Chełmno

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Chełmno
miasto i gmina
Ilustracja
Widok na rynek starego miasta z Kościoła Wniebowzięcia NMP
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Powiat

chełmiński

Prawa miejskie

28 grudnia 1232[1] (odnowione w 1251)

Burmistrz

Artur Mikiewicz (2018)

Powierzchnia

13,86 km²

Wysokość

75 m n.p.m.

Populacja (31.12.2022)
• liczba ludności
• gęstość


18 326[2]
1322 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 56

Kod pocztowy

86-200

Tablice rejestracyjne

CCH

Położenie na mapie powiatu chełmińskiego
Mapa konturowa powiatu chełmińskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Chełmno”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Chełmno”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Chełmno”
Ziemia53°20′57″N 18°25′22″E/53,349167 18,422778
TERC (TERYT)

0404011

SIMC

0983066

Hasło promocyjne: Miasto zabytków i zakochanych
Urząd miejski
ul. Dworcowa 1
86-200 Chełmno
Strona internetowa
BIP

Chełmno (niem. Culm, Kulm) – miasto w Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu chełmińskiego; leży nad Wisłą, u ujścia Fryby. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa toruńskiego.

Chełmno liczy 18 326 mieszkańców (31 grudnia 2022)[2].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Chełmno położone jest na południowy zachód od Grudziądza i na północ od Torunia. W pobliżu znajduje się most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Większość miasta, włącznie z historycznym centrum Chełmna, leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego.

Miasto pod względem historycznym jest stolicą ziemi chełmińskiej.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski Chełmno znajduje się na pograniczu dwóch mezoregionów: Pojezierza Chełmińskiego i Doliny Fordońskiej[3].

Chełmno zajmuje obszar 13,86 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne 4% (2002)[4]; zajmuje 0,6% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Chełmno (gmina wiejska), Kijewo Królewskie, Stolno, Świecie.

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

Nazwa Chełmno ma charakter topograficzny. Pochodzi od słowa chełm, oznaczającego wzgórze. Dosłownie oznacza „osadę na wzgórzu”. Najstarszy zapis to Chołmien. Od tej nazwy powstały niemieckie nazwy Colmen, a potem Culm[5].

Historia[edytuj | edytuj kod]

 Zobacz też: prawo chełmińskie.

Pierwotnie gród chełmiński znajdował się na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus. W XI wieku Piastowie wznieśli tam obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa[6]. Budowa katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. (niedokończonej ze względu na reakcję pogańską), świadczy o wadze grodu w tym okresie, który do XII w. pełnił funkcję grodu kasztelańskiego. Pierwotnie Chełmno i okoliczne obszary znajdowały się w piastowskim Królestwie Polskim[7]. Kolejnym miejscem skąd bezpośrednio na obecne miejsce przeniesiono miasto lokacyjne było przedzamcze zamku Starogród Chełmiński[8].

W 1228 zakon krzyżacki, zająwszy te obszary, wybrał Chełmno na stolicę ziemi chełmińskiej. W latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii, a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1232 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło nadaną przez Krzyżaków nazwę Kulm (łac. Culm).

W 1239 lub 1247 roku miasto przeniesione ze Starogrodu na obecne miejsce[8], z lokacją na surowym korzeniu. Odtąd rozpoczął się rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskując tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto Chełmno przeszło ponownie w granice Korony Królestwa Polskiego, jako część Prus Królewskich, zwanych też Prusami Polskimi[7]. Od 1473 i ponownie, reaktywowane, po upadku, w 1692, działała Akademia Chełmińska współpracująca z Akademią Krakowską.

