Gwiazdozbiór Lunety

Luneta

Nazwa łacińska	Telescopium
Dopełniacz łaciński	Telescopii
Skrót nazwy łacińskiej	Tel
Dane obserwacyjne (J2000)
Rektascensja	19 h
Deklinacja	-50°
Charakterystyka
Powierzchnia	252 stopnie kw.
Liczba gwiazd o obserwowanej wielkości gwiazdowej < 3	0
Najjaśniejsza gwiazda	α Tel (3,49m)
Gwiazdozbiory sąsiadujące	Strzelec Korona Południowa Ołtarz Paw Indianin
Widoczny na szerokościach geograficznych pomiędzy 90° S a 30° N.

Luneta (łac. Telescopium, dop. Telescopii, skrót Tel) – mało wyraźny gwiazdozbiór nieba południowego, leżący między Strzelcem a Koroną Południową. Oznaczony w 1752 r. przez francuskiego astronoma, kartografa i duchownego Nicolasa Louisa de Lacaille, pierwotnie jako Tubus Teleskopu. Tak jak większość gwiazdozbiorów wyodrębnionych przez astronoma, Luneta jest słaba, trudna do wypatrzenia, i zawiera niewiele obiektów interesujących astronomów amatorów. Jest to 57. co do wielkości konstelacja na niebie. Początkowo konstelacja rozciągała się dalej na północ, obejmując część gwiazd Korony Południowej, Strzelca, Skorpiona i Wężownika. Później astronomowie zmniejszyli jej rozmiary, pozbawiając Lunetę końca tubusu i podtrzymującego ją masztu. W Skorpionie wyobrażano sobie część tubusu lunety oraz jej montaż, a obecnie gwiazda 45 Ophiuchi (wcześniej Theta Telescopii) wyznaczała obiektyw lunety. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 30. W Polsce niewidoczny.

Pochodzenie nazwy

Ponieważ jest to konstelacja nieba południowego, nie miała nazwy do XVIII wieku, kiedy rozpoczęło się odkrywanie półkuli południowej. Dobrze dobrano nazwę tego gwiazdozbioru, pochodzącą od greckiego słowa tēle-skópos ('widzenie daleko'). Obserwator musi rzeczywiście się wysilić, by rozróżnić niewyraźne gwiazdy i maleńkie odległe galaktyki. Starożytni astronomowie mogli zobaczyć z obszarów nowożytnej Europy tuż nad horyzontem małą, niemal pustą przestrzeń zajmowaną przez Lunetę. Wyobraża stosowany od początku XVII w. podstawowy instrument do obserwacji i pomiarów astronomicznych, któremu Lacaille wiele zawdzięczał prowadząc w latach 1750–1752 koło Kapsztadu obserwacje nieba południowego. Jak wiele z jego konstelacji Luneta reprezentuje instrument naukowy, ale trudno powiązać jej trzy najjaśniejsze gwiazdy z lunetą, nawet biorąc pod uwagę liczne gwiazdy szóstej wielkości. Inna wersja – gwiazdozbiór przedstawia jeden z powietrznych teleskopów używanych w obserwatorium przy wieży Marly pod Paryżem. Były to refraktory o bardzo długich ogniskowych zwisające na linach z wielkich masztów. W dawnych atlasach gwiazdozbiór był przedstawiany jako teleskop Giovanniego Cassiniego.

Gwiazdy Lunety

W gwiazdozbiorze znajduje się siedem gwiazd jaśniejszych niż 5^m. Głównymi gwiazdami są gwiazdy czwartej wielkości Alfa i Zeta oraz gwiazda piątej wielkości Epsilon. Tworzą one mały, niemal prostokątny trójkąt na południe od Skorpiona, który celuje w niego jasną linią gwiazd ogona: Lambdą, Kappą i Jotą Skorpiona.

• Najjaśniejsza to Alfa Telescopii (α Tel), która wcześniej należała do gwiazdozbioru Korony Południowej, opisanej przez Ptolemeusza już w II wieku naszej ery. Gwiazda jest podolbrzymem typu B, odległym od nas o 278 lat świetlnych. Gwiazda o masie sześć razy większej od masy Słońca jest niemal tysiąc razy jaśniejsza od naszej gwiazdy. Jej widmo pokazuje, że jak na gwiazdę tej klasy widmowej zawiera niezwykle mało helu.
• Druga co do jasności Zeta Telescopii (ζ Tel) jest olbrzymem typu G odległym od Słońca o 127 lat świetlnych.
• Trzecią co do jasności jest Epsilon Telescopii (ε Tel), układ podwójny, w którym jaśniejszy składnik ma jasność 4,52^m. Drugi składnik ma jasność 13^m i jest oddalony od niej o 21 sekund łuku.
• Delta (δ) Telescopii to para niezwiązanych gwiazd piątej wielkości, leżących w odległości 800 i 1100 lat świetlnych. Widoczna przez lornetkę lub nieuzbrojonym okiem.
• Na południowym końcu Lunety, w pobliżu Alfy Pawia znajduje się ładna gwiazda podwójna Dunlop 227. Już 10-centymetrowy teleskop pokaże kontrastujące pomarańczowy i biały kolor składających się na nią gwiazd szóstej wielkości, które są dość daleko rozdzielone na tle innych bladych gwiazd.
• W odległości 127 lat świetlnych położona jest Zeta Telescopii (ζ Tel), żółty olbrzym, czwartej wielkości gwiazdowej.
• Znaną gwiazdą zmienną w tej konstelacji jest RR Telescopii. To tak zwana nowa symbiotyczna, układ podwójny, w którym materia „wylewa” się z czerwonego olbrzyma na powierzchnię białego karła. Co kilkadziesiąt lat materii zbiera się na tyle dużo, aby przekroczyć temperaturę krytyczną i wywołać wybuchową reakcję termojądrową. Ponieważ masa karła jest mniejsza od limitu Chandrasekhara, sytuacja się powtarza. Gwiazda w latach 1944–1949 pojaśniała do 6^m – nazwano ją wówczas Nova Telescopium 1948 – po czym stopniowo jej jasność zmniejszała się i w połowie 2013 roku wynosiła zaledwie 12^m.
• Widoczny gołym okiem układ QV Telescopii, według badań opublikowanych w 2020 roku, może zawierać najbliższą Słońcu gwiazdową czarną dziurę.

Interesujący obiekty

Luneta nie jest bogata w interesujące obiekty do obserwacji jak na konstelację znajdującą się niedaleko płaszczyzny Drogi Mlecznej. W jej obrębie nie ma żadnych obiektów z katalogu Messiera.

• Zdecydowanie najciekawsza jest widziana z odległości około 43 000 lat świetlnych gromada kulista NGC 6584. W otoczeniu wielu bladych rozproszonych gwiazd 20-centymetrowy teleskop zaczyna pokazywać pewne gwiazdy gromady, która niewiele zagęszcza się ku centrum.
• Aby zobaczyć galaktykę eliptyczną NGC 6868, należy użyć teleskopu. Obecność pyłu w centralnych obszarach tej galaktyki sugeruje, że całkiem niedawno zderzyła się z sąsiadującą z nią galaktyką spiralną, w praktyce kanibalizując ją. W 15-centymetrowym teleskopie widać jej małe, ale łatwo zauważalne okrągłe halo i wyraźne pojaśnienie w kierunku środka. NGC 6868 odkrył John Herschel w lipcu 1834 roku.

Zobacz też

• gwiazdozbiór
• lista gwiazd w gwiazdozbiorze Lunety
• lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach

Linki zewnętrzne

• Gwiazdozbiór Lunety w serwisie Constellation Guide (ang.)