Języki papuaskie: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Linia 1: Linia 1:
[[Plik:New Guinea.png|thumb|300px|[[Nowa Gwinea]]]]
[[Plik:New Guinea.png|thumb|300px|[[Nowa Gwinea]]]]
[[Plik:Area of Papuan languages.svg|thumb|300px|Zasięg geograficzny języków papuaskich]]
[[Plik:Area of Papuan languages.svg|thumb|300px|Zasięg geograficzny języków papuaskich]]
'''Języki papuaskie''' (nazwa prywatywna: ''języki nieaustronezyjskie''<ref name="Kapita">{{Cytuj |tytuł = Kapita selekta manifestasi budaya Indonesia |data = 1984 |wydawca = Badan Penelitian dan Pengembangan, Departemen Luar Negeri bekerjasama dengan Alumni |s = 67 |url = https://books.google.com/books?id=ddcLAAAAIAAJ |język = id}}</ref>) – gromada językowa, zbiorcze określenie języków rdzennej ludności zachodniego [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]], nienależących ani do [[Języki austronezyjskie|języków austronezyjskich]], ani też do [[Języki australijskie|australijskich]]. Nazwa ta powstała przez wyłączenie dwóch powyższych [[Grupa językowa|grup języków]]<ref>{{Cytuj |autor = [[John Lynch (językoznawca)]] |tytuł = Pacific Languages: An Introduction |data = 1998 |isbn = 978-0-8248-1898-2 |wydawca = University of Hawaii Press |s = 61 |url = https://books.google.com/books?id=zYfV1jN3whUC |język = en}}</ref> i nie implikuje [[Pokrewieństwo języków|pokrewieństwa]], polegającego na posiadaniu przez te języki wspólnego przodka ([[prajęzyk]]a)<ref name="Mistrik">{{Mistrík1993|s=314}}</ref>. Grupa języków papuaskich obejmuje 750–1000 języków używanych przez 4–8 mln ludzi, m.in. mieszkańców [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]] i [[Wyspy Salomona (archipelag)|Wysp Salomona]] oraz niektórych niepapuaskich [[Indonezyjczycy|Indonezyjczyków]]<ref name="Krugosvet">{{Cytuj |tytuł = Papuasskije jazyki |data dostępu = 2020-03-06 |opublikowany = Encykłopiedija Krugoswiet |url = https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |archiwum = https://web.archive.org/web/20200306203119/https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |zarchiwizowano = 2020-03-06 |język = ru}}</ref>{{odn|Genzor|2015|s=423}}. Brak jednoznacznych kryteriów pozwalających odróżnić język od dialektu sprawia, że trudno uzgodnić liczbę wyróżnianych języków papuaskich{{odn|Genzor|2015|s=423}}.
'''Języki papuaskie''' (nazwa prywatywna: ''języki nieaustronezyjskie''<ref name="Kapita">{{Cytuj |tytuł = Kapita selekta manifestasi budaya Indonesia |data = 1984 |wydawca = Badan Penelitian dan Pengembangan, Departemen Luar Negeri bekerjasama dengan Alumni |s = 67 |url = https://books.google.com/books?id=ddcLAAAAIAAJ |język = id}}</ref>) – gromada językowa, zbiorcze określenie języków rdzennej ludności zachodniego [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]], nienależących ani do [[Języki austronezyjskie|języków austronezyjskich]], ani też do [[Języki australijskie|australijskich]]. Nazwa ta powstała przez wyłączenie dwóch powyższych [[Grupa językowa|grup języków]]<ref>{{Cytuj |autor = [[John Lynch (językoznawca)]] |tytuł = Pacific Languages: An Introduction |data = 1998 |isbn = 978-0-8248-1898-2 |oclc = 605554571 |miejsce = Honolulu |wydawca = University of Hawaii Press |s = 61 |url = https://books.google.com/books?id=zYfV1jN3whUC |język = en}}</ref> i nie implikuje [[Pokrewieństwo języków|pokrewieństwa]], polegającego na posiadaniu przez te języki wspólnego przodka ([[prajęzyk]]a)<ref name="Mistrik">{{Mistrík1993|s=314}}</ref>. Grupa języków papuaskich obejmuje 750–1000 języków używanych przez 4–8 mln ludzi, m.in. mieszkańców [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]] i [[Wyspy Salomona (archipelag)|Wysp Salomona]] oraz niektórych niepapuaskich [[Indonezyjczycy|Indonezyjczyków]]<ref name="Krugosvet">{{Cytuj |tytuł = Papuasskije jazyki |data dostępu = 2020-03-06 |opublikowany = Encykłopiedija Krugoswiet |url = https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |archiwum = https://web.archive.org/web/20200306203119/https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |zarchiwizowano = 2020-03-06 |język = ru}}</ref>{{odn|Genzor|2015|s=423}}. Brak jednoznacznych kryteriów pozwalających odróżnić język od dialektu sprawia, że trudno uzgodnić liczbę wyróżnianych języków papuaskich{{odn|Genzor|2015|s=423}}.