Na przełomie XVI i XVII wieku miasto należało do dóbr stołowych biskupów chełmińskich[9]. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim po I rozbiorze Polski. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich. W XIX wieku miasto rozwijało się, mimo że nie powstały w Chełmnie żadne większe fabryki (poza browarem i cegielnią). W tym okresie wybudowano w Chełmnie większość zachowanych kamienic, głównie w obrębie starego miasta oraz w okolicach ulicy Dworcowej, będącej przedłużeniem ulicy Grudziądzkiej i wraz z nią tworzącej główną oś miasta. W 1842 roku powstała miejska sieć wodociągowa, a w 1867 roku uruchomiono gazownię miejską. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku miasto w składzie niemieckiej prowincji Prusy Zachodnie. W czasach zaboru niemieckiego, ze względu na strategiczne położenie Chełmna, powstał w mieście stały garnizon, na który składały się koszary przy obecnej ul. 22 Stycznia, Biskupiej i obecnej al. 3 Maja.

Do Polski Chełmno powróciło 22 stycznia 1920 roku. W okresie międzywojennym miasto nadal rozwijało się: rozbudowano sieć wodociągową, gruntownie odnowiono kościół farny, założono istniejące do dziś zgromadzenie księży Pallotynów, wybudowano wały przeciwpowodziowe, a także utworzono zalążek miejskiego muzeum. W tym okresie miasto opuściło wielu Niemców oraz większość społeczności żydowskiej (niemal w całości zasymilowanej). Ostatnim starostą chełmińskim był Zygmunt Gużewski.

Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki 5 września 1939 roku i rozpoczęła się niemiecka okupacja. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Prześladowania dotknęły także chełmińskich Żydów, zniszczona została położona przy ulicy Poprzecznej synagoga oraz kirkut położony przy ulicy 3 Maja (nieopodal murów miejskich). Nie wiadomo, ilu mieszkańców Chełmna zginęło w Holocauście, jednak społeczność żydowska Chełmna zniknęła całkowicie. Straty materialne miasta były niewielkie, przetopiono jedynie dzwony z kościoła farnego, zniszczono kapliczkę ze źródełkiem oraz zamurowano niszę z Matką Boską na bramie Grudziądzkiej. Wycofujący się Niemcy podpalili także magazyn znajdujący się w okolicach obecnego osiedla im. Franciszka Raszei. 28 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały 70 Armii 2 Frontu Ukraińskiego[10]

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 14 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Chełmnie[11]. Na terenie miasta w 1945 funkcjonował także obóz NKWD[12].

Po wojnie w mieście powstało kilka zakładów przemysłowych; najważniejszymi są wciąż istniejące: Fabryka Akcesoriów Meblowych (FAM) oraz zakłady Ursus. Wybudowano także osiedla bloków, które dzięki umiejscowieniu ich na obrzeżach miasta nie zakłóciły zabytkowej panoramy.

W latach 60. i 70. nastąpił szybki rozwój miasta. W 1963 r. zbudowano most na Wiśle, co wpłynęło korzystnie na sytuację komunikacyjną Chełmna, będącego ośrodkiem powiatu (z przerwą w latach 1975–1998), należącego do województwa pomorskiego (do 1950), następnie bydgoskiego (1950–1975), toruńskiego (1975–1998), a obecnie do kujawsko-pomorskiego[7].

Kalendarium[13][edytuj | edytuj kod]

