Miasto zamknięte

Główny punkt kontrolny na wjeździe do rosyjskiego miasta zamkniętego Siewiersk

Punkt kontrolny na wjeździe do rosyjskiego miasta zamkniętego Żeleznogorsk

Miasto zamknięte (ros. ЗАТО – закрытые административно-территориальные образования; ZATO – zakrytyje administratiwno-tierritorialnyje obrazowanija; pol. zamknięta struktura administracyjno-terytorialna) – określenie miasta lub osiedla o ograniczeniach w przemieszczaniu się i zamieszkaniu, szczególnie w Związku Radzieckim i obecnie Federacji Rosyjskiej. Obecnie istnieją przede wszystkim dwa rodzaje miast zamkniętych: z uwagi na znaczenie militarne i atomistykę.

Miasta zamknięte miały zakonspirowane nazwy, nawiązujące do nazw rejonów, w których były usytuowane; zazwyczaj nazwy te składały się z nazwy najbliższego dużego miasta i liczby, np. Tomsk-7, Krasnojarsk-45 itd. Miasta te były wówczas tajne i nie pojawiały się na żadnych oficjalnych mapach aż do roku 1992, kiedy ówczesny prezydent Rosji Borys Jelcyn zarządził, że miasta te mogą zostać odtajnione i mogą powrócić do swoich historycznych nazw (np. Tomsk-7 zmieniono na Siewiersk). Nadal jednak występują restrykcje w odwiedzaniu tychże miast.

Oprócz restrykcji dotyczących przemieszczania się, zakonspirowane były tu też numery i nazwy ulic, szkół itd. Oprócz problemów związanych z ich opuszczaniem były też pewne zalety: zarobki wyższe niż na zewnątrz, niska przestępczość, bardzo dobra opieka socjalna, w sklepach dostępne towary deficytowe gdzie indziej niedostępne.

Oprócz istniejących ZATO były też miasta zamknięte z uwagi na ich znaczenie strategiczne, np. Kaliningrad, Sewastopol, Władywostok (bazy wojskowe), Gorki (ośrodek przemysłu zbrojeniowego) i Perm (otwarte w 1987).

ZSRR i Rosja

Tablica przy drodze do Oziorska- zakaz wstępu dla cudzoziemców bez specjalnej przepustki.

Tablica informująca o zakazie wstępu do Mieżgorje (nie dotyczy mieszkańców).

Przepustka do Żeleznogorska.

Regulacje prawne

Po rozpadzie ZSRR uporządkowano sytuację prawną miast zamkniętych przez regulacje, obowiązujące na terenie całego kraju. Pierwsza ustawa rządu Federacji Rosyjskiej o zamkniętych jednostkach administracyjno-terytorialnych pochodzi z dnia 14 lipca 1992 roku (ros. Закон РФ „О закрытом административно-территориальном образовании” N 3297-1). Została znowelizowana ustawą z dnia 29 czerwca 2018 roku, aktualnie obowiązującą (ros. Закон Российской Федерации o закрытом административно-территориальном образовании с изменениями на 29 июня 2018 года).

Ustawa z 2018 roku definiuje zamkniętą jednostkę administracyjno-terytorialną jako podmiot posiadający władze samorządowe, utworzony w celu zapewnienia bezpieczeństwa zlokalizowanych na jej terenie organizacji i podmiotów, objęty restrykcjami z uwagi na ochronę tajemnic państwowych, która podlega jurysdykcji organów państwowych. Władze samorządowe (w odróżnieniu od władz innych jednostek administracyjnych) mają zmniejszone kompetencje decyzyjne.

