIW, 1949 (ostatnie wyd. Zeszyty Literackie, 2009)
• Dziennik lektury, Warszawa, PIW, 1954
• Notatki z obu brzegów Wisły, Warszawa, Czytelnik, 1955
• Domena polska, Warszawa, PIW, 1961
• Słowacki. Romans życia, Warszawa, PIW, 1961
• Ład i nieład, Warszawa, PIW, 1964
• Wieczory warszawskie, Warszawa, Czytelnik, 1974
• Świat i dom, Warszawa, PIW, 1977
• Miary i wagi, Warszawa, PIW, 1978
• Patrzę się inaczej, Warszawa, Pavo, 1994
• Gra tego świata, Warszawa, Więź, 1997
• Sposób życia. Z Pawłem Hertzem rozmawia Barbara R. Łopieńska, Warszawa, PIW, 1997
• Szkice warszawskie. Wyb. i oprac. Marek Zagańczyk. Warszawa, Muzeum Warszawy, 2016

Wydania listów

• Listy do Czesława Miłosza, w: Czesław Miłosz, Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945-1950, Kraków, Znak, 1998.
• Korespondencja z Jarosławem Iwaszkiewiczem, w: „Zeszyty Literackie” nr 81, 101, 103.
• Korespondencja z Aleksandrem Watem, w: Aleksander Wat, Korespondencja, tom I i II, Warszawa, Czytelnik, 2005.
• Paweł Hertz / Anna i Jarosław Iwaszkiewiczowie, Korespondencja, Warszawa, Zeszyty Literackie, 2015

Wybrane tłumaczenia

• Ilja Erenburg Upadek Paryża, Warszawa, Książka, 1946
• Lew Tołstoj Dzieciństwo; Lata Chłopięce; Młodość, Warszawa, Czytelnik, 1950
• Iwan Turgieniew Opowiadania wybrane, Warszawa, KiW, 1951
• Anatole France Czerwona Lilia, Warszawa, Czytelnik, 1960
• Anatole France Historia komiczna, Warszawa, Czytelnik, 1962
• Georges Lenôtre Ze starych papierów, Warszawa, Czytelnik, 1965
• Marcel Proust Jan Santeuil, t. I–II, Warszawa, PIW, 1969
• Paweł Muratow Obrazy Włoch, t. I–II, Warszawa, PIW, 1972 (ostatnie wyd. Zeszyty Literackie, 2006-2012)
• Wiktor Łazariew Dawni mistrzowie, Warszawa, PWN, 1984
• Martin Buber Opowieści chasydów, Poznań, W Drodze, 1986 (ostatnie wyd. Zeszyty Literackie, 2005)
• Jacob Burckhardt Czasy Konstantyna Wielkiego, Warszawa, PIW, 1992
• Astolphe de Custine Rosja w roku 1839, t. I–II, Warszawa, PIW, 1995
• Hugo von Hofmannsthal Księga przyjaciół i szkice wybrane, Kraków, WL, 1997

Wybrane prace redakcyjne

• Aleksander Puszkin Dzieła wybrane, t. I–VI, Warszawa, PIW, 1953–1954
• Iwan Turgieniew Z pism, t. I–IX, Warszawa, PIW, 1953–1956
• Fiodor Dostojewski Z pism, t. I–X, Warszawa, PIW, 1955–1964
• Lew Tołstoj Dzieła, t. I–XIV, Warszawa, PIW, 1956–1958
• Zbiór poetów polskich XIX-wieku, t. I–VII, Warszawa, PIW, 1959–1979
• Zygmunt Krasiński Dzieła literackie, t. I–III, Warszawa, PIW, 1973
• Księga cytatów z polskiej literatury pięknej (wraz z Władysławem Kopalińskim), Warszawa, PIW, 1975
• Juliusz Słowacki Dzieła wybrane (wraz z Marianem Bizanem), t. I–III, Warszawa, PIW, 1986
• Portret młodego artysty. Listy Józefa Rajnfelda do Jarosława Iwaszkiewicza (wraz z Markiem Zagańczykiem), Warszawa, Tenten, 1997

Nagrody literackie

• Nagroda PEN Clubu za przekłady literatury francuskiej (1971)
• Nagroda Fundacji im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1972)
• Nagroda PEN Clubu za wybitne osiągnięcia edytorskie (1978)
• Nagroda „Literatury na Świecie” za przekłady (1995)
• Nagroda ZAiKS za przekłady (1996)

Odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1974)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1996)

Bibliografia

• Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, tom III, Warszawa, WSziP, 1994.
• Biogram Pawła Hertza (oprac. Jadwiga Czachowska) w: „Zeszyty Literackie” 1999 nr 1 / 65
• Sposób życia. Z Pawłem Hertzem rozmawia Barbara R. Łopieńska, Warszawa, PIW, 1997

Linki zewnętrzne

• Strona poświęcona Pawłowi Hertzowi
• Czesław Miłosz o Pawle Hertzu („Zeszyty Literackie” nr 94)
• Wojciech Karpiński o Pawle Hertzu („Zeszyty Literackie” nr 76)