Zamek Tenczyn

Zamek Tenczyn

nr rej. A-12 z 9.04.1968
Państwo	Polska
Miejscowość	Rudno
Położenie na mapie województwa małopolskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Polski Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}

{{Budynek infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt zdjęcia = | plan budynku = | współrzędne = | nazwa oryginalna = Nieznane pola: "sekundN", "sekundE", "stopniN", "minutE", "stopniE" oraz "minutN".

Położenie zamku na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815–1846)

Zamek Tenczyn – ruiny zamku leżącego na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, wybudowanego w systemie tzw. Orlich Gniazd, we wsi Rudno w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w odległości 24 km na zachód od Krakowa, 5 km na południowy zachód od Krzeszowic, 1 km na północ od autostrady A4.

Ruiny zamku stoją na skałach będących pozostałością permskiego potoku lawowego, tworzących najwyższe wzniesienie Garbu Tenczyńskiego (Góra Zamkowa 411 m n.p.m.).

Historia zamku

Pierwsza wzmianka dotycząca okolic zamku Tenczyn, datowana jest na 24 września 1308 r., kiedy to Władysław Łokietek z oddziałem rycerstwa przebywający w lasach in Thanczin wydał dokument dla klasztoru o. cystersów w Sulejowie. Przyjmuje się, że pierwszy zamek (drewniany) zbudował około 1319 r. kasztelan krakowski Nawój z Morawicy, on też wzniósł największą na zamku wieżę, zwaną do dziś „Wieżą Nawojową”. Właściwym twórcą zamku murowanego był syn Nawoja, Jędrzej, wojewoda krakowski i sandomierski. Wzniósł on dalszy fragment zamku na najwyższej, pn.-wsch. części wzgórza, gdzie mieszkał i zmarł w 1368 r. On także pierwszy przyjął nazwisko Tęczyński. Syn Jędrzeja, Jaśko, odnowił i znacznie rozbudował zamek, a także założył kaplicę. Z tego okresu pochodzi pierwsza odnotowana w dokumentach historycznych wzmianka dotycząca bezpośrednio zamku. Władysław Jagiełło więził tu niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli w czasie bitwy pod Grunwaldem.

W krótkim czasie ród Tęczyńskich doszedł w Polsce do wielkiego znaczenia. W posiadaniu Tęczyńskich znajdowało się 45 miejscowości, z czego 15 w pobliżu zamku. Około połowy XVI w. często na zamku bywali: Mikołaj Rej z Nagłowic, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski oraz inne ważne postaci polskiego odrodzenia. Aż do połowy XVI w. wygląd zamku nie ulegał większym zmianom. W tym okresie znajdowały się przy nim: folwark, łaźnia, browar ze słodownią i dom praczek. W 1570 r. kasztelan wojnicki, podkomorzy wielki koronny Jan Tęczyński „wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tenczynie” – pisał Bartosz Paprocki w „Herbach rycerstwa polskiego”. Zamek posiadał trzy skrzydła, otwarte ku zach., ozdobione renesansowymi attykami, gzymsami i krużgankami. Rozbudowa zamku ciągnęła się do początku XVII w. Zamek wraz z podgrodziem został otoczony murem kurtynowym, od pn. wzmocniono go basteją wjazdową (barbakanem), a od pd. dwiema pięciokątnymi bastejami. Pod zamkiem rozciągały się ogrody (od pn.) i winnice (od zach. i pd.). Ostatnią dużą „inwestycją” na zamku była gruntowna przebudowa kaplicy zamkowej, dokonana w początkach XVII w. przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową, późniejszą fundatorkę klasztoru o. Karmelitów Bosych w Czernej. W 1637 r. zmarł wojewoda krakowski Jan Magnus Tęczyński, ostatni przedstawiciel rodu. Jego jedyna córka Izabela wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego. W 1655 r. Marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski, ustępując przed Szwedami, ukrył skarbiec koronny w Starej Lubowli na Spiszu, ale rozpuścił fałszywą wieść, że skarbiec znajduje się na zamku Tenczyn. Szwedzi pod wodzą Königsmarka po dzielnej obronie przez kapitana Jana Dziulę opanowali zamek na mocy układu w 1655 r., ale skarbu nie znaleźli i w lipcu 1656 r. opuścili go i spalili. Na początku XVIII w. dobra tęczyńskie przeszły po kądzieli w ręce Adama Sieniawskiego, tą samą drogą uzyskał je wojewoda ziem ruskich, książę August Czartoryski i z kolei jego córka Izabela Lubomirska. Po potopie szwedzkim zamek został w większej części odbudowany i częściowo zamieszkany. W 1768 r. uległ pożarowi w wyniku uderzenia pioruna i od tego czasu popada w coraz większą ruinę. W 1783 r. prochy ostatniego z Tęczyńskich, Jana, przeniesiono z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku. Od 1816 r. zamek stał się własnością Potockich i pozostał w ich rękach aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 r.