W myśl ustawy rząd Federacji Rosyjskiej ustala granice zamkniętych jednostek, wydaje pozwolenia na budowę, ustala procedury restrykcji obowiązujących na danym terenie. Należą do nich:

• Ograniczenie wjazdu obywateli na teren zamkniętej jednostki, wyznaczenie punktów kontroli przepustek i zasad ich wydawania,
• Ograniczenie (lub całkowity zakaz) lotów nad jej terenem (dotyczy wyłącznie samolotów cywilnych),
• Ograniczenie możliwości zameldowania i stałego pobytu obywateli, których praca nie jest bezpośrednio związana z jednostką,
• Ograniczenie prawa do prowadzenia działalności gospodarczej,
• Ograniczenie użytkowania zasobów naturalnych,
• Zakaz tworzenia i działania organizacji, których założycielami są cudzoziemcy oraz zagranicznych organizacji pozarządowych non-profit,
• Ograniczenie lub całkowity zakaz prowadzenia inwestycji przez podmioty zagraniczne (wyjątki regulowane są osobnymi zarządzeniami).

Rząd Federacji Rosyjskiej udziela wsparcia finansowego w formie celowych dotacji dla zamkniętych jednostek, które przeznaczane są na: wynagrodzenia pracowników, zapewnienie zaplecza socjalnego dla mieszkańców i ich rodzin, opieki zdrowotnej oraz ich ubezpieczenia.

Lista miast zamkniętych ustalana jest corocznie i zatwierdzana przez rząd rosyjski. Uchwały z ich wykazem są podawane do wiadomości publicznej. Informacjami jawnymi są również: dane osobowe władz miast zamkniętych, dane teleadresowe do lokalnych samorządów, ogólne informacje o historii i przeznaczeniu miast oraz liczba mieszkańców (na bazie spisów powszechnych). Do informacji niejawnych należą: szczegółowe dane budżetowe, wykaz działek i gruntów, szczegóły dotyczące pracy organizacji lub jednostek wojskowych na terenach zamkniętych miast oraz technologia używana w zakładach. W niektórych jednostkach obowiązuje zakaz robienia zdjęć i nagrywania filmów. Mapy większości miast zamkniętych są publicznie dostępne, ale kluczowe dla bezpieczeństwa państwa obiekty mogą nie być na nich zaznaczone. Do większości miast zamkniętych nie wolno wjeżdżać obywatelom innych krajów, przebywających na terenie Federacji Rosyjskiej na podstawie wizy turystycznej. W niektórych przypadkach zakaz nie dotyczy obywateli Białorusi.  

Historia ZATO w ZSRR i Rosji

Pomnik Lenina w Znamieńsku, wzniesiony w latach pięćdziesiątych.

Pierwsze miasta zamknięte w Związku Radzieckim zaczęły powstawać po zakończeniu II wojny światowej. W latach 1946 – 1953 tworzono je głównie na potrzeby projektów związanych z atomistyką. Z czasem przedmiotem ich działań stały się badania i produkcja na potrzeby programu kosmicznego. 17 marca 1954 roku Rada Ministrów ZSRR podpisała pierwszy akt prawny, regulujący status ZATO.

Informacje o ich lokalizacji były niejawne. Zamiast typowych nazw używano kryptonimów wojskowych. Obywatele, którzy osiągnęli wiek pełnoletni byli zobowiązani do podpisania oświadczenia o zachowaniu poufności w sprawie swojego miejsca zamieszkania. Korespondencja do mieszkańców była wysyłana na numer skrytki pocztowej, bez danych adresowych. Pracownicy miast zamkniętych otrzymywali dodatki do wynagrodzenia w wysokości 20% pensji, zarabiali więcej niż średnia krajowa i mieli możliwość zakupu niedostępnych w innych częściach kraju produktów. W czasach ZSRR większość ZATO znajdowała się w obwodzie moskiewskim, na Uralu oraz w dzisiejszym Kraju Krasnojarskim. Wiele z nich lokalizowano na terenach leśnych, słabo zaludnionych lub w pobliżu naturalnych źródeł niezbędnych surowców.

O istnieniu ZATO władze Rosji poinformowały w 1991 roku. Rok później prezydent Borys Jelcyn podjął decyzję o odtajnieniu lokalizacji miast zamkniętych. Wówczas zaczęto używać standardowych nazw, zamiast kryptonimów. W 1992 roku na terenie Rosji znajdowało się 47 ZATO, z czego 37 pod jurysdykcją Ministerstwa Obrony, a pozostałe były związane z atomistyką.