Do lat 50. XX wieku prawie wszystkie języki papuaskie pozostawały nieudokumentowane, a ich związki genetyczne były całkowicie niezbadane. Przed kontaktem europejskim nie wypracowały własnych systemów pisma. Dopiero później wyodrębniono dziesiątki grup genetycznych, łączonych w większe zespoły, na podstawie danych z zakresu leksykostatystyki, [[Typologia języków|typologii]] oraz [[Językoznawstwo historyczno-porównawcze|językoznawstwa historyczno-porównawczego]]. Nie jest jednak jasne, czy grupy te można sprowadzić do jednej rodziny językowej<ref name="Mistrik" /><ref name="Krugosvet" />. [[William Foley|William A. Foley]] (1986) wskazuje na istnienie co najmniej sześćdziesięciu rodzin języków papuaskich, trudnych do powiązania bez adekwatnej dokumentacji i wiedzy [[Językoznawstwo synchroniczno-porównawcze|komparatystycznej]]<ref>{{Cytuj |autor = [[William Foley|William A. Foley]] |tytuł = The Papuan Languages of New Guinea |data = 1986 |oclc = 13004531 |isbn = 978-0-521-28621-3 |miejsce = Cambridge |wydawca = Cambridge University Press |s = 3 |url = https://books.google.com/books?id=KCATREJERGoC |język = en}}</ref>. Wątpliwości budzi również kwestia związku języków [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]] z nieaustronezyjskimi językami wschodniej Indonezji i [[Timor Wschodni|Timoru Wschodniego]]<ref name="Kapita" /><ref>{{Cytuj |autor = |czasopismo = Berita antropologi |data = 1978 |wydawca = Facultas Sastra, Djurusan Antropologi, Universitas Indonesia |s = 80 |url = https://books.google.com/books?id=aUW2AAAAIAAJ |język = id}}</ref>.
Do lat 50. XX wieku prawie wszystkie języki papuaskie pozostawały nieudokumentowane, a ich związki genetyczne były całkowicie niezbadane. Przed kontaktem europejskim nie wypracowały własnych systemów pisma. Dopiero później wyodrębniono dziesiątki grup genetycznych, łączonych w większe zespoły, na podstawie danych z zakresu leksykostatystyki, [[Typologia języków|typologii]] oraz [[Językoznawstwo historyczno-porównawcze|językoznawstwa historyczno-porównawczego]]. Nie jest jednak jasne, czy grupy te można sprowadzić do jednej rodziny językowej<ref name="Mistrik" /><ref name="Krugosvet" />. [[William Foley|William A. Foley]] (1986) wskazuje na istnienie co najmniej sześćdziesięciu rodzin języków papuaskich, trudnych do powiązania bez adekwatnej dokumentacji i wiedzy [[Językoznawstwo synchroniczno-porównawcze|komparatystycznej]]<ref>{{Cytuj |autor = [[William Foley|William A. Foley]] |tytuł = The Papuan Languages of New Guinea |data = 1986 |oclc = 13004531 |isbn = 978-0-521-28621-3 |miejsce = Cambridge |wydawca = Cambridge University Press |s = 3 |url = https://books.google.com/books?id=KCATREJERGoC |język = en}}</ref>. Wątpliwości budzi również kwestia związku języków [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]] z nieaustronezyjskimi językami wschodniej Indonezji i [[Timor Wschodni|Timoru Wschodniego]]<ref name="Kapita" /><ref>{{Cytuj |autor = |czasopismo = Berita antropologi |data = 1978 |wydawca = Facultas Sastra, Djurusan Antropologi, Universitas Indonesia |s = 80 |url = https://books.google.com/books?id=aUW2AAAAIAAJ |język = id}}</ref>.


Lingwistyczne ujęcie „języków papuaskich” nie jest ściśle związane z określeniem etnograficznym „[[Papuasi]]”<ref>{{Cytuj |autor = |czasopismo = The Journal of the Polynesian Society |data = 1957 |wolumin = 66 |wydawca = Polynesian Society |s = 206 |url = https://books.google.com/books?id=cWkLAAAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%22the+so-called+Papuan+languages+(which+fundamentally+have+nothing+to+do+with+the+Papuans)%22+ |język = en}}</ref>, kojarzonym zwykle z autochtoniczną ludnością [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]]<ref name="ForeignBodies">{{Cytuj |autor = Bronwen Douglas, Chris Ballard |tytuł = Foreign Bodies: Oceania and the Science of Race 1750-1940 |data = 2008 |isbn = 978-1-921536-00-7 |wydawca = ANU E Press |s = 161 |url = https://books.google.com/books?id=NYs0l0duR-oC |język = en}}</ref>. Wiele ludów papuaskich posługuje się bowiem językami zaliczanymi do rodziny austronezyjskiej, natomiast języków papuaskich używają również niektóre grupy niepapuaskie (melanezyjskie i indonezyjskie)<ref name="Krugosvet" />. Jak stwierdza lingwista [[Darrell T. Tryon]], „termin «języki papuaskie» to wygodne określenie na nieaustronezyjskie języki Papui-Nowej Gwinei i wschodniej Indonezji, z których nie wszystkie wykazują pokrewieństwo”<ref name="Comparative" />.
Lingwistyczne ujęcie „języków papuaskich” nie jest ściśle związane z określeniem etnograficznym „[[Papuasi]]”<ref>{{Cytuj |autor = |czasopismo = The Journal of the Polynesian Society |data = 1957 |wolumin = 66 |wydawca = Polynesian Society |s = 206 |url = https://books.google.com/books?id=cWkLAAAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%22the+so-called+Papuan+languages+(which+fundamentally+have+nothing+to+do+with+the+Papuans)%22+ |język = en}}</ref>, kojarzonym zwykle z autochtoniczną ludnością [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]]<ref name="ForeignBodies">{{Cytuj |autor = Bronwen Douglas, Chris Ballard |tytuł = Foreign Bodies: Oceania and the Science of Race 1750-1940 |data = 2008 |oclc = 271671556 |miejsce = Canberra |isbn = 978-1-921536-00-7 |wydawca = ANU E Press |s = 161 |url = https://books.google.com/books?id=NYs0l0duR-oC |język = en}}</ref>. Wiele ludów papuaskich posługuje się bowiem językami zaliczanymi do rodziny austronezyjskiej, natomiast języków papuaskich używają również niektóre grupy niepapuaskie (melanezyjskie i indonezyjskie)<ref name="Krugosvet" />. Jak stwierdza lingwista [[Darrell T. Tryon]], „termin «języki papuaskie» to wygodne określenie na nieaustronezyjskie języki Papui-Nowej Gwinei i wschodniej Indonezji, z których nie wszystkie wykazują pokrewieństwo”<ref name="Comparative" />.


