Tulczyn
48°40′48″N 28°52′12″E/48,680000 28,870000 Widok ogólny Tulczyna. | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Powierzchnia |
9,26 km² | ||||
| Populacja (2018) • liczba ludności |
| ||||
| Nr kierunkowy |
+380 4335 | ||||
| Kod pocztowy |
23600 | ||||
Położenie na mapie obwodu winnickiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
| 48°40′48″N 28°52′12″E/48,680000 28,870000
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Tulczyn (ukr. Тульчин) – miasto na Ukrainie, siedziba władz rejonu tulczyńskiego w obwodzie winnickim, nad Sielnicą, dawna rezydencja magnacka. Zakłady odzieżowe, technikum weterynarii, muzeum krajoznawcze.
Historia[edytuj | edytuj kod]
I Rzeczpospolita[edytuj | edytuj kod]
W miejscu Tulczyna położony był pierwotnie ruski gród Nesterwar, zbudowany dla obrony przed najazdami tatarskimi. W 1569 roku włączony do Korony Królestwa Polskiego. Leżał wtedy województwie bracławskim i była to królewszczyzna. W 1609 roku król Zygmunt III Waza nadał dobra tulczyńskie Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu. W 1638 r. Adam Kalinowski wybudował w Tulczynie dla zakonu dominikanów drewniany kościół klasztor, który w 1784 roku Szczęsny Potocki zastąpił murowanym. Po Kalinowskich właścicielami byli Czetwertyńscy, w czasach w których Kozacy Ostapa Pawluka zdobyli zamek i wymordowali mieszkańców miasta. W 1726 roku właścicielem stał się Franciszek Salezy Potocki, który w 1757 r. rozpoczął tu budowę ogromnego pałacu. Jego syn Stanisław Szczęsny, opuścił Krystynopol i przeniósł siedzibę swojej linii Potockich do Tulczyna. U schyłku Rzeczypospolitej stacjonowały w Tulczynie 12 Regiment Pieszy Koronny, 14 Regiment Pieszy im. Potockich, 6 Brygada Kawalerii Narodowej, Pułk Lekkiej Jazdy pod im. Humańskiej i Regiment Pieszy pod im. Konfederacji Wolnych armii koronnej. Od 1787 działał w Tulczynie teatr, a od 1792 do 1795 pracowała tu drukarnia przeniesiona z Jaryszowa.
W zaborze rosyjskim[edytuj | edytuj kod]
Po II rozbiorze Polski w 1793 roku, włączony do Imperium Rosyjskiego. W latach 20. XIX wieku Tulczyn był jednym z miejsc spotkań dekabrystów. Wiosną 1823 roku przebywał w mieście przez krótki okres polski poeta romantyczny i belwederczyk, Seweryn Goszczyński[2]. Po powstaniu listopadowym, władze rosyjskiego wypędziły dominikanów i w 1833 roku zamieniły ich kościół na cerkiew.
Potoccy Tulczyn posiadali do 1874 roku. 15 stycznia 1869 roku Mieczysław Potocki sprzedał za 1 845 516 rubli Tulczyn swojej krewnej Marii Potockiej (1839-1882), córce Bolesława Potockiego, żonie Rosjanina Sergiusza Stroganowa, który sprzedał go 9 grudnia 1874 roku urzędnikowi rosyjskiemu za 3,5 mln rubli.
Przed zamienionym w czasach carskich na prawosławną cerkiew kościołem dominikanów ustawiono pomnik konny Aleksandra Suworowa.
Walki o miasto[edytuj | edytuj kod]
W 1919, na fali pogromów antyżydowskich, siły ukraińskie dokonały masakry żydowskiej ludności miasteczka, zabijając 520 osób[3].
W 1920 Tulczyn zdobyła 12 Dywizja Piechoty Wojska Polskiego.