Po zakończeniu zimnej wojny spadło zapotrzebowanie na projekty realizowane w wielu ZATO. Zamykano fabryki i zakłady. Przed 1992 rokiem w miastach zamkniętych praktycznie nie występowało bezrobocie, w 1995 roku bezrobotni stanowili 20% mieszkańców. W latach dziewięćdziesiątych 28% specjalistów z ZATO (większość mieszkańców miała wyższe wykształcenie) rozważało wyjazd za granicę. Problem został rozwiązany w kolejnych latach poprzez przekształcenie zakładów lub zlikwidowanie statusu ZATO.

Wykaz ZATO

Wraz z powstaniem Federacji Rosyjskiej ZATO zostały odtajnione. Obecnie jest 45 ZATO, w których mieszka 1.345 tys. osób. Liczba ZATO ulega zmniejszeniu, jednak od 30 października 2001, pomimo nieposiadania takiego statusu, zostały dla obcokrajowców (z wyjątkiem obywateli Białorusi) zamknięte miasta: Norylsk, Dudinka, Igarka, Tałnach i Kajerkan. Część ZATO jest otwarta na inwestycje zagraniczne przy ruchu obcokrajowców tylko za pozwoleniem – dotyczy to sfery atomistyki i miast zrzeszonych w ramach amerykańsko-rosyjskiej inicjatywy NCI (Nuclear Cities Initiative).

Obecnie lista ZATO w Federacji Rosyjskiej:

• 10 miast Rosatomu (Federalnej Agencji Energii Atomowej):
  • Żeleznogorsk (Железногорск, Красноярский край)
  • Zariecznyj (Заречный, Пензенская область)
  • Zielenogorsk (Зеленогорск, Красноярский край)
  • Lesnoj (Лесной, Свердловская область)
  • Nowouralsk (Новоуральск, Свердловская область)
  • Oziorsk (Озёрск, Челябинская область)
  • Sarow (Саров, Нижегородская область)
  • Siewiersk (Северск, Томская область)
  • Snieżynsk (Снежинск, Челябинская область)
  • Triochgornyj (Трёхгорный, Челябинская область)
• ZATO Ministerstwa Obrony:
  • bazy morskie marynarki wojennej :
    • Widiajewo (Видяево, Мурманская область )
    • Bolszoj Kamień (Большой Камень, Приморский край )
    • Wiluczinsk (Вилючинск, Камчатская область )
    • Gadżyjewo (Гаджиево, Мурманская область )
    • Zaoziorsk (Заозёрск, Мурманская область )
    • Ostrownoj (Островной, Мурманская область )
    • Polarnyj (Полярный, Мурманская область )
    • Siewieromorsk (Североморск, Мурманская область )
    • Snieżnogorsk (Снежногорск, Мурманская область )
    • Fokino (Фокино, Приморский край )
  • bazy wojsk rakietowych strategicznego znaczenia :
    • Gornyj (Горный, Читинская область )
    • Zwiozdnyj (Звёздный, Пермский край )
    • Kiedrowyj (Кедровый, Красноярский край )
    • Komarowskij (Комаровский, Оренбургская область )
    • Łokomotiwnyj (Локомотивный, Челябинская область )
    • Mołodiożnyj (Молодёжный, Московская область )
    • Oziornyj (Озёрный, Тверская область )
    • Pierwomajskij (Первомайский, Кировская область)
    • Swietłyj (Светлый, Саратовская область )
    • Swobodny (Свободный, Свердловская область )
    • Sibirskij (Сибирский, Алтайский край )
    • Sołniecznyj (obwód twerski) (Солнечный, Красноярский край )
    • Uralskij (Уральский, Свердловская область )
  • bazy kosmiczne :
    • Znamiensk (Знаменск, Астраханская область )
    • Krasnoznamiensk (Краснознаменск, Московская область )
    • Mirnyj (Мирный, Архангельская область )
    • Sołniecznyj (Солнечный, Тверская область)
    • Uglegorsk (Углегорск, Амурская область )
  • produkcja i unieszkodliwianie broni chemicznej :
    • Michajłowskij (Михайловский, Саратовская область)
    • Szichany (Шиханы, Саратовская область )
  • znaczenie wojenne:
    • Woschod (Восход, Московская область)
    • Prioksk (Приокск, Московская область )
  • broń laserowa :
    • Radużnyj (Радужный, Владимирская область )
  • budownictwo obiektów podziemnych:
    • Mieżgorje (Baszkortostan ) (Межгорье, Башкортостан )