== Rozmieszczenie i różnorodność ==
== Rozmieszczenie i różnorodność ==
Większość języków papuaskich używana jest na [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]] (podzielonej między [[Indonezja|indonezyjskie]] prowincje [[Papua (prowincja)|Papua]] i [[Papua Zachodnia]] oraz państwo [[Papua-Nowa Gwinea|Papuę-Nową Gwineę]]){{odn|Genzor|2015|s=423, 427}}. Języki papuaskie zadomowiły się również na sąsiednich wyspach i archipelagach – w [[Archipelag Bismarcka|Archipelagu Bismarcka]], na [[Wyspa Bougainville’a|Wyspie Bougainville’a]] i na [[Wyspy Salomona|Wyspach Salomona]] na wschodzie<ref name="Comparative">{{Cytuj |autor = [[Darrell T. Tryon]] |tytuł = Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies |data = 2011 |oclc = 868970232 |miejsce = Berlin |isbn = 978-3-11-088401-2 |wydawca = Walter de Gruyter |s = 5 |url = https://books.google.com/books?id=yuACCVs8Dx8C |język = en}}</ref>, a także w [[Moluki Północne|północnej części Moluków]] (północna [[Halmahera]], [[Ternate (Moluki)|Ternate]], [[Tidore]], [[Morotai]], [[Makian (wyspa)|Makian]])<ref name="Kapita" /><ref>{{Cytuj |autor = Harry Widianto |tytuł = Jejak Austronesia Di Indonesia |data = 2019 |isbn = 978-602-386-158-3 |oclc = 974014027 |miejsce = Yogyakarta |wydawca = UGM Press |s = 196 |url = https://books.google.com/books?id=xSSjDwAAQBAJ |język = id}}</ref> oraz na wyspach [[Timor]], [[Alor]] i [[Pantar]] na zachodzie{{odn|Genzor|2015|s=423}}. Ponadto w granicach [[Australia|Australii]], na wschodnich wyspach [[Cieśnina Torresa|Cieśniny Torresa]], używa się [[Język meriam|języka meriam]]<ref>{{Cytuj |autor = Ian D. Clark, Luise Hercus, Laura Kostanski |tytuł = Indigenous and Minority Placenames: Australian and International Perspectives |data = 2014 |oclc = 870965662 |miejsce = Canberra |isbn = 978-1-925021-63-9 |wydawca = ANU E Press |s = 166 |url = https://books.google.com/books?id=zMjIBAAAQBAJ |język = en}}</ref>. Jedynym krajem, w którym języki papuaskie mają oficjalny status, jest [[Timor Wschodni]].
Większość języków papuaskich używana jest na [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]] (podzielonej między [[Indonezja|indonezyjskie]] prowincje [[Papua (prowincja)|Papua]] i [[Papua Zachodnia]] oraz państwo [[Papua-Nowa Gwinea|Papuę-Nową Gwineę]]){{odn|Genzor|2015|s=423, 427}}. Języki papuaskie zadomowiły się również na sąsiednich wyspach i archipelagach – w [[Archipelag Bismarcka|Archipelagu Bismarcka]], na [[Wyspa Bougainville’a|Wyspie Bougainville’a]] i na [[Wyspy Salomona|Wyspach Salomona]] na wschodzie<ref name="Comparative">{{Cytuj |autor = [[Darrell T. Tryon]] |tytuł = Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies |data = 2011 |oclc = 868970232 |miejsce = Berlin |isbn = 978-3-11-088401-2 |wydawca = Walter de Gruyter |s = 5 |url = https://books.google.com/books?id=yuACCVs8Dx8C |język = en}}</ref>, a także w [[Moluki Północne|północnej części Moluków]] (północna [[Halmahera]], [[Ternate (Moluki)|Ternate]], [[Tidore]], [[Morotai]], [[Makian (wyspa)|Makian]])<ref name="Kapita" /><ref>{{Cytuj |autor = Harry Widianto |tytuł = Jejak Austronesia Di Indonesia |data = 2019 |isbn = 978-602-386-158-3 |oclc = 974014027 |miejsce = Yogyakarta |wydawca = UGM Press |s = 196 |url = https://books.google.com/books?id=xSSjDwAAQBAJ |język = id}}</ref> oraz na wyspach [[Timor]], [[Alor]] i [[Pantar]] na zachodzie{{odn|Genzor|2015|s=423}}. Ponadto w granicach [[Australia|Australii]], na wschodnich wyspach [[Cieśnina Torresa|Cieśniny Torresa]], używa się [[Język meriam|języka meriam]]<ref>{{Cytuj |autor = Ian D. Clark, Luise Hercus, Laura Kostanski |tytuł = Indigenous and Minority Placenames: Australian and International Perspectives |data = 2014 |oclc = 870965662 |miejsce = Canberra |isbn = 978-1-925021-63-9 |wydawca = ANU E Press |s = 166 |url = https://books.google.com/books?id=zMjIBAAAQBAJ |język = en}}</ref>. Jedynym krajem, w którym języki papuaskie mają oficjalny status, jest [[Timor Wschodni]].

Fakty archeologiczne sugerują, że tereny dzisiejszej Indonezji (również te poza bezpośrednim sąsiedztwem Nowej Gwinei) były pierwotnie zamieszkiwane przez ludność papuaską, stąd też języki papuaskie musiały obejmować znacznie szerszy obszar geograficzny. Ich udokumentowanymi pozostałościami są najpewniej [[języki timor-alor-pantar]] oraz [[języki północnohalmaherskie]], a przypuszczalnie także wymarły [[język tambora]] z wyspy [[Sumbawa]]<ref name="musgrave">{{Cytuj książkę |autor = P. Sercombe, R. Tupas (red.) |imię r = Simon |nazwisko r = Musgrave |rozdział = Language Shift and Language Maintenance in Indonesia |tytuł = Language, Education and Nation-building: Assimilation and Shift in Southeast Asia |data = 2014 |data dostępu = 2022-08-31 |isbn = 978-1-137-45553-6 |miejsce = Basingstoke |wydawca = Palgrave Macmillan |strony = 87–105 |oclc = 888035738 |url = https://books.google.pl/books?id=mllvBAAAQBAJ |adres rozdziału = https://books.google.pl/books?id=mllvBAAAQBAJ&pg=PA87 |język = en }}</ref>.