W okresie od 23 lipca 1941 do 15 marca 1944 Tulczyn był zajęty przez wojska rumuńskie.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- pałac – jesienią 1781 roku Szczęsny Potocki polecił zbudować w Tulczynie, według projektu Lacroix, pałac który stał się centrum jego kresowego latyfundium po jego wyprowadzce z Krystynopola. Był to jeden z największych pałaców magnackich na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, posiadający 17 osiową elewację o długości 68 metrów. Częściowo zachowany pałac jest przykładem polskiej architektury klasycystycznej i charakterystycznego dla niej typu palladiańskiego. Pałac flankowały dwie oficyny o długości ok. 80 m. Elewacja ogrodowa pałacu przypomina północną elewację pałacu w Łazienkach. Fasadę ozdabiał złoty napis w języku polskim: „BY ZAWSZE WOLNYCH Y CNOTLIWYCH BYŁ MIESZKANIEM ROKU 1782 WYSTAWIONY”. W dniu 17 maja 1787 roku w pałacu zatrzymał się król Stanisław August Poniatowski na cześć którego wydano obiad na 150 osób. W pałacu było 100 sal, cenna biblioteka z dokumentami sięgającymi XIV i XV wieku, bogata kolekcja gobelinów i obrazów w tym m.in. Tycjan, Rembrandt, Rafael, Rubens, Van Dyck, Teniers. Park otaczający rezydencję założono w 1793 roku według projektu Piotra Lenreau i nazywany był Chorosza od francuskiego La Roche. Fronton pałacu łączył się widokową aleją z położonym w odległości 200 metrów kościołem zakonu dominikanów (aleja obecnie jest zabudowana)[4]. Na terenie pałacu tuż przed wizytą króla wybudowano też teatr. W 1792 roku pałac stanowił główny ośrodek konfederacji targowickiej. Od 1804 roku do końca życia w pałacu mieszkał Stanisław Trembecki. Po śmierci Stanisława Szczęsnego Potockiego w 1809 roku rozpoczął się upadek rezydencji, która znalazła się w ręku jego trzeciej żony Zofii z Glavanich Czelicze (Pięknej Bitynki), a potem jego syna Mieczysława. W 1843 roku pałac odwiedził Józef Ignacy Kraszewski. Od 1892 roku mieściło się w nim kasyno oficerskie. W 1928 roku spłonęło górne piętro pałacu.
- kościół dominikanów z lat 1784-1817 (obecnie prawosławny sobór katedralny eparchii tulczyńskiej). W podziemiach jego drewnianego poprzednika spoczął po śmierci jego fundator Adam Kalinowski i hetman polny koronny Marcin Kalinowski. Przed kościołem znajdował się pierwotnie obelisk na pamiątkę wizyty króla Poniatowskiego.
- klasztor dominikanów (obecnie szkoła muzyczna)
- kościół katolicki pw. św. Stanisława Kostki z 1805 roku, dawna kaplica cmentarna fundacji N. Karnickiego. Przebudowana w 1874 roku przez kanonika Radlińskiego. W tym samym roku przeniesiono do niej usunięte przez Rosjan z kościoła dominikanów trumny Szczęsnego Potockiego, Trembeckiego, Alfreda Potockiego, kasztelana Piotra Potockiego.
- cerkiew z 1789 roku fundacji Szczęsnego Potockiego
- zamek[5]
Ludzie urodzeni w Tulczynie[edytuj | edytuj kod]
- Hipolit Błotnicki – polski poeta, tłumacz,
- Marian Dziewicki – polski prawnik, sekretarz Koła Kresowego, prezydent Wilna, działacz samorządowy,
- Bronisław Matyjewicz-Maciejewicz – jeden z pierwszych pilotów polskich,
- Konstancja Potocka – polska szlachcianka,
- Bolesław Potocki – polski ziemianin, fundator szkół,
- Mieczysław Potocki – polski magnat właściciel dóbr w Tulczynie, jeden z najbogatszych Polaków poł. XIX wieku,
- Mikołaj Szczęsny Potocki – polski szlachcic,
- Włodzimierz Potocki – polski hrabia, pułkownik artylerii konnej,
- Jadwiga Sokołowska – polska historyk literatury,
- Bolesław Sokołowski – pułkownik Wojska Polskiego
- Józef Wysocki – polski dowódca wojskowy, generał Wojska Polskiego, uczestnik polskich powstań narodowych.
Na miejscowym cmentarzu spoczywa Stanisław Trembecki – polski poeta, sekretarz królewski.
Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Dawny kościół dominikański (obecnie prawosławny sobór katedralny) -
Nowy Pałac Potockich -
Kościół św. Stanisława -
Dom dekabrystów -
Cerkiew Wniebowzięcia Maryi
_%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%86_%D0%9F%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%86%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D1%85_DSC_0773.JPG)
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. стор.14
- ↑ Janina Rosnowska, Goszczyński, Warszawa 1977, s. 93-94.
- ↑ S. Spector, G. Wigoder: The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust. New York University Press, 2001, s. 1340. ISBN 0-8147-9378-9. [dostęp 2013-01-16]. (ang.). The Ukraine Terror and the Jewish Peril. The Federation of Ukrainian Jews, 1921. [dostęp 2013-01-17]. (ang.).
- ↑ Roman Aftanazy „Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej” Tom 10, woj. bracławskie, Ossolineum, 1996, s. 428-484.
- ↑ Tulczyn. [dostęp 2013-09-09].
- ↑ Uchwała Nr XLIII/274/2010 Rady Gminy Malanów z dnia 28 września 2010 r. w sprawie nawiązania kontaktów partnerskich pomiędzy Miastem Tulczyn (Ukraina) i gminą Malanów (Rzeczpospolita polska). Biuletyn Informacji Publicznej. Gmina Malanów, 2006-08-01. [dostęp 2018-06-13]. (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Tadeusz Jaroszewski, Pałac w Tulczynie i początki architektury klasycyzmu na Ukrainie, Przegląd Wschodni, rok 1, zeszyt 1, Warszawa 1991.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Tulczyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 611.
- zamek w Tulczynie
- Gazetteer
