Zamek w Malborku

Zespół zamkowy w Malborku

nr rej. 29/N z 20 września 1949
Zamek w Malborku, widok od strony Nogatu
Państwo	Polska
Miejscowość	Malbork
Adres	ul. Starościńska 1 82-200 Malbork
Typ budynku	zamek rezydencyjno-obronny
Styl architektoniczny	gotyk
Rozpoczęcie budowy	po 1280
Położenie na mapie Malborka Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Polski Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie województwa pomorskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie powiatu malborskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}
Strona internetowa

{{Budynek infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | plan budynku = | alt zdjęcia = | współrzędne = | nazwa oryginalna = Nieznane pola: "sekundN", "sekundE", "stopniN", "minutE", "stopniE", "minutN" oraz "pozycja".

Zamek krzyżacki w Malborku

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	{{{państwo}}}
Typ	kulturowe
Spełniane kryterium	II, III, IV
Numer ref.	847
Region	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	{{{data wpisu}}} na {{{sesja wpisu}}}. sesji
Dokonane zmiany	{{{dokonane zmiany}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}

{{UNESCO infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | data wpisu = | współrzędne = | państwo = | opis grafiki = | sesja wpisu = | dokonane zmiany = Nieznane pola: "kraj", "rok", "sesja" oraz "zmiany". Gołe linki: "link".

Zamek w Malborku (niem. Ordensburg Marienburg) – zamek w Malborku, na prawym brzegu Nogatu, gotycki, ceglany, warowny, otoczony fosą, wzniesiony w kilku etapach od 1280 r. do poł. XV w. przez zakon krzyżacki, początkowo konwentualny i siedziba komtura, w latach 1309–1457 siedziba wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego i władz Prus Zakonnych, w latach 1457–1772 rezydencja królów Polski, od 1466 siedziba władz Prus Królewskich, od 1568 siedziba Komisji Morskiej, w 1772 zajęty przez administrację Królestwa Prus i zdewastowany w latach 1773–1804; rekonstruowany w latach 1817–1842 i 1882–1944, zniszczony w 1945, ponownie rekonstruowany od 1947; w 1949 wpisany do rejestru zabytków, w 1994 uznany za pomnik historii, w 1997 wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO; od 1961 siedziba Muzeum Zamkowego w Malborku.

W 1286 na południe od zamku lokowano Malbork (Stare Miasto), którego mury miejskie sprzężono z murem obronnym zamku w jednolity system obronny. W 1388 na wschód od zamku założono Nowe Miasto. W latach 1626–1635 miasto i zamek otoczono wałem fortecznym o narysie bastionowym, zaś przyczółek mostowy na lewym brzegu Nogatu osłonięto dziełem rogowym.

Zespół zamkowy w Malborku obejmuje:

• Zamek Wysoki, czworoboczny, z dziedzińcem otoczonym krużgankiem, kościołem Najświętszej Maryi Panny z kaplicą grobową św. Anny, gdaniskiem, wieżami Kleszą i Wróblą
• Zamek Średni, wzniesiony w miejscu byłego przedzamcza, trójboczny, z rozległym dziedzińcem otwartym ku Zamkowi Wysokiemu (oddzielonym od niego murem i fosą), z kaplicą św. Bartłomieja, Wielką Komturią, Infirmerią, Wielkim Refektarzem, Pałacem Wielkich Mistrzów, Refektarzem Letnim, Refektarzem Zimowym, wieżą Kurzą Nogą
• Zamek Niski (Przedzamcze), z Karwanem, kaplicą św. Wawrzyńca oraz szeregiem zabudowań gospodarczych.

Zamek w Malborku jest jednym z najznakomitszych przykładów średniowiecznej architektury obronno-rezydencyjnej w Europie.