Społeczności posługujące się językami papuaskimi są zwykle niezbyt liczne<ref name="gawlikowski">{{Cytuj pismo |imię = Krzysztof |nazwisko = Gawlikowski |tytuł = Azja Południowo-Wschodnia jako region historyczno-kulturowy (I) |czasopismo = Azja-Pacyfik |data = 2002 |data dostępu = 2022-08-28 |issn = 1643-692X |wolumin = 5 |numer = 1 |strony = 9–32 |archiwum = http://web.archive.org/web/20200322190219/https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/ap/5/ap0501.pdf |zarchiwizowano = 2020-03-22 |doi = 10.15804/ap200201 |url = https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/ap/5/ap0501.pdf |język = pl}}</ref>. Większość języków papuaskich ma od kilkuset do kilku tysięcy użytkowników. Według szacunków z połowy lat 70. XX wieku najważniejszymi językami papuaskimi w Papui-Nowej Gwinei były [[języki transnowogwinejskie]]: [[Język enga|enga]] (174 tys.), [[Język kuman|chimbu]] (138 tys.), [[język melpa|hagen]] (100 tys.), w Indonezji – [[Język dani zachodni|dani zachodni]] (100 tys.), [[Język dani Wielkiej Doliny|dani Wielkiej Doliny]] (75 tys.), [[Język ekari|ekagi]] (65 tys.), [[Język bunak|bunak]] (50 tys.), [[Język asmat|asmat]] (37 tys.), [[Język ngalik północny|ngalik północny]] (35 tys.), [[Język fataluku|fataluku]] (25 tys.) oraz [[języki zachodniopapuaskie]]: [[Język ternate|ternate]] (42 tys.), [[Język tobelo|tobelo]] (35 tys.), [[Język tidore|tidore]] (26 tys.)<ref name="Krugosvet" />. [[Gary Holton|G. Holton]] i [[Marian Klamer|M. Klamer]] (2018), w rozdziale poświęconym językom [[Ptasia Głowa|Ptasiej Głowy]] i językom papuaskim na zachód od Nowej Gwinei, podają, że dużą liczbę użytkowników mają języki: [[język bunak|bunak]] (80 tys.), [[język makasae|makasae]] (79 tys.) i [[język galela|galela]] (79 tys.)<ref name="Guide2">{{Cytuj książkę |autor r link=Gary Holton |autor r2 link=Marian Klamer |imię r=Gary |nazwisko r=Holton |imię2 r=Marian |nazwisko2 r=Klamer |autor=Bill Palmer (red.) |data=2018 |data dostępu=2022-08-20 |tytuł=The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide |rozdział=The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head |seria=The World of Linguistics 4 |strony=569–640 |miejsce=Berlin–Boston |wydawca=Walter de Gruyter |oclc=1041880153 |isbn=978-3-11-029525-2 |doi=10.1515/9783110295252-005 |adres rozdziału=https://books.google.pl/books?id=v2VCDwAAQBAJ&pg=PA569 |url=https://books.google.pl/books?id=v2VCDwAAQBAJ |język=en}}</ref>.
Społeczności posługujące się językami papuaskimi są zwykle niezbyt liczne<ref name="gawlikowski">{{Cytuj pismo |imię = Krzysztof |nazwisko = Gawlikowski |tytuł = Azja Południowo-Wschodnia jako region historyczno-kulturowy (I) |czasopismo = Azja-Pacyfik |data = 2002 |data dostępu = 2022-08-28 |issn = 1643-692X |wolumin = 5 |numer = 1 |strony = 9–32 |archiwum = http://web.archive.org/web/20200322190219/https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/ap/5/ap0501.pdf |zarchiwizowano = 2020-03-22 |doi = 10.15804/ap200201 |url = https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/ap/5/ap0501.pdf |język = pl}}</ref>. Większość języków papuaskich ma od kilkuset do kilku tysięcy użytkowników. Według szacunków z połowy lat 70. XX wieku najważniejszymi językami papuaskimi w Papui-Nowej Gwinei były [[języki transnowogwinejskie]]: [[Język enga|enga]] (174 tys.), [[Język kuman|chimbu]] (138 tys.), [[język melpa|hagen]] (100 tys.), w Indonezji – [[Język dani zachodni|dani zachodni]] (100 tys.), [[Język dani Wielkiej Doliny|dani Wielkiej Doliny]] (75 tys.), [[Język ekari|ekagi]] (65 tys.), [[Język bunak|bunak]] (50 tys.), [[Język asmat|asmat]] (37 tys.), [[Język ngalik północny|ngalik północny]] (35 tys.), [[Język fataluku|fataluku]] (25 tys.) oraz [[języki zachodniopapuaskie]]: [[Język ternate|ternate]] (42 tys.), [[Język tobelo|tobelo]] (35 tys.), [[Język tidore|tidore]] (26 tys.)<ref name="Krugosvet" />. [[Gary Holton|G. Holton]] i [[Marian Klamer|M. Klamer]] (2018), w rozdziale poświęconym językom [[Ptasia Głowa|Ptasiej Głowy]] i językom papuaskim na zachód od Nowej Gwinei, podają, że dużą liczbę użytkowników mają języki: [[język bunak|bunak]] (80 tys.), [[język makasae|makasae]] (79 tys.) i [[język galela|galela]] (79 tys.)<ref name="Guide2">{{Cytuj książkę |autor r link=Gary Holton |autor r2 link=Marian Klamer |imię r=Gary |nazwisko r=Holton |imię2 r=Marian |nazwisko2 r=Klamer |autor=Bill Palmer (red.) |data=2018 |data dostępu=2022-08-20 |tytuł=The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide |rozdział=The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head |seria=The World of Linguistics 4 |strony=569–640 |miejsce=Berlin–Boston |wydawca=Walter de Gruyter |oclc=1041880153 |isbn=978-3-11-029525-2 |doi=10.1515/9783110295252-005 |adres rozdziału=https://books.google.pl/books?id=v2VCDwAAQBAJ&pg=PA569 |url=https://books.google.pl/books?id=v2VCDwAAQBAJ |język=en}}</ref>.
Linia 147: Linia 149:
Greenberg zasugerował również związek języków papuaskich z [[Języki tasmańskie|językami tasmańskimi]]. Jednak z uwagi na fakt, iż większość z nich wymarła, zanim zostały udokumentowane, niewielu badaczy wierzy, że kiedykolwiek będzie można ustalić ich pochodzenie i ewentualne związki z innymi językami [[Ocean Indyjski|Oceanu Indyjskiego]] czy [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]].
Greenberg zasugerował również związek języków papuaskich z [[Języki tasmańskie|językami tasmańskimi]]. Jednak z uwagi na fakt, iż większość z nich wymarła, zanim zostały udokumentowane, niewielu badaczy wierzy, że kiedykolwiek będzie można ustalić ich pochodzenie i ewentualne związki z innymi językami [[Ocean Indyjski|Oceanu Indyjskiego]] czy [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]].


