Jan Brzechwa
![]() | |
Imię i nazwisko |
Jan Wiktor Lesman |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
15 sierpnia 1898 |
Data i miejsce śmierci |
2 lipca 1966 |
Dziedzina sztuki | |
Epoka | |
Ważne dzieła | |
Odznaczenia | |
![]() ![]() ![]() |
Jan Brzechwa, właśc. Jan Wiktor Lesman, pseudonim „Szer-Szeń”, „Inspicjent Brzeszczot” (ur. 15 sierpnia 1898[a] w Żmerynce, zm. 2 lipca 1966 w Warszawie[1]) – polski adwokat i poeta żydowskiego pochodzenia, autor bajek i wierszy dla dzieci, satyrycznych tekstów dla dorosłych, a także tłumacz literatury rosyjskiej.
Życiorys
Lata młodości
Jan Brzechwa młodość spędził na Kresach Wschodnich, podróżując ze swą rodziną. Jego ojciec, Aleksander, był inżynierem kolejowym. Brzechwa ukończył Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie, a następnie, po przyjeździe do Warszawy – Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Jednocześnie z zapisaniem się na studia wstąpił do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej i jako ochotnik uczestniczył w latach 1920–1921 w wojnie polsko-bolszewickiej, za co go odznaczono.
Działalność zawodowa
Z zawodu był adwokatem[b]. W latach 1924–1939 był radcą prawnym ZAiKS-u. Był specjalistą w dziedzinie prawa autorskiego, które wybrał jako specjalizację studiów[c].
Jako specjalista prawa autorskiego reprezentował w sądzie m.in. Zenona Przesmyckiego („Miriama”) w sprawie toczącej się przeciwko poecie Tadeuszowi Piniemu, który poprzez wydanie edycji dzieł Cypriana Kamila Norwida bez zgody właściciela praw autorskich, Przesmyckiego, naruszył jego prawa do spuścizny po Norwidzie.
Po II wojnie światowej Brzechwa powrócił do zawodu prawnika, był m.in. radcą prawnym w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”; jednocześnie działał w PEN Clubie. Był również członkiem rzeczywistym Międzynarodowej Komisji Prawa Autorskiego[2].
Rodzina
Był wnukiem warszawskiego księgarza i wydawcy Bernarda Lesmana, a przy tym stryjecznym bratem poety Bolesława Leśmiana, który wymyślił pseudonim artystyczny Lesmana: Brzechwa (nawiązanie do części strzały[d]).
Brzechwa był trzykrotnie żonaty[3]. Pierwszą żoną była Maria Sunderland, drugą Karolina Lentowa z domu Meyer, a trzecią Janina Magajewska (1915–1989). Jego jedyna córka, Krystyna Brzechwa (ur. 1928) jest malarką, absolwentką warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych[4].
Twórczość
Jeszcze jako nastolatek zadebiutował w 1915, kiedy to opublikował swoje pierwsze wiersze w piotrogrodzkim „Sztandarze” oraz w kijowskich „Kłosach Ukraińskich”. Nie wiązał jednak wówczas swej przyszłości z karierą pisarską – chciał zostać prawnikiem.
Po demobilizacji w 1920 i rozpoczęciu studiów prawniczych zaczął dorabiać jako autor tekstów satyrycznych oraz piosenek i skeczy. Współpracował wówczas z takimi znanymi kabaretami, jak m.in.: Qui Pro Quo, Czarny Kot czy Morskie Oko. Posługiwał się najczęściej pseudonimami Szer-Szeń oraz Inspicjent Brzeszczot.
W 1926 ogłosił tom poezji Oblicza zmyślone. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci – Tańcowała igła z nitką wydano w 1938 (w tym tomiku znalazły się takie popularne do dziś wiersze, jak: Pomidor, Żuraw i czapla czy też Na straganie). Rok po wydaniu pierwszego tomu z wierszami dla dzieci, w 1939 wydano tom Kaczka Dziwaczka (m.in. wiersze: Znaki przestankowe i Sójka).
Na lata II wojny światowej przypada jeden z najważniejszych okresów twórczości bajkopisarza – napisał on w tym czasie takie utwory, jak m.in. Akademia pana Kleksa czy Pan Drops i jego trupa. Dwie książki kontynuujące Akademię... (Podróże pana Kleksa i Tryumf pana Kleksa) napisał kolejno w 1961 i w 1965.