Historia

Początki budowy – zamek komturski

Zamek Wysoki i Średni, plan przyziemia

Przygotowania do budowy trwały od 1278, kiedy rozpoczęto wycinkę lasu i gromadzenie budulca (cegły, drewno, kamienie na fundamenty). Początek pierwszego etapu budowy zamku można datować najwcześniej na rok 1280 (od początku budowy do przeniesienia konwentu z pobliskiego Zantyru. Powstała w tej fazie warownia była zamkiem komturskim. Do 1300 roku na Zamku Wysokim powstał mur obwodowy, nieprzesklepione skrzydło północne, gdzie później umieszczono najważniejsze pomieszczenia: kaplicę, kapitularz oraz dormitoria (sypialnie), następnie częściowo wzniesiono skrzydło zachodnie, które mieściło komnatę komtura oraz refektarz. Część południową i wschodnią zamykały zabudowania drewniane mieszczące magazyny, warsztaty i stajnie. Zaczęto budować także przedzamcze od strony północnej (obecnie Zamek Średni). Kolejnym ważnym elementem zamku była wysunięta na południowy zachód poza obszar bryły zamkowej wieża obronna, połączona z zamkiem, zwana gdaniskiem. Spełniać miała rolę wieży sanitarnej oraz ostatecznego punktu obrony. Była też punktem obserwacyjnym w kierunku tworzącego się równolegle miasta Malborka. Drugą, zbudowaną do końca XIII w. zwaną "kleszą" w przeciwległym do gdaniska narożniku. Pierwotnie miała znaczenie obronne, po rozbudowie zamku straciła na znaczeniu. Całość otoczono murem obwodowym i fosą.

Zamek Wysoki, Refektarz konwentu

Rezydencja wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego (1309–1457)

W 1309 podjęto decyzję o przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza zakonu z Wenecji do Malborka, który tym samym stał się stolicą Państwa Zakonnego. Wraz z wielkim mistrzem na zamek przybyła duża liczba braci zakonnych, co wymagało przebudowy i rozbudowy istniejącego kompleksu. W Zamku Wysokim najwięcej miejsca zajęły dormitoria (sypialnie), poza tym mieścił się tutaj kapitularz i refektarz konwentu. Dokonano znaczącej rozbudowy kościoła zamkowego pw. Najświętszej Marii Panny – przedłużono go od wschodu, pod nim umieszczając kaplicę św. Anny przeznaczoną na miejsce pochówku wielkich mistrzów. Na wschodniej fasadzie, we wnęce okiennej prezbiterium umieszczono ogromną 8-metrową figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wykonaną ze sztucznego kamienia i pokrytą później mozaiką (zniszczona w 1945 wraz ze wschodnią częścią kościoła; łączna masa segmentów posągu wynosiła ok. 15 ton). Po 1309 roku zbudowano także w kaplicy zamkowej Złotą Bramę. Na dawnym przedzamczu (Zamku Średnim) usytuowano właściwą rezydencję wielkich mistrzów. Powstały tutaj pałac zawierał na głównej kondygnacji (którą było pierwsze piętro od strony dziedzińca) wspaniałe pomieszczenia reprezentacyjne, a jego część od strony Nogatu, uformowana w kształcie wieży obronnej, należy do najwybitniejszych osiągnięć europejskiego gotyku. Malbork w 1410 roku był oblegany przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły po bitwie grunwaldzkiej.

Zapiski w kronikach mówią, iż w lato 1411 roku podczas oblężenia zamku zdrajca znajdujący się w nim w czasie pobytu najważniejszych osób zakonu w refektarzu letnim miał wywiesić za oknem czerwoną flagę. Był to znak dla oblężników, którzy zaplanowali, iż wystrzelona z armaty, 80-kilogramowa kula wleci do pomieszczenia i uderzy w jedyny filar podtrzymujący całą konstrukcję. Ona ominęła jednak go o sześć centymetrów (współczesne wyliczenia). Fragment kuli tkwi do dzisiaj w murach zamku (nad kominkiem refektarza letniego).