[[William Foley]] (1986) zauważył podobieństwa leksykalne między zrekonstruowanym w 1980 roku przez [[Robert Malcolm Ward Dixon|R.M.W. Dixona]] językiem protoaustralijskim a językami wyżyn wschodniogwinejskich. Stwierdził, że naiwnością byłoby sądzić, iż istnieją osobne rodziny papuaskie i australijskie, skoro – przez większą część ludzkiej historii – Nowa Gwinea i Australia stanowiły jeden ląd, który dopiero 8000 lat temu rozdzielony został [[Cieśnina Torresa|Cieśniną Torresa]]. Jego zdaniem rekonstrukcje sięgające głębiej w przeszłość obejmą zarówno języki Nowej Gwinei, jak i Australii. Dixon wycofał się jednak ze swej propozycji, a koncepcje Foleya oczekują analizy w świetle najnowszej wiedzy.
[[William Foley]] (1986) zauważył podobieństwa leksykalne między zrekonstruowanym w 1980 roku przez [[Robert Malcolm Ward Dixon|R.M.W. Dixona]] językiem protoaustralijskim a językami wyżyn wschodnionowogwinejskich. Stwierdził, że naiwnością byłoby sądzić, iż istnieją osobne rodziny papuaskie i australijskie, skoro – przez większą część ludzkiej historii – Nowa Gwinea i Australia stanowiły jeden ląd, który dopiero 8000 lat temu rozdzielony został [[Cieśnina Torresa|Cieśniną Torresa]]. Jego zdaniem rekonstrukcje sięgające głębiej w przeszłość obejmą zarówno języki Nowej Gwinei, jak i Australii. Dixon wycofał się jednak ze swej propozycji, a koncepcje Foleya oczekują analizy w świetle najnowszej wiedzy.


== Zobacz też ==
== Zobacz też ==
* [[języki Papui-Nowej Gwinei]]
* [[języki Papui-Nowej Gwinei]]
* [[języki Papui Zachodniej]]
* [[język malajski papuaski]]
* [[język malajski papuaski]]
* [[tok pisin]]
* [[tok pisin]]
Linia 173: Linia 176:
* {{Cytuj stronę |tytuł = Papuasskije jazyki |opublikowany = Encykłopiedija Krugoswiet |archiwum = https://web.archive.org/web/20200306203119/https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |url = https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |zarchiwizowano = 2020-03-06 |język = ru |data dostępu = 2020-03-06 }}
* {{Cytuj stronę |tytuł = Papuasskije jazyki |opublikowany = Encykłopiedija Krugoswiet |archiwum = https://web.archive.org/web/20200306203119/https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |url = https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/PAPUASSKIE_YAZIKI.html |zarchiwizowano = 2020-03-06 |język = ru |data dostępu = 2020-03-06 }}
* {{Encyklopedia Britannica |autor = [[William A. Foley]] |id = topic/Papuan-languages |tytuł = Papuan languages |data dostępu = 2022-08-20 }}
* {{Encyklopedia Britannica |autor = [[William A. Foley]] |id = topic/Papuan-languages |tytuł = Papuan languages |data dostępu = 2022-08-20 }}
* {{Cytuj stronę |tytuł=NewGuineaWorld |url=https://sites.google.com/site/newguineaworld/ |data dostępu=2022-08-31 |język=en}}


{{Kontrola autorytatywna}}
{{Kontrola autorytatywna}}

Wersja z 19:18, 31 sie 2022

Nowa Gwinea
Zasięg geograficzny języków papuaskich

Języki papuaskie (nazwa prywatywna: języki nieaustronezyjskie[1]) – gromada językowa, zbiorcze określenie języków rdzennej ludności zachodniego Pacyfiku, nienależących ani do języków austronezyjskich, ani też do australijskich. Nazwa ta powstała przez wyłączenie dwóch powyższych grup języków[2] i nie implikuje pokrewieństwa, polegającego na posiadaniu przez te języki wspólnego przodka (prajęzyka)[3]. Grupa języków papuaskich obejmuje 750–1000 języków używanych przez 4–8 mln ludzi, m.in. mieszkańców Nowej Gwinei i Wysp Salomona oraz niektórych niepapuaskich Indonezyjczyków[4][5]. Brak jednoznacznych kryteriów pozwalających odróżnić język od dialektu sprawia, że trudno uzgodnić liczbę wyróżnianych języków papuaskich[5].