  • Około 4000–3000 lat p.n.e. – pierwsze osadnictwo na ziemi chełmińskiej
  • VII-IX wiek – pierwsze ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego; początki grodu warownego na górze św. Wawrzyńca w Kałdusie
  • IX wiek – Chełmno pełni funkcję grodu kasztelańskiego[14]
  • 1065 – pierwsza wzmianka o Chełmnie (łac. Culmen) w dokumencie wystawionym przez Bolesława II Szczodrego dla Klasztoru Benedyktynów w Mogilnie
  • 1226 – książę Konrad Mazowiecki sprowadza na ziemię chełmińską rycerzy zakonu krzyżackiego
  • 1232 – spalenie grodu chełmińskiego w Kałdusie[13]. Zakon krzyżacki przenosi się do Starogrodu, budując w nim zamek i miasto. Chełmno staje się siedzibą pierwszej komturii krzyżackiej noszącej miano komturii chełmińskiej
  • 28 grudnia 1232 – Chełmno otrzymuje przywilej lokacyjny zwany prawem chełmińskim (odnowiony w 1251 r.), wzorzec ustrojowy dla ponad 200 miast polskich
  • Połowa XIII wieku – Krzyżacy przenoszą miasto na obecne miejsce
  • XIII/XIV wiek – okres rozkwitu miasta. Chełmno przystępuje do Związku Hanzy. Podstawą znaczenia i sławy Chełmna staje się handel tranzytowy
  • XIV/XV wiek – niezadowolenia wśród miast i rycerstwa w Państwie Zakonnym. Powstaje Towarzystwo Jaszczurcze (w 1397 r.) i Związek Pruski (w 1440 r.)
  • 1410 – udział Chełmna w bitwie pod Grunwaldem pod Chorągwią Ziemi Chełmińskiej
  • 1454-1466 – wojna trzynastoletnia, zakończona II pokojem toruńskim. Do Polski powraca ziemia chełmińska
  • 1457-1479 – 22-letnia okupacja miasta przez zaciężnego krzyżackiego Bernarda Szumborskiego
  • Do 1458 – funkcjonowanie Sądu Wyższego Prawa Chełmińskiego
  • XVI i XVII wiek – rozwój gospodarczy miasta. Do miasta przybywają Szkoci i Holendrzy
  • XVIII wiek – okres zubożenia miasta, do którego doprowadzają kolejne wojny: północna, sukcesyjna i siedmioletnia
  • 1708-1711 – miasto ogarnia zaraza, powodując znaczny spadek ludności
  • 13 września 1772 – I rozbiór Polski. Chełmno trafia pod zabór pruski
  • XIX wiek – Chełmno staje się najsilniejszym ośrodkiem polskości na Pomorzu Wschodnim
  • 1807-1815 – miasto znajduje się w granicach Księstwa Warszawskiego
  • 1881 – światowej sławy polski chirurg Ludwik Rydygier dokonał w Chełmnie pierwszej na świecie operacji żołądka
  • 22 stycznia 1920 – do Chełmna wkracza wojsko polskie pod dowództwem generała Józefa Hallera
  • 1 września 1939 – wybuch II wojny światowej. Niemcy zajmują miasto, dokonując masowych aresztowań i egzekucji ludności Chełmna
  • 27 stycznia 1945 – zajęcie miasta przez II Front Białoruski
Przynależność i funkcja administracyjna miasta Chełmna od 1807 roku
Okres Państwo Zwierzchność Jednostka administracyjna Status miasta Funkcja miasta
1807–1815 Księstwo Warszawskie Cesarstwo Francuskie departament bydgoski (Département de Bydgoszcz) pol. Powiat chełmiński

fr. Le district Chelmno

Miasto i siedziba podprefekta (starosty)
1815–1824 Królestwo Prus Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder Landkreis Kulm Miasto i siedziba landrata (starosty)
1824–1878 Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie Preußen, Regierungsbezirk Marienwerder Landkreis Kulm Miasto i siedziba landrata
1878–1920 Cesarstwo Niemieckie Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder Landkreis Kulm Miasto i siedziba landrata
1920–1939 Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Powiat chełmiński Miasto i siedziba powiatu ziemskiego
1939–1945 III Rzesza Niemiecka Reichsgau Danzig-Westpreußen, Regierungsbezirk Bromberg Landkreis Kulm Miasto i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty-kwiecień*** Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Powiat chełmiński Miasto i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950 Rzeczpospolita Polska województwo pomorskie Powiat chełmiński Miasto i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952 Rzeczpospolita Polska województwo bydgoskie Powiat chełmiński Miasto i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo bydgoskie Powiat chełmiński Miasto i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989 Polska Rzeczpospolita Ludowa województwo toruńskie Gmina Chełmno Miasto i siedziba gminy Chełmno
1989–1998 Rzeczpospolita Polska województwo toruńskie Rejon grudziądzki Miasto i siedziba gminy Chełmno
od 1999 Rzeczpospolita Polska województwo kujawsko-pomorskie Powiat chełmiński Miasto i siedziba władz powiatu

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Chełmno jest bogate w zabytki, zachowało się sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny, pochodzący prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji (po 1251 r.) oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII wieku. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna są na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego[15][16].

  • Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280–1320.
  • Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572 i 1584–1596, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.
  • Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV w.
  • Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV w. na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII w. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.
  • Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI / XVII w. i XVIII w.; klasztor zbudowany od trzeciej ćwierci XIII do początku XIV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. i w stylu neogotyckim w XIX i XX w., do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina (w której rzekomo książę miał być więziony), prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w.; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska i dom konwentu – pozostałość gotyckiego zamku, przebudowana w XIX w.
  • Kościół Ducha Świętego, zbudowany w latach 1280–1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.
  • Kaplica św. Marcina.
  • Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce – 2,3 km)[17].
  • Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX w.
  • Dawna poczta z czwartej ćwierci XVII w., przebudowana w połowie XIX w. i w 1911
  • Klasycystyczna rogatka z ok. 1810 (ul. Toruńska 21)
  • Arsenał z 1811, przebudowany w 1885 (obecna biblioteka publiczna)
  • Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.
  • Liczne zabytkowe kamienice, m.in.:
    • Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII w., przebudowana w 1570 i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.
    • Kamienica przy ul. Grudziądzkiej 18, gotycka z przełomu XIII i XIV w., przebudowywana w XIX i pocz. XX w., z zachowaną w dobrym stanie gotycką elewacją tylną
    • Kamienice przy Rynku, m.in. nr 5 i 6 (dawny dom kupiecki), z zachowanymi reliktami gotyckimi, przebudowywane w XVI, XVII, XIX i XX w.
    • Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII w. przy ul. Grudziądzkiej 36.
    • Kamienica klasycystyczna z 1. poł. XIX w. przy Rynku 12
    • zespół domów z końca XVIII – pocz. XIX w. przy ulicach Ducha Św. i 22 Stycznia, zbudowanych po I rozbiorze Polski dla pracowników manufaktury sukna
    • kamienice w stylu historyzmu, secesji i wczesnego modernizmu przy ul. Grudziądzkiej, Dworcowej, Młyńskiej, pl. Wolności
  • Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w. przy ul. Podmurnej 7.
  • Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.
  • Cmentarz parafialny, umiejscowiony na zboczu wzgórza tuż przy murach miejskich z wieloma zabytkowymi grobowcami.
  • Okazały gmach starostwa z 1911 roku (obecny urząd miasta).
  • W Parku Pamięci i Tolerancji im. dr L. Rydygiera jest park miniatur zamków krzyżackich, wykonanych w skali 1:30. Miniatury odwzorowują pierwotny wygląd dziewięciu zamków: z Radzynia Chełmińskiego, Bierzgłowa, Grudziądza, Papowa Biskupiego, Kurzętnika, Rogóźna, Torunia, Pokrzywna oraz zamku wysokiego w Malborku. Zwiedzanie jest bezpłatne[18].

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Miasto ma 18 326 mieszkańców (31 grudnia 2022)[2]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 18 326 100 9663 52,7 8663 47,3
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]
1322,2 697,2 625,0

Piramida wieku mieszkańców Chełmna w 2014 roku[19].

Transport[edytuj | edytuj kod]

Drogowy[edytuj | edytuj kod]

Obecnie funkcjonuje w mieście jedynie dworzec PKS, który jednak dzięki bliskości ważnej trasy komunikacyjnej oferuje przejazdy do wielu większych miast m.in. Torunia, Bydgoszczy (do 21 marca 2021)[20], Łodzi, Gdańska, Warszawy, a także do większości okolicznych miasteczek. Miasto znajduje się przy drodze krajowej nr 91, a 20 km od Chełmna, nieopodal w miejscowości Lisewo jest się wjazd na autostradę A1. Na obszarze administracyjnym miasta znajduje się także most na Wiśle, jeden z ważniejszych w kraju, co w czasach komunistycznych było powodem stacjonowania w Chełmnie licznego garnizonu.