Zamek Średni, Refektarz Letni

Rezydencja królów Polski (1457–1772)

Zamek Średni, Wielki Refektarz

Zamek, Stare i Nowe Miasto, 1639

Kaplica św. Anny

W czasie wojny trzynastoletniej zamek dzięki inicjatywie Andrzeja Tęczyńskiego herbu Topór został sprzedany w roku 1457 królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi za kwotę 190 tysięcy florenów (ok. 660 kg złota) przez czeskiego dowódcę najemników Ulryka Czerwonkę, który posiadał zamek w zastawie w zamian za zaległy żołd, z którego wypłatą zalegał Zakon. Król Polski triumfalnie wjechał na zamek w dniu 7 czerwca 1457 roku. Od tej pory, aż do 1772 roku, była to jedna z rezydencji królów Polski. Zamek Wysoki pełnił rolę magazynu, a Wielki Refektarz był miejscem w którym wydawano królewskie przyjęcia. Rezydencja królów Polski mieściła się w Pałacu Wielkich Mistrzów, gdzie udzielano audiencji. Od strony dziedzińca urządzono królewskie komnaty, gdzie zatrzymywali się królowie w drodze do Gdańska. Polskie urzędy miały swoje siedziby na Zamku Średnim - skrzydło północne zajmował starosta, a od 1648 roku także burgrabia, natomiast skrzydło wschodnie zajmował podskarbi ziem pruskich. W dniu 25 kwietnia 1476 roku na zamku odbył się zjazd, w którym wziął udział król Kazimierz Jagiellończyk i późniejszy Święty Kazimierz. W 2 poł. XVI wieku główna wieża otrzymała zegar i hełm renesansowy. W 1568 roku król Zygmunt August powołał Komisję Morską (Commissio Maritima), której biura znajdowały się w skrzydle wschodnim Zamku Średniego. W latach 1584-85 i 1592-1601 funkcjonowały na przedzamczu zamku dwie królewskie mennice gdzie bito szelągi i złote dukaty i portugały. W związku z wizytą króla Zygmunta III Wazy w 1593 roku, częściowo przebudowano Zimowy Refektarz. Podczas wojny ze Szwecją "o ujście Wisły" w dniu 17 lipca 1626 roku zamek obległy wojska szwedzkie pod dowództwem Gustawa Adolfa. Polską obroną dowodził podstarości Wojciech Pęczławski, który miał do dyspozycji 300 ludzi. Mimo szczupłych sił i wpuszczeniu Szwedów do miasta przez burmistrza Pheninusa, obrońcy zdołali odeprzeć szturmy 7500 atakujących do 19 lipca, gdy Szwedzi wdarli się od wschodu przez przedzamcze i na Zamek Średni. Obrońcy złożyli honorową kapitulację i w dowód podziwu za mężną obronę pozwolono im 20 lipca odejść do Grudziądza. Za utratę zamku, przebywającego w niewoli podstarościego Pęczławskiego skazano zaocznie na karę śmierci. Szwedzi po zdobyciu zamku zbudowali w ciągu dwóch lat 11 ziemnych bastionów. W 1629 roku fortyfikacje powiększono o kolejną linię obronną, którą wojska polskie hetmana Stanisława Koniecpolskiego próbowały bezskutecznie zdobyć 25 lipca. W 1635 roku na mocy rozejmu ze Szwedami ma zamek wróciły wojska polskie. W roku 1644 w wyniku pożaru wywołanego sztucznymi ogniami na cześć króla Władysława IV, spaliły się dachy na Zamku Wysokim oraz zniszczone zostały krużganki. Zamek został wyremontowany po 1647 roku przez Gerarda Denhoffa powołanego na funkcję ekonoma malborskiego przez króla Władysława IV znacznie go dozbrajając o 66 dział. Krużganki odbudowano w stylu barokowym i wzniesiono nowe dachy nad skrzydłem północnym i zachodnim. W 1652 roku z nadania króla Jana Kazimierza jezuici otrzymali na siedzibę Domek Dzwonnika i objęli kościół NMP i kaplicę św. Anny na Zamku Wysokim. Zakonnicy wyremontowali kościół do 1667 roku i wyposażyli w nowe ołtarze, ambonę, prospekt organowy. W okresie "Potopu szwedzkiego" zamek został oblężony 12 lutego 1656 roku przez oddziały Gustawa Ottona Stenbocka i mimo obrony przez polskie oddziały wojewody Ludwika Wejhera, a po jego śmierci przez Jakuba Wejhera, po miesiącu skapitulował w dniu 9 marca. Aż do Pokoju w Oliwie w 1660 roku, mimo prób odzyskania warowni, był okupowany przez Szwedów, którzy uszkodzili Zamek Wysoki. W W 1666 roku uruchomiono ponownie mennicę, w której wybijano miedziane szelągi dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1680 roku jezuici uruchomili trójklasową szkołę średnią działającą w Domu Ogrodnika obok furty prowadzącej z zamku do miasta. W latach 1687-1696 dzięki dotacji Kazimierza Ludwika Bielińskiego kościół NMP otrzymał ołtarz główny św. Ignacego. W 1691 roku wyremontowano dachy nad Pałacem. W 1708 roku przez cztery miesiące na zamku przebywał król Stanisław Leszczyński. Od 1737 roku na Zamku Wysokim mieściły się koszary polskiego regimentu piechoty i wyremontowano dawne fortyfikacje. W 1756 roku na wieży zamontowano barokowy hełm z inicjatywy ekonoma Michała Rexina. Za panowania króla Augusta II na wieży zbudowano nowe zwieńczenie z latarnią oraz położono nowe dachy na Zamku Wysokim. Pomiędzy latami 1742-67 na miejscu nieistniejącej już wtedy Wieży Kleszej (między kościołem zamkowym a Zamkiem Średnim), zbudowano dwupiętrowy barokowy gmach kolegium jezuitów. Po I Rozbiorze Polski, w dniu 12 września 1772 roku zamek opuścili polscy żołnierze z 1. Regimentu Pieszego Koronnego imienia Królowej Jadwigi pod dowództwem Stanisława Augusta Golcza, a dzień później zamek zajęli Prusacy. W 1780 roku zamek opuścili dwaj ostatni jezuici.