Do lat 50. XX wieku prawie wszystkie języki papuaskie pozostawały nieudokumentowane, a ich związki genetyczne były całkowicie niezbadane. Przed kontaktem europejskim nie wypracowały własnych systemów pisma. Dopiero później wyodrębniono dziesiątki grup genetycznych, łączonych w większe zespoły, na podstawie danych z zakresu leksykostatystyki, typologii oraz językoznawstwa historyczno-porównawczego. Nie jest jednak jasne, czy grupy te można sprowadzić do jednej rodziny językowej[3][4]. William A. Foley (1986) wskazuje na istnienie co najmniej sześćdziesięciu rodzin języków papuaskich, trudnych do powiązania bez adekwatnej dokumentacji i wiedzy komparatystycznej[6]. Wątpliwości budzi również kwestia związku języków Nowej Gwinei z nieaustronezyjskimi językami wschodniej Indonezji i Timoru Wschodniego[1][7].

Lingwistyczne ujęcie „języków papuaskich” nie jest ściśle związane z określeniem etnograficznym „Papuasi”[8], kojarzonym zwykle z autochtoniczną ludnością Nowej Gwinei[9]. Wiele ludów papuaskich posługuje się bowiem językami zaliczanymi do rodziny austronezyjskiej, natomiast języków papuaskich używają również niektóre grupy niepapuaskie (melanezyjskie i indonezyjskie)[4]. Jak stwierdza lingwista Darrell T. Tryon, „termin «języki papuaskie» to wygodne określenie na nieaustronezyjskie języki Papui-Nowej Gwinei i wschodniej Indonezji, z których nie wszystkie wykazują pokrewieństwo”[10].

Rozmieszczenie i różnorodność

Większość języków papuaskich używana jest na Nowej Gwinei (podzielonej między indonezyjskie prowincje Papua i Papua Zachodnia oraz państwo Papuę-Nową Gwineę)[11]. Języki papuaskie zadomowiły się również na sąsiednich wyspach i archipelagach – w Archipelagu Bismarcka, na Wyspie Bougainville’a i na Wyspach Salomona na wschodzie[10], a także w północnej części Moluków (północna Halmahera, Ternate, Tidore, Morotai, Makian)[1][12] oraz na wyspach Timor, Alor i Pantar na zachodzie[5]. Ponadto w granicach Australii, na wschodnich wyspach Cieśniny Torresa, używa się języka meriam[13]. Jedynym krajem, w którym języki papuaskie mają oficjalny status, jest Timor Wschodni.

Fakty archeologiczne sugerują, że tereny dzisiejszej Indonezji (również te poza bezpośrednim sąsiedztwem Nowej Gwinei) były pierwotnie zamieszkiwane przez ludność papuaską, stąd też języki papuaskie musiały obejmować znacznie szerszy obszar geograficzny. Ich udokumentowanymi pozostałościami są najpewniej języki timor-alor-pantar oraz języki północnohalmaherskie, a przypuszczalnie także wymarły język tambora z wyspy Sumbawa[14].

Społeczności posługujące się językami papuaskimi są zwykle niezbyt liczne[15]. Większość języków papuaskich ma od kilkuset do kilku tysięcy użytkowników. Według szacunków z połowy lat 70. XX wieku najważniejszymi językami papuaskimi w Papui-Nowej Gwinei były języki transnowogwinejskie: enga (174 tys.), chimbu (138 tys.), hagen (100 tys.), w Indonezji – dani zachodni (100 tys.), dani Wielkiej Doliny (75 tys.), ekagi (65 tys.), bunak (50 tys.), asmat (37 tys.), ngalik północny (35 tys.), fataluku (25 tys.) oraz języki zachodniopapuaskie: ternate (42 tys.), tobelo (35 tys.), tidore (26 tys.)[4]. G. Holton i M. Klamer (2018), w rozdziale poświęconym językom Ptasiej Głowy i językom papuaskim na zachód od Nowej Gwinei, podają, że dużą liczbę użytkowników mają języki: bunak (80 tys.), makasae (79 tys.) i galela (79 tys.)[16].

Nowa Gwinea jest obszarem świata najbardziej zróżnicowanym pod względem językowym. Oprócz rodziny austronezyjskiej w użyciu jest tu około 800 innych języków, podzielonych na około 60 małych rodzin o wciąż nieustalonych relacjach względem siebie i innych języków, a także duża liczba izolatów. Chociaż w porównaniu z rodziną austronezyjską języki te są stosunkowo słabo poznane, dokonano trzech wstępnych prób systematyki. Są to klasyfikacje Josepha Greenberga, Stephena Wurma i Malcolma Rossa.

Największą rodziną wśród języków papuaskich miałaby być nadrodzina języków transnowogwinejskich, łącząca większość języków papuaskich i zajmująca głównie tereny nowogwinejskich wyżyn.

Ponieważ szczegółowo zbadano zaledwie jedną czwartą języków papuaskich, ich wzajemne związki są nadal wątpliwe i muszą być poddane dalszej analizie. O papuaskie pochodzenie podejrzewa się kilka języków Flores i pobliskich wysp, szczególnie wyspy Sawu (język sawu). Zazwyczaj klasyfikuje się je jako języki austronezyjskie, ale wiele z ich podstawowego słownictwa ma nieaustronezyjskie pochodzenie; dlatego też wysuwano hipotezy, że w przeszłości mogły być to języki papuaskie, które pod silnym wpływem austronezyjskim dokonały prawie całkowicie wymiany swego słownictwa. Nie wykazano jednak pokrewieństwa z papuaskimi językami pobliskiego Timoru i Halmahery.

Istnieje również hipoteza o możliwym pokrewieństwie języków zachodniopapuaskich z andamańskimi[17][18].

