Architektura barokowa w Europie Środkowej

J.B. Fischer von Erlach – kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu

Sklepienie kościoła św. Karola Boromeusza w Wiedniu, projekt Fischera von Erlacha

J.B. Fischer von Erlach – wnętrze kościoła kolegialnego w Salzburgu

J.B. Fischer von Erlach – pałac Schönbrunn

J.L. von Hildebrandt – Górny Belweder

J.L. von Hildebrandt – pałac Kinskych

J.L. von Hildebrandt – wnętrze pałacu Kinskych

J.L. von Hildebrandt – kościół św. Piotra w Wiedniu

J. Prandtauer – opactwo w Melk

M. Steinl – opactwo w Dürnstein

J. Hohenberg von Hetzenberg – Glorieta

Zamek w Mikulovie

Eger – kościół Minorytów

Zirc – kościół w opactwie cysterskim

Fertőd – pałac Esterházych

Gödöllő – pałac Grassalkovichów

Ráckeve – pałac Eugeniusza Sabaudzkiego

C. Lugano – Trojskiy zamek

Schody w pałacu Clam-Galla

Sala Teologii – klasztor na Strahowie

Dientzenhofer – Kościół św. Mikołaja na Małej Stranie

Wnętrze kościoła św. Mikołaja na Małej Stranie

Dientzenhofer – kościół św. Mikołaja na Starym Mieście

J.B. Santini-Aichel – kościół w Kutnej Horze

J.B. Santini-Aichel – kościół NMP w Kladrubach

Šaštín-Stráže – bazylika

Bratysława – wnętrze kościoła trynitarzy

Bratysława – pałac Grassalkovicha

Lucerna – jezuicki kościół św. Franciszka Ksawerego

Solura – katedra św. Ursusa

Sankt Gallen – katedra

Wnętrze kościoła w Sankt Gallen

Klasztor Einsielden

Wnętrze kościoła klasztornego w Muri

Do Środkowej i Wschodniej Europy barok dotarł z obszaru Włoch, Francji i Niemiec. Tereny dzisiejszej Austrii, Węgier (dzisiejsze państwo węgierskie w XVII wieku nadal było podzielone pomiędzy Turcję i Habsburgów, którzy stopniowo odzyskiwali panowanie na tym terytorium), Chorwacji (część obszaru Chorwacji była pod panowaniem Turcji) i Czech podobnie jak południowe obszary Niemiec, pozostają we władaniu Habsburgów. Zatem i styl barokowy w architekturze rozwija się w nich podobnie jak i na terenie południowych Niemiec. Jedynie Szwajcaria była formalnie niezależna od Świętego Cesarstwa Rzymskiego (do 1798, czyli do momentu podboju Związku Szwajcarskiego przez Francję), ale i tutaj, w sztuce, widoczne są wpływy południowo-niemieckie. Na ziemiach pozostających pod panowaniem Habsburgów, zatem i na Dolnym Śląsku, tworzą swoje dzieła znani architekci np. członkowie rodziny Dientzenhoferów, Gaetano Chiaveri. Pojawiają się także nazwiska rodzimych twórców.

Austria

Mecenat cesarski i poparcie udzielane przez arystokrację zaowocowało rozwojem budownictwa sakralnego i pałacowego. Powstają nowe i rozbudowywane są istniejące kościoły i klasztory. Wśród architektów działających na zlecenie arystokracji austriackiej przewija się wielu włoskich artystów. Nową fasadę Hofburgu zaprojektował Philiberto Lucchese (1668). W 1667 Carlo Carnevale buduje założony na planie owalu kościół dla zakonu serwitów. Jednak najważniejsze dzieła baroku powstały w Austrii pod koniec XVII i na początku XVIII wieku, w czasie, w którym Wiedeń stał się centrum artystycznym cesarstwa. Barok na ziemiach Austrii cechuje dekoracyjność i monumentalizm mający podkreślić znaczenie cesarstwa. Wzorowany był na sztuce włoskiej. W drugiej połowie XVIII wieku pojawia się styl zwany terezjańskim (od imienia Marii Teresy) i stanowił odmianę późnego baroku o dekoracjach wzorowanych na stylu rokoko (do przykładów wystroju wnętrz w tym stylu należą m.in. wnętrza pałacu Schönbrunn).Do najważniejszych architektów tego okresu należą:

• Johann Bernhard Fischer von Erlach, niemiecki architekt wykształcony we Włoszech. Pracował w Austrii, na terenie Moraw (rozbudowa zamku Althäu we Wranowie, fontanna Parnas w Brnie – Zelný trh) i Wrocławia (projekt kaplicy Elektorskiej Bożego Ciała w kościele św. Jana Chrzciciela). Jego najważniejsze projekty to:
  • kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu (1716–1739, ukończony przez Josepha Emmanuela, syna Johanna), zbudowany na wydłużonym planie centralnym z nawą główną w kształcie elipsy zwieńczoną także eliptyczną kopułą na wysokim bębnie. Kościół poprzedza szeroki, sześciokolumnowy przedsionek zwieńczony tympanonem z dwoma długimi skrzydłami. W końcowych częściach skrzydeł zlokalizowano przejazdy, nad którymi umieszczono wieże. Centralną część fasady dodatkowo flankują dwie dzwonnice wzorowane na rzymskich kolumnach Trajana i Marka Aureliusza. Trzony kolumn pokrywają płaskorzeźby ze scenami z życia św. Karola Boromeusza. Kolumny nawiązują do słupów Herkulesa strzegących zachodnich krańców Europy. Jest to aluzja do zwierzchnictwa dynastii Habsburgów nad innymi władcami Europy.
  • kościoły w Salzburgu: kolegialny (1696–1707), św. Trójcy (1694–1702) o fasadzie wzorowanej na rzymskim kościele Sant'Agnese in Agone przy placu Navona, urszulanek oraz szpital św. Jana
  • liczne pałace projektowane na zamówienie dworu cesarskiego i arystokracji. Projekty Johanna Bernharda Fischera charakteryzowały się podłużną fasadą z ryzalitem środkowej części, w którym znajdowała się duża, owalna, reprezentacyjna sala. Dolną część fasady zdobiła rustyka podkreślająca lekkość wyższych kondygnacji. Ich dekoracja oparta była na wyraźnym podziale pionowymi, szerokimi pilastrami i poziomymi gzymsami i fryzami. Całość ożywiały kompozycje rzeźbiarskie umieszczane przy portalach, środkowych oknach lub w centralnych częściach zwieńczenia elewacji. Wśród wielu pałaców zbudowanych przez tego architekta, najbardziej znane to:
    • pałac cesarski w Schönbrunn po Wiedniem (1669–1749), w skali swojego założenia nawiązywał do paryskiego Wersalu, ale podczas zrezygnowano z pierwotnego rozmachu.
    • pałac zimowy księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1697–1698), dalej budowany w latach 1702–1724 przez Johanna Lucasa von Hildebrandta
    • pałac Trautson (1702–1705)
    • pałac Batthanów-Schönbornów (1698–1706)
    • pałac Schwarzenbergów (1697–1715) przebudowany z rezydencji księcia Mansfeld-Fondi
  • Hofburg – Zimowa Ujeżdżalnia Dworska, zbudowana na miejscu zajmowanym wcześniej przez apartamenty Maksymiliana II (ukończona w 1729), Kancelaria Cesarska i Prunksaal (Cesarska Biblioteka, projekt Johanna Bernarda i jego syna Josepha Emanuela Fischera von Erlacha.
• Johann Lucas von Hildebrandt, architekt pochodzenia niemieckiego, urodzony i wykształcony we Włoszech. Jego najważniejsze prace to liczne pałace (także na Węgrzech i w Czechach):
  • Belweder – Dolny (1714–1716) i Górny (1720–1723) pałac zbudowany na zlecenie księcia Eugeniusza Sabaudzkiego
  • pałac Daun-Kinskych (1709–1713) w Wiedniu
  • przebudowa pałacu Mirabell dla arcybiskupa Salzburga
  • przebudowa opactwa benedyktyńskiego w Göttweig (w pobliżu Krems an der Donau)
  • kościół św. Piotra w Wiedniu, zbudowaniu od 1701 r. początkowo przez Gabriela Montaniego, od 1703 przez Hildebrandta, portal jest dziełem Andreasa Altomontego, syna włoskiego malarza Marcina Altomonte, który także brał udział w budowie tego kościoła.
• Jacob Prandtauer:
  • brał udział w przebudowie opactwa w Sankt Florian, katedry w St. Pölten, opactwa w Garsten
  • projekt karmelitańskiego kościoła Sankt Paten
  • przebudowa opactwa benedyktynów w Melk, najbardziej znane dzieło Jacoba Prandtauera. Nad barokizacją zespołu pracował od 1701 Dostosował architekturę do ukształtowania terenu i krajobrazu, tak aby uzyskać jak najbardziej efektowny widok na położoną na wzgórzu budowlę. Ta dbałość o kompozycję jest jedną z cech charakterystycznych projektów Prandtauera.
• inni, nieco mniej znani architekci tego okresu to:
  • Matthias Steinl, Joseph Munggenast – pracowali nad przebudową opactwa w Dürnstein, Klosterneuburg (wraz z Antonio Beduzzi), w Zwettl (współdziałał z nimi także Prandtauer);
  • Johann Hohenberg von Hetzenberg – projektant gloriety w zespole pałacowym Schönbrunn.