• Zdjęcia zamku z ostatniego stulecia
• 
  Widok ogólny z końca XIX wieku
• 
  Widok zamku wysokiego od wschodu w 1901 r. w formie neogotyckiej
• 
  Widok z lat 1910–1920
• 
  Widok współczesny (XXI wiek)

Dewastacja (1772–1816)

Po przejęciu zamku przez Prusaków, w roku 1774 zaczęto przebudowywać Zamek Wysoki na koszary, co doprowadziło do ogromnych zniszczeń. Wyburzono prawie wszystkie gotyckie sklepienia i przebudowano okna. Zamurowano krużganki i wybudowano nową bramę od strony miasta. Wielki Refektarz przeznaczono na ujeżdżalnię koni. W Pałacu Wielkich Mistrzów urządzono fabrykę tkanin i mieszkania dla robotników. Dokonano rozbiórki wielu bram i murów na budulec. Szczególnie wielkie straty zamek poniósł w latach 1801-1804 gdy na rozkaz Fryderyka Wilhelma III zamek zaczęto przebudowywać na wielkie magazyny wojskowe. Wykuto nowe okna, otynkowano zamek wysoki oraz wyburzono średniowieczne sklepienia wprowadzając zamiast tego drewniane stropy. Po tych dewastacjach i protestach prasowych, nastąpiła zmiana postrzegania wartości zamku.

Rekonstrukcja (1817-1939)

Kaplica w pałacu Wielkich Mistrzów

Początki odbudowy rozpoczęły się w 1817 roku od przebudowy wschodniej elewacji Pałacu Wielkich Mistrzów i rekonstrukcji kaplicy św. Katarzyny. Następnie rozpoczęto prace w zachodniej części Zamku Średniego. W 1842 roku na wieży głównej zbudowano neogotyckie zwieńczenie. Prace te oceniano później krytycznie, ponieważ w wielu miejscach odbudowa ta była niepoparta badaniami i miała charakter fantazyjno-romantyczny. Znaczne kontrowersje wywołała także budowa w 1850 roku neogotyckiego szczytu nad Wielką Komturią na Zamku Średnim.

