Poprawność językowa

Poprawność językowa – koncepcja powstała na gruncie preskryptywnego podejścia do języka, które – w przeciwieństwie do podejścia deskryptywnego – nakazuje oceniać środki językowe pod względem ich dopuszczalności normatywnej . Poprawność stanowi własność każdego tekstu językowego, zarówno mówionego, jak i pisanego .

Za poprawne uznaje się zwykle środki językowe cieszące się wysokim poważaniem wśród wykształconych warstw społeczeństwa, czyli z zasady te elementy, które wchodzą w skład przyjętego języka standardowego , objęte akceptacją przynajmniej na poziomie jego potocznej warstwy stylistycznej . Własność tę rozumie się również jako zgodność tekstu z obowiązującą kodyfikacją normy językowej , bywa zatem także określana jako normatywność.

Pierwszym polskim słownikiem poprawnościowym, wydanym w tradycji normatywistycznej, był Słownik ortoepiczny (1937) Stanisława Szobera (od 1948 jako Słownik poprawnej polszczyzny)^1=:5.

Kryteria oceny

Istnieją różne koncepcje kryteriów poprawnościowych. Na gruncie polskiej normatywistyki pierwsze kryteria poprawności językowej sformułował Witold Doroszewski (1950):

• kryterium gramatyczne – oparte na zgodności jednostek językowych z systemem słowotwórczym;
• kryterium formalnologiczne – oparte na logicznej interpretacji jednostek językowych (nie zaś na wymogach logiki formalnej, por. logizowanie);
• kryterium narodowe – oparte na rodzimości jednostek językowych (por. puryzm);
• kryterium geograficzne – preferujące jednostki językowe używane przez warstwy wykształcone;
• kryterium literacko-autorskie – preferujące jednostki językowe używane przez wybitnych pisarzy;
• kryterium historyczne – umacniające tradycję językową;
• kryterium estetyczne;
• kryterium sceniczne;
• kryterium szkolne;
• kryterium pisowniane.

Andrzej Markowski wyróżnia natomiast następujące kryteria poprawności językowej :

• kryterium wystarczalności – poprawne są te elementy, które zaspokajają nowe potrzeby nominatywne lub ekspresywne;
• kryterium ekonomiczności – poprawne są te elementy, które pozwalają na klarowny przekaz, niewymagający zbytecznego wysiłku ze strony nadawcy i odbiorcy tekstu;
• kryterium funkcjonalności – za poprawne uznaje się środki, które w efektywny sposób komunikują zamierzoną treść;
• kryterium uzualne (rozpowszechnienia) – za poprawne uznaje się elementy, które są w powszechnym obiegu wśród użytkowników języka;
• kryterium autorytetu kulturalnego – poprawne są te elementy językowe i takie sformułowania, które znajdują oparcie w powszechnej praktyce inteligencji;
• kryterium estetyczne – poprawne są te teksty językowe, które wyróżniają się walorami estetycznymi.

Rodzaje

W skład poprawności językowej wchodzą :

• poprawność wymowy – obejmuje m.in. odpowiednie akcentowanie wyrazów, prawidłowe artykułowanie głosek, połączeń głoskowych i międzywyrazowych;
• poprawność fleksyjna – obejmuje m.in. dobór właściwych form językowych, odpowiednie przyporządkowywanie wzorców odmiany i tematów wyrazowych;
• poprawność składniowa – obejmuje m.in. odpowiedni wybór formy wyrazu rządzonego i prawidłowy wybór form wyrazowych w związku zgody, stosowanie odpowiedniego szyku wyrazów;
• poprawność słowotwórcza – obejmuje m.in. wybór prawidłowych modeli słowotwórczych i stosowanie zmian tematycznych we właściwym zakresie;
• poprawność leksykalno-semantyczna – obejmuje m.in. właściwe rozumienie słów i sprawne posługiwanie się wyrazami wieloznacznymi;
• poprawność frazeologiczna – stosowanie przyjętych form frazeologizmów i przestrzeganie ich normatywnego znaczenia.

Kwestie poprawności ortograficznej i interpunkcyjnej wykraczają poza zakres ściśle rozumianej poprawności językowej .