Czechy

Pierwsze barokowe budowle powstały na terenie Czech na początku XVII wieku. W Pradze, dla gminy luterańskiej w 1613 rozpoczęto budowę kościoła Matki Boskiej Zwycięskiej (Kostel Panny Marie Vítězné) a Albrecht von Wallenstein zbudował swoje pałace: na Małej Stranie (od 1625) i w Jiczynie (do istniejącej budowli, w latach 1624–1633 dobudowano barokowe skrzydło). Na przełomie XVI i XVII w. rozpoczęto także przebudowę w stylu barokowym pałacu w Mikulovie.

Rozkwit baroku przypada czas kontrreformacji. Do Czech zawitali artyści z Włoch, Austrii, Niemiec i Francji. Czeski hrabia Humprecht Jan Černín zlecił budowę wspaniałej, praskiej rezydencji Francesco Carattiemu (1669). Carlo Lugano w latach 1666–1668 dla Černína buduje niewielki pałacyk myśliwski niedaleko Sobotki. Jan Baptista Mathey dla Wojciecha Wacława ze Szternberka (Václav Vojtěch ze Šternberka) buduje w latach 1679–1685 niewielki pałacyk w Troi (Trojský zamek). Wnętrza budowli wzorowanej na włoskich willach zdobił holenderski malarz Abraham Godin. Inne, znane dzieła Matheya to kościół św. Franciszka w Pradze i odbudowa (w latach 1685–86) cysterskiego klasztoru w Plasach niedaleko Pilzna.

W stylu barokowym odbudowany został także klasztor na Strahowie. Klasztorny kościół Wniebowzięcia NM Panny został odbudowany po bombardowaniu w 1742 przez Anselmo Lurago. Zbiory biblioteczne mieszczą się m.in. w barokowej Sala Teologii.

Na początku XVIII wieku Most Karola został ozdobiony posągami dłuta Brauna i przedstawicieli rodziny Brokoff – Jana, Michała i Ferdynanda.

Najbardziej znani architekci tego okresu działający na terenie Czech to:

• Johann Bernhard Fischer von Erlach, budowniczy pałacu Clam-Gallas w Pradze.
• Christoph Dientzenhofer, ojciec Kiliána, projektant korpusu nawowego kościoła św. Mikołaja na Małej Stranie, kościoła św. Marii Magdaleny (obecnie w budynku mieści się muzeum) i Lorety w Pradze.
• Kilián Ignác Dientzenhofer, projektant praskich kościołów św. Mikołaja na Małej Stranie, św. Mikołaja na Starym Mieście, św. Jana Nepomucena, św. Karola Boromeusza na Starym Mieście, św. Tomasza na Małej Stranie, św. Małgorzaty w Břevnovskim klasztorze benedyktynów, pałacu Goltz-Kinských i pawilonu Villa America oraz zabudowań klasztoru benedyktynów w Kladrubach.
• Jan Blažej Santini-Aichel, czołowy przedstawiciel niespotykanego w innych krajach stylu nazwanego barokowym gotykiem, który łączył elementy gotyku i baroku. Barokowy gotyk pojawił się na początku XVIII wieku wraz z rekatolicyzacją ziem czeskich. Podczas odbudowy kościołów i klasztorów do istniejących budowli dodawano nowe elementy, na w miarę dobrze zachowanych murach konstruowano nowe sklepienia dekorowane w stylu nawiązującym do gloryfikowanych czasów Karola IV. Santini-Aichel, architekt pochodzenia włoskiego, odbudował kościół Wniebowzięcia NMPanny (1703–1707) i kostnicę w Sedlcu (w Kutnej Horze, w latach 1707–1723 kontynuował odbudowę klasztoru w Plasach, w latach 1712–1726 zbudował kościół Wniebowzięcia NMPanny dla klasztoru w Kladrubach. Trójnawowy kościół uznawany jest za szczytowe osiągnięcie tego architekta. We wnętrzu kryje fantazyjne sklepienia nawiązujące do architektury Benedykta Rejta. Ostrołukowe formy i pinakle pojawiają się przy kopule z latarnią, fasadzie i we wnętrzu. Inne dzieła Santiniego to m.in.: odbudowa kościoła w Želivie, budowa kościoła pokutnego św. Jana Nepomucena na Zelené Hoře w pobliżu Zdziaru nad Sazawą).