Od 1850 do około 1876 roku kierownictwo prac przejął Ferdinand von Quast, który krytykował formę wcześniejszych prac rekonstrukcyjnych na zamku. Od 1882 zamek był rekonstruowany przez Conrada Steinbrechta do jego śmierci w 1922 roku. Przywieziono wówczas na zamek wiele cennych dzieł sztuki gotyckiej, przede wszystkim z obszarów Prus krzyżackich (np. witraże z Torunia i Chełmna, tryptyk z Tenkitten, ale też z innych obszarów, np. gotycki ołtarz z Hamburga), wykonywano również liczne kopie zabytków i nowe aranżacje. Po wyburzeniu barokowego budynku kolegium jezuitów w 1890, w jego miejscu do 1896 roku zrekonstruowano nieistniejącą od XV wieku Wieżę Kleszą oraz Domek Dzwonnika. Po 1905 roku Steinrecht prowadził prace w Infirmerii, gdzie zamiast istniejących w średniowieczu trzech nadziemnych kondygnacji rozdzielonych drewnianymi stropami, wprowadził dwie sklepione kondygnacje, wykuwając nowe, nieistniejące wcześniej w tej fazie, okna. W 1912 roku od fundamentów odbudowano Basztę Wójtowską (północną) przy Bramie Głównej (Snycerskiej). Po 1915 roku na zamku średnim zmieniono kształt dachu nad zachodnią częścią Pałacu Wielkich Mistrzów. Steinbrecht nakazał także w 1919 roku zburzenie średniowiecznej wschodniej prostej ściany kaplicy prywatnej Wielkich Mistrzów (pw. św. Katarzyny) ze szczytem neogotyckim i oryginalnym sklepieniem z 1400 roku, zastępując je zamknięciem wielobocznym, które istniało od około 1330 roku, zanim wybudowano Pałac Wielkich Mistrzów, i które zmieniono około 1400 roku na zamknięte prosto. Prace te zakończono w 1922 roku tworząc widok na tę część dziedzińca Zamku Średniego w formie, która nigdy nie istniała. Zbudowano także przy północnej ścianie kaplicy nigdy nieistniejący w tym miejscu Dom Kapelana. Po śmierci Steinbrechta prace kontynuowano pod kierownictwem Bernharda Schmida. W 1921 roku zmieniono kształt dachu nad wschodnią częścią Pałacu Wielkich Mistrzów. W 1926 roku zrekonstruowano mury i wieże bollwerku Plauena, a w 1931 roku ukończono prace przy Bramie Nowej. W 1937 roku zrekonstruowano od poziomu gruntu Basztę nad Piekarnią.

W latach 30. XX wieku zamek był często wykorzystywany przez Niemców jako tło uroczystości nazistowskich. W zimie 1945 roku podczas walk o miasto z Armią Czerwoną, zamek został zamieniony w punkt oporu, co doprowadziło do wielkich zniszczeń. Walki trwały do 9 marca 1945 roku. Zburzone całkowicie zostały wschodnia część zamku wysokiego i średniego, wieża główna oraz kościół zamkowy. Zniszczenia szacowano na 50-60%.

Odbudowa po 1945 roku

Muzeum Zamkowe w Malborku

Od 7 sierpnia 1945 zamek w Malborku był zarządzany przez Wojsko Polskie. Rozkazem Naczelnego Dowódcy WP 22 sierpnia w zamku w Malborku utworzono Oddział Muzeum Wojska Polskiego nr 1. 30 listopada 1950 dyrekcja Muzeum Wojska Polskiego przekazała Muzeum Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 1951 roku zamek przekazano lokalnym władzom administracyjnym.