Wyspy Melanezji

Klasyfikacja Greenberga

Joseph Greenberg postulował tzw. nadrodzinę indopacyficzną, zawierającą języki (północno)andamańskie, papuaskie i tasmańskie. Nie miała ona żadnego odpowiednika dla nadrodziny transnowogwinejskiej poniższych klasyfikacji. Propozycja nie zyskała akceptacji, nawet pośród studentów Greenberga.

Klasyfikacja Wurma

Poniższe zestawienie ilustruje najbardziej rozpowszechnioną klasyfikację języków papuaskich autorstwa Wurma wraz z przybliżoną liczbą elementów poszczególnych rodzin. Schemat ten, używany również przez Ethnologue, oparty został na pracy przygotowawczej, głównie typologicznej, od której sam autor nie oczekiwał, że wytrzyma starcie z krytyką. Wielu językoznawców, w tym m.in. William Foley, istotnie argumentowało, że wiele cech, które Wurm uznał za świadczące o pokrewieństwie, miało w istocie charakter regionalny, i zaakceptowało tylko najniższe poziomy jego klasyfikacji, odziedziczone po wcześniejszych systematykach.

Sam Foley (1986) zaproponował natomiast podział języków papuaskich na sześćdziesiąt małych rodzin oraz kilka izolatów. Ostatnio uznał jednak ogólny zarys, jeśli nie szczegóły wurmowskiej klasyfikacji, w dużej mierze wraz z Rossem akceptując nowogwinejską nadrodzinę Wurma.

Według Rossa (patrz niżej) głównym problemem klasyfikacji Wurma był fakt, że nie wziął on pod uwagę zmian umotywowanych wzajemnym kontaktem. Na przykład kilka głównych podjednostek jego nowogwinejskiej nadrodziny nie miało wspólnego słownictwa ze swymi domniemanymi krewniakami, a sklasyfikowano je tylko na podstawie podobieństwa gramatycznego. Ponadto istniało wiele języków austronezyjskich, wykazujących liczne podobieństwa do nowogwinejskich, czy to z powodu ciągłych kontaktów, czy dwujęzyczności użytkowników. Podobnie kilka grup o znaczącym zasobie nowogwinejskiego słownictwa podstawowego zostało wyłączonych z nadrodziny z powodu braku podobieństwa gramatycznego.

Rodziny papuaskie zaproponowane przez Wurma (z przybliżoną liczbą języków)

Od tego czasu udało się powiązać dwa wurmowskie izolaty, jako:

jak również, odkryto następny izolat i dwa języki, tworzące nową rodzinę

Klasyfikacja Rossa

Malcolm Ross przeanalizował propozycję Wurma, tym razem na gruncie leksyki. Brał mianowicie pod uwagę występowanie wspólnego słownictwa, szczególnie analogicznych zmian, podobnych np. do tych z języka angielskiego i niemieckiego (np.: I/me i ich/mich). Z uwagi na ubogi stan udokumentowania jego prace porównawcze ograniczały się jednak tylko do zaimków[19]. Ross twierdzi jednak, że potwierdził wiele z klasyfikacji Wurma, choć z poprawkami, uzupełniającymi jego fragmentaryczne typologicznie podejście. Również i ta klasyfikacja znalazła swoich krytyków. Głównym zarzutem było oparcie się tylko na zaimkach. Przekonywano, że kierowanie się nimi może doprowadzić do błędnych wniosków, ponieważ ich podobieństwo może być efektem pożyczki.

Ross odpowiadał, że z uwagi na fakt, że zaimki w językach papuaskich stanowią zamkniętą klasę słów, są one odporne na zapożyczenia, a poza tym tak wielka liczba języków o podobnych zaimkach wyklucza możliwość pożyczki. Wykazał również, że dwa przypadki rzekomych pożyczek zaimków są zwykłym zbiegiem okoliczności i mogą być wytłumaczone jako wynik regularnego rozwoju z odrębnych prajęzyków, ponieważ wraz z rekonstrukcją wcześniejszych form tych języków, zaimki stają się mniej podobne, nie bardziej. (Ross przekonuje, że systemy zaimków stanowiących otwarte klasy słów, gdzie zapożyczenia są częste, występują w kulturach hierarchicznych, takich jak indochińska czy japońska. Zaimki wyrażają tam szczegóły relacji i statusu społecznego, a nie są wyłącznie wyrazami zastępującymi określone nomina, tak jak w egalitarnych społeczeństwach Nowej Gwinei).

Ross postuluje istnienie 23 rodzin i 9–13 izolatów, jednakże z powodu przyjętych surowych kryteriów nie mógł znaleźć adekwatnych danych do wypracowania klasyfikacji wszystkich języków papuaskich, szczególnie wielu izolatów. Ponadto języki dolnego Mamberamo (a przynajmniej język warembori; Ross miał niewystarczające dane dotyczące pauwi) są według niego w istocie austronezyjskie, a w ciągu wieków uległy silnej transformacji pod wpływem kontaktów z językami papuaskimi, tak jak język takia.

Możliwe, że języki Wysp Rafowych i Santa Cruz, wurmowskiej nadrodziny wschodniopapuaskiej, stanowią kolejną, 24. rodzinę, choć formy zaimków sugerują, że są to silnie zniekształcone języki austronezyjskie.

Trzeba zauważyć, że chociaż klasyfikacja ta wydaje się bardziej zgodna ze stanem rzeczywistym niż wcześniejsze, jest ona oparta na tylko jednym parametrze, tj. zaimkach. Zaimki, choć najbardziej zachowawcze części mowy, są krótkie i używają małego spektrum zasobów fonetycznych języka. Obie cechy znacząco zwiększają prawdopodobieństwo zwykłego przypadku, szczególnie gdy nie są potwierdzone innymi podobieństwami leksykalnymi.