Słowacja

Na tereny Słowacji objęte panowaniem Habsburgów barok dotarł dopiero na początku XVIII wieku. Był to czas kontrreformacji i popieranej przez Austrię rekatolizacji zależnych od nich terenów. W propagowaniu nowego stylu znaczącą rolę odegrał kościół katolicki, zwłaszcza zakon jezuicki. Barok był popierany także przez szlachtę, zwłaszcza pochodzenia węgierskiego, sprzyjającą rodzinie władcy. Nowe prądy w architekturze nie cieszyły się zbytnią popularnością wśród społeczeństwa, które poparło ruch reformatorski. Barok rozwijał się pod wpływem architektury Austrii i Czech.

Przykłady zabytków:

• Trnawa:
  • bazylika uniwersytecka, zbudowana w latach 1629–1637 według projektu Antonia i Pietra Spazzich;
  • kaplica dobudowana do kościoła św. Mikołaja, zaprojektowana przez Johanna Lukasa von Hildebrandta na planie ośmioboku;
  • kościół i klasztor klarysek – zespół budowli przebudowany w okresie baroku.
• Šaštín-Stráže – bazylika z 1764 w zespole klasztornym zbudowanym przez paulinów; prace nad budową kościoła rozpoczął w 1736 Ján Damianiho, kontynuował, wprowadzając zmiany do pierwotnego projektu Matej Vépy. Ołtarz główny z 1760 jest dziełem Františka Antona Hildebranta.
• Bratysława:
  • kościół trynitarzy wzorowany na wiedeńskim kościele św. Piotra,
  • kościół kapucynów z początku XVIII wieku,
  • kościół Braci miłosiernych, wczesnobarokowy, zbudowany ok. 1692 na wzór Il Gesù,
  • pałac magnacki Grassalkovicha, zbudowany jako letnia rezydencja hrabiego Antala Grassalkovicha ok. 1760 najprawdopodobniej na podstawie projektu Andrása Mayerhoffera,
  • Letni Pałac Arcybiskupi przebudowany z renesansowej rezydencji w połowie XVIII w.,
  • pałace Esterhazych, Kutscherfelda, rokokowe pałace Balassych i Mirbachov.
• Koszyce – uniwersytecki kościół Jezuitów ukończony w 1681 o surowej, kamiennej elewacji i wnętrzu wzorowanym na rzymskim kościele Il Gesù.
• Podoliniec – kościół i klasztor pijarów (obecnie redemptorystów) zbudowany w latach 1642–1648 na podstawie projektu wiedeńskiego architekta Pochsbergera.
• Nitra:
  • zespół klasztorno-kościelny pijarów zbudowany na początku XVIII w.,
  • katedra św. Emerama przebudowana w okresie baroku z trzech kościołów, górna część katedry, pierwotna gotycka, zyskała bogaty barokowy wystrój.
• Jasov – późnobarokowy kompleks klasztorny zakonu norbertanów zaprojektowany przez Antona Pilgrama, zbudowany w latach 1750–1766.
• Bernolákovo – pałac zbudowany w latach 1714–1722 naprawdopodobniej na podstawie projektu J. B. Fischera von Erlach.

Węgry

Burzliwa historia, wieloletnie wojny niszczyły nie tylko pojedyncze obiekty ale całe miasta. Tylko nieznaczna część zabytków powstałych przed XVIII wiekiem miała szansę przetrwać. Stopniowe przechodzenie ziem pod panowanie Habsburgów i obudowa kraju sprzyjała rozwojowi architektury. Barok na terenie Węgier był zdominowany wpływami austriackimi i włoskimi. Przykłady zabytków:

• Győr – miasto spalone podczas wojny pod koniec XVI wieku, odbudowane w XVII i XVIII wieku, najciekawsze obiekty to:
  • kościół św. Ignacego (Szent Ignác templon), zbudowany przez jezuitów (obecnie należy do benedyktynów) w latach 1634 – 1641 na podstawie planów Baccio del Bianco zainspirowanych kościołem Il Gesù
  • kościół Karmelitów (Karmelita templon), obiekt wzorowany na rzymskim Il Gesù zaprojektował karmelita Martin Wittner (Athanasius). Budynek na planie elipsy z wieżą nad prezbiterium powstał w latach 1721–1725.
  • Dom Opata (Apátúr-ház)
  • pałac Zichych (Zichy-palota)
• Eger
  • kościół Minorytów (Minorita templon), jednonawowa budowla o wygiętej w łuk elewacji z obrazem Jánosa Krackera w ołtarzu głównym
  • kościół franciszkański zbudowany w 1755
  • rokokowo-barokowy budynek Liceum (obecnie Uniwersytet im. Károlya Eszterházyego) zbudowany w latach 1765–1785
  • pałac biskupi (Érseki palóta) z połowy XVIII wieku
• Tihany – kościół w opactwie benedyktyńskim zbudowany w latach 1719–1754 z barokowymi rzeźbami Sebestyéna Stulhofa
• Zirc – bazylika Wniebowzięcia NMP w opactwie cystersów, zbudowana w latach 1732–1742
• Budapeszt
  • kościół św. Anny w Budzie
  • kościół franciszkanów w Peszcie
  • Óbuda – rokokowy pałac Zichych (Zichy-kastély) zbudowany w latach 1746–1757, barokowy kościół parafialny
• Fertőd – pałac Esterházych (Esterházy-kastély) ukończony w 1770
• Gödöllő – pałac Grassalkovich (Grassalkovivh kastély) zbudowany w latach 1744–1747 według projektu Andrása Mayerhofera
• Tata – pałac Esterházych (Esterházy-kastély) zaprojektowany przez Jakaba Fellnera w 1764
• Ráckeve – pałac Eugeniusza Sabaudzkiego, zbudowany na podstawie projektu Lukasa von Hildebrandta w latach 1702 – 1750

Szwajcaria

W Szwajcarii w okresie reformacji zagościł i umocnił się protestantyzm w części kraju podczas gdy, zwłaszcza południe i część środkowa, pozostały przy katolicyzmie. Pomimo takich zróżnicowań Szwajcarii udało się zachować neutralność podczas wojny trzydziestoletniej. Brak zniszczeń i związanej z tym konieczności odbudowy nie wymusiły konieczności odbudowy kraju. Dodatkowo nadal żywe tradycje renesansu są przyczyną powstania nielicznych obiektów budowlanych w stylu baroku. Na architekturę nowych przebudowywanych budowli miały wpływ trendy pochodzące z obszaru objętego panowaniem Habsburgów i francuskiego rokoko.

Przykłady zabytków:

• Lucerna – jezuicki kościół św. Franciszka Ksawerego został zbudowany w latach 1666–1677 w oparciu o projekt Heinricha Mayera i Christopha Voglera. Przy jego wznoszeniu pracowali m.in. Michael Beer i Michael Thumb.
• Solura
  • katedra św. Ursusa zbudowana w latach 1762–1773 według projektu Gaetano Matteo Pisoni. Przy współpracy z Paolo Antonio Pisoni, włoskim rzeźbiarzem Francesco Pozzi (wykonawcą sztukaterii) i malarzem Domenico Corvi
  • jezuicki kościół zbudowany w latach 1680–1689 w oparciu o projekt Heinricha Mayera.
• Einsiedeln – przebudowany zespół klasztorny benedyktynów z kościołem zaprojektowanym przez Caspara Moosbruggera i zbudowanym w latach 1719–1735)
• Sankt Gallen
  • katedra zbudowana w latach 1755–1767 przez Petera Tumba i Johana Michaela Beera
  • sala biblioteki opactwa zaprojektowana przez Petera Thumba (1758–1767
• Engelberg – przebudowa (1729) zespołu klasztornego benedyktynów
• Delémont – kościół św. Marcela zbudowany w latach 1762–1767
• Locarno – kościół Chiesa Nuova

Zobacz też

• historia architektury

Bibliografia

• Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990
• Sztuka baroku, red. Rolf Toman, Kōln: Kōnemann 2000
• Sztuka Świata, t. 7, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1994
• DavidD. Watkin DavidD., Historia architektury zachodniej, RyszardR. Depta, wyd. 1 (dodruk), Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2006, ISBN 83-213-4178-0, OCLC 750009403 .brak strony (książka)