Brzechwa był zaprzyjaźniony z grafikiem Janem Marcinem Szancerem, autorem licznych ilustracji do jego tekstów. W latach 50. XX w. pisał socrealistyczne wiersze propagandowe, gloryfikujące partię (do której sam nie należał) i ustrój socjalistyczny (np. „Marsz”, „Głos Ameryki”). W latach późniejszych nie angażował się w twórczość polityczną, uchodził za biernego kontestatora ustroju. W 1964 podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając protest przeciwko uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolnej Europy, zorganizowanej kampanii, oczerniającej Polskę Ludową[5].
Tłumaczył z języka rosyjskiego, m.in. utwory Aleksandra Puszkina, Siergieja Jesienina i Władimira Majakowskiego.
Autor komentarza do ustawy o prawie autorskim z 1926 (książka przygotowywana do druku w 1939 ocalała w formie egzemplarzy korekty drukarskiej).
Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 2C–6–4)[6][7].
Utwory

- 1926 – Oblicza zmyślone
- 1929 – Talizmany
- 1932 – Trzeci krąg
- 1935 – Piołun i obłok
- 1938 – Tańcowała igła z nitką (z innymi wierszami jak „Pomidor”, „Żuraw i czapla” czy „Na straganie”)
- 1939 – Kaczka Dziwaczka (z innymi wierszami jak „Znaki przestankowe” czy „Sójka”)
- 1945 – Baśń o korsarzu Palemonie
- 1946 – Akademia pana Kleksa
- 1946 – Pan Drops i jego trupa
- 1946 – Przygody Pchły Szachrajki
- 1946 – Ptasie plotki
- 1946 – Opowiedział dzięcioł sowie
- 1947 – Baśń o stalowym jeżu (wyd. Łódź 1947, ilustracje Anna Chamiec)
- 1948 – Na wyspach Bergamutach
- 1948 – Przygody rycerza Szaławiły
- 1951 – Uczymy się chodzić
- 1953 – Teatr Pietruszki
- 1953 – Brzechwa dzieciom
- 1953 – Wagary
- 1953 – Szelmostwa lisa Witalisa
- 1954 – Bajki i baśnie
- 1955 – Rozstrzygnięcie konkursu
- 1955 – Wiersze wybrane
- 1957 – Magik
- 1958 – Wyssane z nogi
- 1958 – Sto bajek
- 1958 – Gdy owoc dojrzewa – powieść na motywach autobiograficznych
- 1961 – Podróże pana Kleksa
- 1964 – Śmiechu warte
- 1965 – Od baśni do baśni
- 1965 – Tryumf pana Kleksa
- 1967 – Miejsce dla kpiarza
- 1968 – Opowiadania drastyczne
- 1968 – Liryka mego życia
Nagrody
- 1954 – nagroda miasta Stalinogród;
- 1956 – nagroda Prezesa Rady Ministrów;
- 1965 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia.
Adresy w Warszawie
ul. Żurawia 35 - "adres Jana Lesmana, literata" w Warszawie tuż przed wybuchem wojny, w 1938/1939 roku [8]
Odznaczenia
- 1953 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski[9];
- 1955 – Medal 10-lecia Polski Ludowej[10];
- 1964 – Order Sztandaru Pracy I klasy[11].
Ekranizacje
- Z tym tematem związana jest kategoria:
Brzechwa w piosenkach
- 1995 – Grzegorz Turnau: To tu, to tam – teksty utworów „W prowincjonalnym małym mieście” i „Marta”
- 1997 – Grzegorz Turnau: Tutaj jestem – teksty utworów „Wzdłuż ulic”, „24 smutki”, „Niebo i ziemia” i „Słowicza”
- 2012 – Le Moor: – tekst utworu „Taktowne umieranie”
Upamiętnienie
Jest patronem ławeczki w Parku Ratuszowym w Krakowie w dzielnicy XVIII Nowa Huta, o czym informuje tabliczka. Patroni ławeczek w przestrzeni publicznej są wybierani w ramach projektu Kody Miasta realizowanego przez Krakowskie Biuro Festiwalowe, operatora tytułu Kraków Miasto Literatury UNESCO, którym Kraków został uhonorowany w 2013 roku[12][13].