Rodziny papuaskie zaproponowane przez Rossa

Języki izolowane, zaproponowane przez Rossa (według miejsca używania)

północny Irian:

Sandaun:

Sepik:

Archipelag Bismarcka:

Inne

Byłe izolaty, sklasyfikowane przez Rossa:

Niesklasyfikowane z powodu braku danych:

O nieustalonym pokrewieństwie:

Dalsze związki

Kilku językoznawców, w tym Joseph Greenberg i Timothy Usher z Projektu Rosetta, wyraziło pogląd, że języki andamańskie (a przynajmniej wielkoandamańskie) są spokrewnione z językami papuaskimi lub przynajmniej zachodniopapuaskimi. Stephen Wurm stwierdził, że podobieństwa leksykalne między językami Wielkiego Andamanu a zachodniopapuaskimi i timorsko-alorskimi są „uderzające i w pewnej liczbie przypadków mogą faktycznie oznaczać pokrewieństwo”; tłumaczył to jednak istnieniem substratu językowego.

Greenberg zasugerował również związek języków papuaskich z językami tasmańskimi. Jednak z uwagi na fakt, iż większość z nich wymarła, zanim zostały udokumentowane, niewielu badaczy wierzy, że kiedykolwiek będzie można ustalić ich pochodzenie i ewentualne związki z innymi językami Oceanu Indyjskiego czy Pacyfiku.

William Foley (1986) zauważył podobieństwa leksykalne między zrekonstruowanym w 1980 roku przez R.M.W. Dixona językiem protoaustralijskim a językami wyżyn wschodnionowogwinejskich. Stwierdził, że naiwnością byłoby sądzić, iż istnieją osobne rodziny papuaskie i australijskie, skoro – przez większą część ludzkiej historii – Nowa Gwinea i Australia stanowiły jeden ląd, który dopiero 8000 lat temu rozdzielony został Cieśniną Torresa. Jego zdaniem rekonstrukcje sięgające głębiej w przeszłość obejmą zarówno języki Nowej Gwinei, jak i Australii. Dixon wycofał się jednak ze swej propozycji, a koncepcje Foleya oczekują analizy w świetle najnowszej wiedzy.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Kapita selekta manifestasi budaya Indonesia, Badan Penelitian dan Pengembangan, Departemen Luar Negeri bekerjasama dengan Alumni, 1984, s. 67 (indonez.).
  2. ↑ John Lynch, Pacific Languages: An Introduction, Honolulu: University of Hawaii Press, 1998, s. 61, ISBN 978-0-8248-1898-2, OCLC 605554571 (ang.).
  3. ↑ a b Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, s. 314, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
  4. ↑ a b c d Papuasskije jazyki [online], Encykłopiedija Krugoswiet [dostęp 2020-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-06] (ros.).
  5. ↑ a b c Genzor 2015 ↓, s. 423.
  6. ↑ William A. Foley, The Papuan Languages of New Guinea, Cambridge: Cambridge University Press, 1986, s. 3, ISBN 978-0-521-28621-3, OCLC 13004531 (ang.).
  7. ↑ „Berita antropologi”, Facultas Sastra, Djurusan Antropologi, Universitas Indonesia, 1978, s. 80 (indonez.).
  8. ↑ „The Journal of the Polynesian Society”, 66, Polynesian Society, 1957, s. 206 (ang.).
  9. ↑ Bronwen Douglas, Chris Ballard, Foreign Bodies: Oceania and the Science of Race 1750-1940, Canberra: ANU E Press, 2008, s. 161, ISBN 978-1-921536-00-7, OCLC 271671556 (ang.).
  10. ↑ a b Darrell T. Tryon, Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Berlin: Walter de Gruyter, 2011, s. 5, ISBN 978-3-11-088401-2, OCLC 868970232 (ang.).
  11. ↑ Genzor 2015 ↓, s. 423, 427.
  12. ↑ Harry Widianto, Jejak Austronesia Di Indonesia, Yogyakarta: UGM Press, 2019, s. 196, ISBN 978-602-386-158-3, OCLC 974014027 (indonez.).
  13. ↑ Ian D. Clark, Luise Hercus, Laura Kostanski, Indigenous and Minority Placenames: Australian and International Perspectives, Canberra: ANU E Press, 2014, s. 166, ISBN 978-1-925021-63-9, OCLC 870965662 (ang.).
  14. ↑ Simon Musgrave: Language Shift and Language Maintenance in Indonesia. W: P. Sercombe, R. Tupas (red.): Language, Education and Nation-building: Assimilation and Shift in Southeast Asia. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2014, s. 87–105. ISBN 978-1-137-45553-6. OCLC 888035738. [dostęp 2022-08-31]. (ang.).
  15. ↑ Krzysztof Gawlikowski. Azja Południowo-Wschodnia jako region historyczno-kulturowy (I). „Azja-Pacyfik”. 5 (1), s. 9–32, 2002. DOI: 10.15804/ap200201. ISSN 1643-692X. [dostęp 2022-08-28]. [zarchiwizowane z adresu 2020-03-22]. (pol.). 
  16. ↑ Gary Holton, Marian Klamer: The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head. W: Bill Palmer (red.): The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide. Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018, s. 569–640, seria: The World of Linguistics 4. DOI: 10.1515/9783110295252-005. ISBN 978-3-11-029525-2. OCLC 1041880153. [dostęp 2022-08-20]. (ang.).
  17. ↑ „Mother Tongue: Journal of the Association for the Study of Language in Prehistory”, The Association, 2006, s. 295 (ang.).
  18. ↑ Stephen Adolphe Wurm: New Guinea Area Languages and Language Study: Papuan languages and the New Guinea linguistic scene. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1975, s. 927–930, seria: Pacific Linguistics C-38. ISBN 978-0-85883-131-5. OCLC 37096514. [dostęp 2022-08-14]. (ang.).
  19. ↑ Ross 2005 ↓.
  20. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Angor, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-03-06] (ang.).
  21. ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Dera, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-04-11] (ang.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Języki_papuaskie&oldid=67952653”