Poprawność językowa a językoznawstwo

Pojęcie poprawności językowej znajduje ograniczoną akceptację w językoznawstwie akademickim – w zachodnich pracach lingwistycznych spotyka się je zwykle w kontekście krytyki preskryptywnych postaw językowych. Wśród zachodnich językoznawców przeważa zdanie, że układanie zasad poprawnościowych wykracza poza ramy językoznawstwa jako nauki, które powinno – w ich mniemaniu – zajmować się czysto opisowym ujmowaniem języka, pozbawionym subiektywnych aspektów wartościujących. Wyrażają oni zwykle opinię, że normatywna koncepcja poprawności nie znajduje uzasadnienia w faktach naukowych lub przynajmniej zakładają, że nie ma ona zastosowania w odniesieniu do rodzimych użytkowników języka.

Odmienna sytuacja panuje natomiast w krajach byłego bloku wschodniego, gdzie zaangażowanie w działalność normatywistyczną wykazują współcześnie środowiska językoznawcze, kultywujące tradycję Praskiego Koła Lingwistycznego. Loreta Vaicekauskienė pisze o tym stowarzyszeniu, że „było prawdopodobnie jedyną szkołą, która podjęła próbę włączenia udoskonalania języka i regulacji jego rozwoju w zakres praktyki naukowej”.

Brytyjski językoznawca John Lyons uznaje, że pojęcie poprawności językowej może dotyczyć mowy native speakerów; zaznacza jednak, że oceny poprawnościowe są z natury formułowane względem jakiegoś punktu odniesienia, zatem nie należy ich rozumieć w sensie absolutnym. Pojmowanie poprawności językowej jako bezwzględnego odwołania do standardu uważane jest przez socjolingwistów za charakterystyczny składnik ideologii języka standardowego^1=:02=:1. James Milroy stwierdza, że tak rozumiana poprawność stanowi konwencję społeczną, nie zaś koncepcję dającą się uzasadnić wiedzą lingwistyczną.

Przy wzięciu pod uwagę czynników socjolingwistycznych faktycznie funkcjonujące formy języka można rozróżniać w kategorii fortunności stylistyczno-kontekstowej (podyktowanej konwenansem społecznym)^1=:4. Na przykład w sytuacjach oficjalnych za najbardziej stosowne może uchodzić operowanie kodem komunikacyjnym zgodnym z przyjętymi wzorcami języka standardowego (ze względu na przypisywaną mu neutralność i jego szeroką akceptację społeczną)^1=:4.

Zobacz też

• sprawność językowa
• hiperpoprawność
• gramatyczność
• akceptowalność

Bibliografia

• correctness, [w:] DavidD. Crystal DavidD., A Dictionary of Linguistics and Phonetics, wyd. 6, Blackwell Publishing, 2008, ISBN 978-1-4051-5296-9  (ang.).
• IvaI. Nebeská IvaI., JAZYKOVÁ SPRÁVNOST, [w:] PetrP. Karolak, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).
• Poprawność językowa, [w:] AndrzejA. Markowski AndrzejA. (red.), Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2010, ISBN 978-83-01-14198-1 .
• MichaelM. Newman MichaelM., Correctness and its conceptions: The meaning of language form for basic writers [online], 1996, s. 25  (ang.).
• LoretaL. Vaicekauskienė LoretaL., Language Regimentation as Soviet Inheritance: Joining Scholarship and State Ideology, [w:] CarolC. Percy, Ingrid Tieken-Boon vanI.T.B. Ostade (red.), Prescription and Tradition: Establishing Standards across Time and Space, Bristol/Buffalo/Toronto: Multilingual Matters, 2016, s. 303–317, ISBN 978-1-78309-652-7  (ang.).
• JamesJ. Milroy JamesJ., The ideology of the standard language, [w:] CarmenC. Llamas, LouiseL. Mullany, PeterP. Stockwell (red.), The Routledge Companion to Sociolinguistics, Londyn: Routledge, 2007, ISBN 0-203-44149-4, OCLC 76969042  (ang.).
• JožeJ. Toporišič JožeJ., Enciklopedija slovenskega jezika, KsenijaK. Dolinar (red.), Lublana: Cankarjeva založba, 1992, ISBN 86-361-0756-3  (słoweń.).
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5 .
• WitoldW. Doroszewski WitoldW., Kryteria poprawności językowej, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1950 .