Na początku XXI w. zamek popadał w coraz większą ruinę w związku ze sporami kompetencyjnymi między różnymi szczeblami administracji publicznej. W 2008 r. powstało obywatelskie Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”, którego celem stało się nagłośnienie sytuacji ruin zamku i zmuszenie władz lokalnych oraz centralnych do realizacji ich obowiązków wynikających z przepisów o ochronie zabytków. W 2009 r. wydana została decyzja w sprawie unieważnienia decyzji o odebraniu zamku rodzinie Potockich w ramach reformy rolnej w 1944 r., jej wykonanie zostało jednak wstrzymane. W 2009 r. z uwagi na zły stan techniczny zamku, został on zamknięty dla zwiedzających. W 2010 r. gmina, będąca administratorem zamku, uzyskała środki i rozpoczęła zabezpieczanie ruin. Dzięki pracom zabezpieczającym proces niszczenia ruin udało się zastopować. W lutym 2014 r. spadkobiercy rodziny Potockich wywalczyli w sądzie odmowę użytkowania zamku Tenczyn przez gminę. W lipcu 2016 r. ruiny zamku zostały ponownie otwarte dla zwiedzających.

Najważniejsze daty w dziejach zamku

• 1319 – kasztelan Jan Nawój z Morawicy rozpoczął budowę zamku, jako nową siedzibę rodu. Warownia ta składała się z potężnej gotyckiej wieży i przyległych zabudowań;
• 1570 – Jan Tęczyński brat wojewody Andrzeja dokonał gruntownej przebudowy zamku w stylu renesansowym;
• 1655 – podczas najazdu na Polskę Szwedzi splądrowali zamek, spodziewając się odnaleźć tam skarb państwowy Polski, a następnie budowlę spalili. Została ona później odbudowana, jednak nigdy nie powróciła już do dawnej świetności;
• 1768 – zamek spłonął od uderzenia pioruna i został ostatecznie opuszczony przez mieszkańców.

Plan zamku

Plan zamku Tenczyn w Rudnie

Hipotetyczna rekonstrukcja faz rozwojowych, według W. Łuszczkiewicza, N. Pajzderskiego, S. Polaczka. B. Guerquina. M. Korneckiego. T. Małkowskiej-Holzerowej i J. Kurtyki. Przypuszczalna identyfikacja pomieszczeń na podstawie aktu podziałowego z 1553 r. i rysunku E. J. Dahlberga z 1655 r. W nawiasach podano szacunkowe datowanie oraz roczne daty wzmianek źródłowych:

• A – zamek górny (XIV w.)
  • a – studnia (1655)
• B – zamek dolny (XIV/XV w.), zamek Tenczyn cum muro (1410), przedzamcze, czyli przygródek (1553)
• C – rekonstrukcja przebiegu zburzonego muru obwodowego w XIV-XV w. (B. Guerquin)
• D – dom mieszkalny w XIV w. (B. Guerquin), stajnie, kuchnie, piekarnia, wozownia 1553, 1733
• E – wieża bramna, tzw. wieża Nawojowa z przedbramiem (XIV lub XIV/XV w.), turris altissima ad portom arcis (1655)
• F – kaplica (XIV-XV w.)
  • ff – zakrystia i skarbczyk (XVII w.)
• G – barbakan i szyja ubezpieczające wjazd na zamek (przełom XV/XVI w. lub 1 tercja XVI w., 1655)
• H – baszta „Dorotka” z XIV/XV w. (1553)
• I – część reprezentacyjna (XV w.)
  • i – „wielka sala” 1553 = izba stołowa z piecem z herbem Tęczyńskich i z ich 15 portretami 1733
  • ii – komnata, która jest z „wielkiej sali” 1553 = „sala o 5 oknach” 1733
  • iii – „pokój krzywy” z 2 portretami 1733
• J – krużganki (1579/84)
• K – basteje (przełom XVI/XVII w.), w tym Baszta Grunwaldzka (pd-zach)
• L – mury i dwie baszty przedzamcza sprzed 1579 (XV w.)
• I – baszta z XV w. (może gdanisko? łazienka 1553, „baszta pusta” 1733)
• II – baszta z XV w. (więzienna?)
• M – mury przedzamcza po założeniu fortyfikacji bastejowych (XVI/XVII w.)
• N – pomieszczenia załogi i służby
• Nn – baszta czworokątna (zapewne najstarsza wieża bramna z XIV w., później wchłonięta przez zabudowania)

Pomnik przyrody na dziedzińcu

• Klon jawor – pomnik przyrody rosnący na dziedzińcu zamku – drzewo ustanowiono pomnikiem: 15 kwietnia 1936 r.

Legendy

• Podobno małżonka jednego z Tęczyńskich nie szczędziła swoich wdzięków innym. Dowiedziawszy się o tym, jej mąż zamurował wiarołomną żonę żywcem w baszcie zw. „Dorotka”. Jęki i krzyki grzesznicy długo jeszcze było słychać w zamku, a i jakoby dzisiaj tajemnicze odgłosy dobywają się niekiedy z głębi ruin.
• Ostatni z rodu Tęczyńskich miał zostać śmiertelnie poturbowany przez potężnego dzika, podczas łowów w położonej niedaleko od zamku Puszczy Dulowskiej.
• Podobno podczas księżycowych nocy na wieży Nawojowej pośród płomieni widać postać płaczącej kobiety, słychać też szczęk żelaza. Postać ta znika dopiero gdy zabrzmi dzwon w pobliskim klasztorze.
• Podobno w trzeciej – najgłębszej kondygnacji lochów zamkowych pod dawną kaplicą znajdują się wielkie skarby. Bogactw tych strzegą diabły pod postaciami wielkich psów. Można je wykraść tylko przez 2 dni w roku: nocą w Boże Narodzenie i na Wielkanoc. Należy się jednak wystrzegać cienia tajemniczego rycerza, który nocą krąży po zamku bo kto go ujrzy już nigdy nie wraca.

Odniesienia w kulturze

Plenery zamku zostały wykorzystane m.in. w serialu Czarne chmury (reż. Andrzej Konic) w odcinku pt. „Wilcze Doły” oraz w serialu Rycerze i rabusie i w filmie Ostrze na ostrze.

Galeria

• 
  Widok od południowego zachodu
• 
  Widok od południa
• 
  Widok od zachodu
• 
  Barbakan wjazdowy
• 
  Dziedziniec zamku
• 
  Baszta „Dorotka”
• 
  „Wieża Nawojowa”
• 
  Zamek Tenczyn – wnętrze
• 
  Kaplica zamkowa
• 
  Widok z „Wieży Nawojowej”
• 
  Zamek Tenczyn – fot. archiwalna

Panorama zamku Tenczyn w Rudnie

Zobacz też

• Szlak Dawnego Górnictwa
• Tęczyńscy herbu Topór
• Zamek w Morawicy

Bibliografia

• Julian Zinkow, Krzeszowice i okolice, Warszawa-Kraków: Wydawnictwo PTTK „KRAJ”, 1988.
• Janusz Kurtyka, Tęczyńscy, Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „SECESJA”, 1997.
• Tomasz Jurasz, Zamki i ich tajemnice, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Iskry, 1972.
• Marek Żukow-Karczewski, Tenczyn – zamek bastejowy Tenczyńskich, „AURA” 2/90.

Linki zewnętrzne

• Strona „Ratuj Tenczyn”
• Rudno 1, wś, pow. chrzanowski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 941 ., s. 941.