Kolejowy[edytuj | edytuj kod]

W przeszłości do Chełmna prowadziły dwie linie kolei, do Kornatowa (zlikwidowana w 1991 roku) oraz do Torunia przez Unisław (połączenia zlikwidowano w 1969 roku[21]).

 Osobny artykuł: Chełmno (stacja kolejowa).

Miasto doświadcza wykluczenia komunikacyjnego nie mając bezpośredniego dostępu do transportu kolejowego. Najbliższy dworzec jest oddalony o 10,5 km w Terespolu Pomorskim (20 połączeń w kierunkach: Bydgoszcz Główna, Grudziądz, Gdynia Główna, Gdynia Chylonia, Słupsk).

Lotniczy[edytuj | edytuj kod]

Około 6 km na południe od miasta znajduje się lądowisko Watorowo.

Rowerowy[edytuj | edytuj kod]

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące związki wyznaniowe:

Kościół garnizonowy wybudowany w 1875 roku jako świątynia protestancka dla Królewskiego Korpusu Kadetów
Kaplica św. Marcina, obecnie rzymskokatolicki kościół filialny na ul. Toruńskiej

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:

Kościół rzymskokatolicki:

Kościół Zielonoświątkowy:

Świadkowie Jehowy:

Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]

Ludzie związani z Chełmnem[edytuj | edytuj kod]

 Z tym tematem związane są kategorie: Ludzie związani z Chełmnem, Ludzie urodzeni w Chełmnie.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Maciej Dorna, About the date when the foundation privilege was granted to Chełmno and Toruń, Poznań 2015 (ang.).
  2. a b c GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r., stat.gov.pl [dostęp 2023-05-06] (pol.).
  3. Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r., warmaz.pl, 2018 [dostęp 2023-05-18] (pol.).
  4. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
  5. Halina Turska, Nazwy miejscowe powiatu chełmińskiego, [w:] M. Biskup (red.), Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, Toruń 1968.
  6. Marek Dulnicz, Mazowsze w wieku, [w:] Ziemie Polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków 2000, s. 200–213.
  7. a b c Chełmno – historia miejscowości, Wirtualny Sztetl [dostęp 2023-06-18] (pol.).
  8. a b Tomasz Torbus, Zamki konwentualne Państwa Krzyżackiego w Prusach. Część II: Katalog, Słowo/Obraz Terytoria, 2023, ISBN 978-83-7453-216-7, s.497-498
  9. Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z roku 1614 : z uwzględniem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, Toruń 1927, IV.
  10. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka, 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 775.
  11. Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944–1956 (fragmenty), „forumemjot”, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
  12. Józef Dębiński, Komunistyczne obozy koncentracyjne w Polsce pojałtańskiej, „Studia Włocławskie” (16 (2014)), 2014, s. 63.
  13. a b Dzieje Chełmna, Chelmno.pl, 30 lipca 2004 [dostęp 2023-06-18] [zarchiwizowane 2004-07-30] (pol. • ang.).
  14. Chełmno nad Wisłą - Historia miasta, moje-chelmno.pl [dostęp 2023-06-18].
  15. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie uznania za pomnik historii, Sejm [dostęp 2017-11-22].
  16. Rejestr zabytków nieruchomych. NID.
  17. Zamek krzyżacki w Chełmnie.
  18. Park miniatur zamków krzyżackich w Chełmnie.
  19. Chełmno w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  20. Autobus z Bydgoszczy do Chełmna? Społecznicy starają się o pieniądze na utworzenie linii
  21. Ogólnopolska Baza Kolejowa, www.bazakolejowa.pl [dostęp 2019-05-03] (pol.).
  22. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-23].
  23. Układy partnerskie. [w:] Urząd Miasta Chełmna [on-line]. chelmno.pl. [dostęp 2018-06-23].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]