Oprócz tego status ZATO straciło osiedle Wułkannyj, czyli Pietropawłowsk Kamczacki-35 (Вулканный, Петропавловск-Камчатский-35, Мирный, Елизовский район Камчатской области). Oprócz tego miasta zamknięte znajdowały się także na terenie Kazachstanu: Bajkonur, Prioziorsk, Stiepnogorsk, w Kirgistanie Majłu Su (Майлуу Суу).

Specjalny status miast zamkniętych mają tzw. naukogrady (Наукоград), podlegające prezydentowi Federacji Rosyjskiej.

Ukraina

Na terenie Ukrainy status miasta zamkniętego miały Sewastopol i Dniepropetrowsk (do połowy lat 90. XX wieku).

Białoruś

W czasach ZSRR status ZATO miało miasto Wilejka, do dziś znajduje się tu Centrum Łączności Marynarki Wojennej Floty Bałtyckiej oraz Hancewicze (wówczas nazywane Kleck-2) w obwodzie brzeskim. W pobliżu Hancewicz mieści się radar i stacja radiolokacji.

Obecnie na terenie Białorusi nie ma miast zamkniętych.

Kazachstan

Na terenie Kazachstanu status zamkniętego miasta posiada Bajkonur (w czasach ZSRR nazywane Lenińsk) z uwagi na bliskość kosmodromu Bajkonur. Tu mieszkają jego pracownicy. Ponadto miastem zamkniętym jest Prioziorsk w obwodzie karagandyjskim, miasteczko wojskowe i poligon.

Polska

W Polsce miasta zamknięte związane były z przebywaniem wojsk Związku Radzieckiego i jego bazami wojskowymi w ramach tzw. Północnej Grupy Wojsk. Najbardziej znanymi przykładami były Borne Sulinowo i Świętoszów, zajęte przez wojska radzieckie m.in. na mocy „Umowy o statusie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonujących w Polsce” z 17 grudnia 1956. W 1966 wojska radzieckie stacjonowały w 76 miejscowościach, w listopadzie 1989 wojska radzieckie użytkowały 6300 różnych budynków, w tym 1400 mieszkalnych, 13 lotnisk wojskowych (w tym pięć zapasowych), 1 bazę morską w Świnoujściu, 23 bocznice kolejowe o łącznej długości 64 km, a także 4 poligony wojskowe zajmujące razem 58 000 ha – razem około 70 000 ha obszaru Polski. W okresie od 8 kwietnia 1991 do 17 września 1993 zostały wycofane wszystkie oddziały rosyjskie z Polski.

Miastem częściowo zamkniętym – ze względu na przejazd lądem przez tereny wojskowe – był do 1992 Hel. Osoby niebędące mieszkańcami miały prawo wjazdu samochodem prywatnym jedynie na zaproszenie, za specjalną przepustką. Przy wjeździe na drogę do Helu (w Juracie) był postawiony szlaban i wartownia, drugi mieścił się bezpośrednio przed wjazdem do miasta. Podróż do Helu pociągiem lub autobusem PKS nie wymagała przepustek.

Linki zewnętrzne

• Russia’s closed cities are open and shut case – Russia Journal (ang.)
• Nuclear Cities Initiative (ang.)
• Secret Cities Globalsecurity.org (ang.)
• Tajne ośrodki badawcze w ZSRR, film Wirtualnej Polski
• Mapa Federacji Rosyjskiej z zaznaczeniem lokalizacji miast zamkniętych