Uwagi
- ↑ Istnieją niejasności co do roku urodzenia poety. Większość encyklopedii podaje rok urodzenia 1900; sytuację tę tłumaczy Janusz Odrowąż-Pieniążek, dyrektor Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, w liście opublikowanym w „Gazecie Wyborczej” w 2000 (nr 195 z 22 sierpnia):
- Posiadamy niezbite dowody na to, że urodził się w Żmerynce na Podolu 15 sierpnia 1898 r., co stwierdzał własnoręcznie choćby w podaniu o weryfikację jako członka ZAIKS-u dnia 1 września 1945 r. Aliści po drugim małżeństwie z osobą znacznie od siebie młodszą zaczął Brzechwa podawać datę 1900 i to tak konsekwentnie, że dziś we wszystkich encyklopediach i słownikach PWN, a nawet w podstawowym wydawnictwie IBL „Współcześni pisarze polscy i badacze literatury” figuruje rok urodzenia 1900 i jakoś nikogo nie zdziwiło, że debiutował, mając lat 15.
- ↑ Zawodowo posługiwał się nazwiskiem metrykalnym zob. Lista adwokatów Okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Warszawa 1938, s. 31 – Jan Lesman.
- ↑ W 1939 opracował komentarz do prawa autorskiego.
- ↑ Porównaj hasło „brzechwa” w Encyklopedii Staropolskiej.
Przypisy
- ↑ Brzechwa Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-10-02] .
- ↑ Jan Brzechwa. bn.org.pl, 1 lipca 2016. [dostęp 2020-12-21].
- ↑ Donata Subbotko , Brzechwy życie niebajkowe, Wyborcza.pl, 31 maja 2013 [dostęp 2016-12-29] .
- ↑ Krystyna Brzechwa, córka znanego autora wierszy dla dzieci, będzie w Iłży, Ewschodnia.eu, 30 kwietnia 2013 [dostęp 2016-12-29] .
- ↑ Dziennik Polski, rok XX, nr 111 (6303), 12 maja 1964 roku, s. 2.
- ↑ Tadeusz Sobieraj: Orły Niepodległości. Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie w setną rocznicę jego powstania (1912–2012). Ząbki: Apostolicum, 2012, s. 97. ISBN 978-83-7031-808-6.
- ↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze
- ↑ Spis abonentów warszawskiej sieci telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej i rządowej warsz. sieci okręgowej 1938/1939. Cz. 1: Spis abonentów prywatnych w porządku alfabetycznym. Warszawa, ul. Marszałkowska 3-5-7: Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna, 1938, s. 193. [dostęp 2021-12-26]. Cytat: 9 55 34 Jan Lesman, literat, Żurawia 35. (pol.)
- ↑ M.P. z 1953 r. nr 93, poz. 1254
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 70, poz. 888
- ↑ Wręczenie odznaczeń w Belwederze. „Nowiny”, s. 2, Nr 170 z 20 lipca 1964.
- ↑ Kody Miasta. [dostęp 2021-02-04].
- ↑ Lista patronów. [dostęp 2021-02-04].
Linki zewnętrzne
- Jan Brzechwa w serwisie culture.pl
- ISNI: 0000 0001 1470 7793
- VIAF: 37043316
- LCCN: n84235703
- GND: 124437400
- NDL: 00684586
- BnF: 127822966
- SUDOC: 060166274
- NLA: 36587486
- NKC: ola2003162727
- BNE: XX867835
- NTA: 126960534
- CiNii: DA14605010
- Open Library: OL49486A
- PLWABN: 9810584870805606
- NUKAT: n93080413
- J9U: 987007305854305171
- LNB: 000143890
- NSK: 000056517
- CONOR: 167752291
- KRNLK: KAC201760661
- LIH: LNB:WxY;=B+
- WorldCat: lccn-n84235703
- Jan Brzechwa
- Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
- Polscy twórcy literatury dziecięcej i młodzieżowej
- Polscy poeci XX wieku
- Polscy prozaicy XX wieku
- Polscy pisarze współcześni
- Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego
- Polscy satyrycy
- Polscy scenarzyści XX wieku
- Polscy tłumacze literatury rosyjskojęzycznej
- Odznaczeni Medalem 10-lecia Polski Ludowej
- Członkowie polskiego PEN Clubu
- Członkowie Związku Literatów Polskich (Polska Rzeczpospolita Ludowa)
- Laureaci Nagrody Ministra Kultury i Sztuki (1944–1989)
- Ludzie związani z Chyrowem
- Ochotnicy w wojnie polsko-bolszewickiej
- Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1944–1989)
- Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy I klasy
- Polacy pochodzenia żydowskiego
- Ludzie urodzeni w Żmerynce
- Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie
- Urodzeni w 1898
- Zmarli w 1966
- Polscy artyści socrealizmu