Pod koniec lat 50. XX ze względu, iż w trakcie II wojny światowej 50% zamku zostało zburzone, zaczęto planować rozbiórkę zamku. Ostatecznie zmieniono zdanie i powołano Społeczny Komitet Odbudowy Zamku. Rozpoczęła się trwająca wiele lat odbudowa zamku podczas której starano się przywrócić mu kształt z okresu średniowiecza, usuwając błędne rekonstrukcje dokonane przez niemieckich konserwatorów sztuki (np. wimpergi nad oknami w kościele zamkowym). Od 1961 roku jest siedzibą nowopowołanego Muzeum Zamkowego. W latach 1962-1966 odbudowano dachy nad płn. i zach. skrzydłem zamku średniego. W 1966 roku rozpoczęto odbudowę kaplicy św. Anny. W 1967 roku odbudowano południowo-wschodni narożnik Zamku Wysokiego. W latach 1967-1968 zrekonstruowano Wieżę Główną w formie średniowiecznej. W latach 1973-1976 odbudowano zniszczoną prawie do fundamentów, Bramę Główną (Snycerską) na Przedzamczu. W latach 1980-1982 odbudowano Dom Podstarościego i Basztę Prochową. W 1993 roku zakończono odbudowę Karwanu i rozpoczęto odbudowę Baszty Trójściennej. Cały czas też trwały prace konserwatorskie we wnętrzach zamkowych. W 1997 roku zamek krzyżacki w Malborku został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Od kilku lat, organizowane są inscenizacje zdobywania zamku malborskiego przez wojska polsko-litewskie po bitwie pod Grunwaldem. W okresie od maja do września odbywają się tu też od wielu lat spektakle typu światło i dźwięk. Zamek w Malborku w 2007 r. w plebiscycie Rzeczpospolitej został uznany za jeden z siedmiu cudów Polski. Na zamku nadal prowadzone są skomplikowane prace remontowe. Na początku 2014 minister kultury przyznał dotację w wysokości prawie 26 mln zł na prace konserwatorskie na zamku, obejmujące remont zamkowego kościoła, kaplicy grobowej i jednej z baszt. Uzyskane środki pochodzą z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2009-2014.

Szacowany czas zwiedzania zamku z przewodnikiem wynosi 3–4 godziny.

Zamek krzyżacki, panorama od strony Nogatu

Poszczególne części zamku

Zamek tradycyjnie dzielony jest na 3 części: Zamek Wysoki, Zamek Średni i Zamek Niski (przedzamcze).

Zamek wysoki

• Kościół pw. Najświętszej Marii Panny - jako kaplica zamkowa istniał od pierwszej fazy budowy zamku w końcu XIII wieku, wraz z przeniesieniem stolicy do Malborka w 1309 r. została zwiększona, w 1344 r. ukończono prace remontowe. W wyniku ostrzeliwania zamku podczas II Wojny Światowej kościół odniósł bardzo dużo uszkodzeń. W roku 2014 zaczęła się jego renowacja.
• Kaplica św. Anny - pełniła funkcję kaplicy grobowej Wielkich Mistrzów.
• Kapitularz
• Kuchnia Konwentu
• Cela "Witold" - położona w przyziemiu skrzydła północnego, w średniowieczu pełniła funkcję więzienia dla szczególnych jeńców.
• Wieża Gdanisko - pełniła funkcję zamkowej toalety. Została zbudowana na arkadach - ten sposób wszelkie nieczystości spadały do fosy, a następnie były odprowadzane do Nogatu. Prowadził do niej długi ganek (ok. 60 m.) o sklepieniu krzyżowym. Wejście do ganku znajdowało się na 1 kondygnacji Zamku Wysokiego, na południowo-wschodnim narożu. Obok wejścia umieszczona została mała rzeźba diabła, która niegdyś miała wskazywać mieszkańcom zamku przeznaczenie tego pomieszczenia. Przez pewien czas wieża pełniła także funkcję wieży ostatecznej obrony, dlatego na jej wyższych kondygnacjach przechowywane były zapasy broni, żywności i wody.

Bibliografia

• Mieczysław Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 1999. ISBN 83-86-206-27-6.brak strony w książce
• Antoni Romuald Chodyński: Malbork. Warszawa: Arkady, 1982. ISBN 83-213-3040-1.brak strony w książce
• Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach: Powiśle, Warmia, Mazury. Olsztyn: Studio Wydawnicze ARTA Mirosław Garniec, 2006, s. 212-253. ISBN 83-912840-4-2.
• Piotr Skurzyński: Zamki nad dolną Wisłą. Gdynia: Wydawnictwo "Region", 2007, s. 77-86. ISBN 83-60437-24-6.

Linki zewnętrzne

• The Malbork Castle Virtual Tour
• Malbork, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 943 .
• Podziemia Zamku w Malborku - galeria
• Obszerna fotogaleria Zamku w Malborku