Kałdus
53°19′18″N 18°23′52″E/53,321667 18,397778| wieś | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (III 2011) |
255[2] |
| Strefa numeracyjna |
56 |
| Kod pocztowy |
86-200[3] |
| Tablice rejestracyjne |
CCH |
| SIMC |
0841567 |
Położenie na mapie gminy wiejskiej Chełmno  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego  | |
| 53°19′18″N 18°23′52″E/53,321667 18,397778[1]
| |
Kałdus – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie chełmińskim, w gminie Chełmno, na południowy zachód od Chełmna, na granicy Doliny Dolnej Wisły i Pojezierza Chełmińskiego.
Nazwa wsi na przestrzeni lat ulegała zmianom. Od roku 1378 występuje w dokumentach pod nazwami – Caldenhof, Caldenhov, Caldenhoff, Kaldenhouff, Kaldenhof. W dokumentach z lat 1570–1571 występuje pod nazwą Kałdusz[4]. W czasach, gdy ziemie te kontrolowani Niemcy wieś występowała pod nazwą Kaldus[5]. Od czasów II Rzeczypospolitej występuje pod nazwą Kałdus[6].
W 1966 r. powierzchnia sołectwa wynosiła 9,4 km²[7].
Podział administracyjny
[edytuj | edytuj kod]W latach 1920–1950 miejscowość należała do województwa pomorskiego, następnie do bydgoskiego, a w latach 1975–1998 do województwa toruńskiego.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Według danych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chełmnie oraz Powiatowego Inspektoratu Statystycznego w Chełmnie (31 XII 1966 r.) sołectwo Kałus było zamieszkiwane przez 290 mieszkańców. Czyniło ją wtedy czwartą największą wsią w gromadzie Brzozowo[7].
Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) wieś liczyła 255 mieszkańców[2]. Jest jedenastą co do wielkości miejscowością gminy Chełmno.
Krótki opis
[edytuj | edytuj kod]Wieś ma charakter rolniczy. Atrakcją jest Góra Świętego Wawrzyńca – wzniesienie będące pozostałością po wczesnośredniowiecznym grodzie i jednocześnie rezerwat roślinności ciepłolubnej noszący tę samą nazwę. Liczne punkty widokowe na dolinę Wisły.
Historia
[edytuj | edytuj kod]W Kałdusie odkryto wczesnośredniowieczny zespół osadniczy, który może być uznany za jeden z najważniejszych ośrodków administracyjno – gospodarczych Polski czasów Mieszka I i Bolesława I Chrobrego[potrzebny przypis].
W XII wieku Kałdus był własnością Hugona Butyra, rycerza Bolesława IV Kędzierzawego, dlatego miejscowość nazywano Mons Butyri lub Potterberg. W latach 1253–1257 wielki mistrz Poppo von Osterna założył gród krzyżacki, przeniesiony następnie w 1280 r. do Gniewu[8].
W 1378 r. była to wieś folwarczna należąca do komturstwa starogrodzkiego. Była ona własnością zakonu krzyżackiego do 1441 r. Według inwentarza z 1378 we wsi znajdować się miało – 16 klaczy, 9 źrebaków, 14 sztuk bydła, 37 świń oraz 140 owiec. W 1454 i 1457 Chełmno wystąpiło z prośbą do króla Kazimierza IV Jagiellończyka o nadanie pobliskiej wsi Kałdus (odpowiednio) wielkiego i małego sądownictwa na prawie chełmińskim[4].
W 1505 r. król Aleksander I Jagiellończyk przekazał biskupowi chełmińskiemu Mikołajowi Chrapickiemu okręg starogrodzki wraz z Kałdusem[4]. W dokumentach z lat 1570–1571 występuje jako dobro stołowe biskupów chełmińskich[9]. Wieś miała wtedy 20 łanów chłopskich, a na jej terenie przebywali zgarodnicy, ludzie luźni, a także rzemieślnicy[4]. Co jakiś czas wieś miała być oddawana w dzierżawę[10].
Według z inwentarza biskupów z 1759 r. była to wieś czynszowa licząca 20 włók i zamieszkiwali ją gburzy zaprawni (osadzeni według prawa) oraz dzierżawcy kontraktowi[10]. Do tych gburów zaliczali się także sołtysi, którzy nadaniem wieczystym bp. Piotra Kostki z 1581, byli osadzeni na dwóch włókach sołtysowskich i dwóch gburskich. Tyle miał wymieniony w inwentarzu biskupim sołtys Józef Chudzicki. Według tego samego spisu w tym czasie było trzech dzierżawców – Albin Zacharek, karczmarz Wojciech Teykowski oraz leman Józef Szafarkiewicz, którzy posiadali wieś wydzierżawioną na 40 lat, na dwóch włókach, ogrodach i łąkach wydzielonych w pobliżu jeziora Starogrodzkiego oraz Żółwicą, a także łąkę pod Gutlinami (Smarkatka), w okolicy jeziorka. Gburzy tutaj mieszkający mieli własne domy oraz płacili 10 florenów od włóki. Alan Zacharek miał dzierżawić również górę Puterburg (przy św. Wawrzyńcu) i płacił 16 florenów. We wsi miało być jeszcze 5 dzierżawców kontraktowych, lecz oni zamieszkiwali budynki należące do biskupa (zamkowe) i każdy z nich posiadał po dwie włóki. Za dzierżawę płacić mieli 20 florenów, gęś, dwa kapłony, 20 jaj oraz odrabiali szarkwark. Osadnicy w Kałdusie dzierżawili także Kałduską Kępę[11]. Po I rozbiorze Polski majątek został przejęty przez skarb pruski, a ziemia rozparcelowana[11].
Pierwsza wzmianka o wykopaliskach w Kałdusie pochodzi z roku 1871, wtedy znaleziono przypadkiem kilka zabytków, które następnie trafiły do muzeum w Schwerinie. Następnie prace prowadzono z przerwami aż do czasów dzisiejszych. Współcześnie prace wykopaliskowe prowadzone były przez naukowców z toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. W pięciu grobach komorowych poza szkieletami znaleziono fragmenty luksusowych tkanin, ozdoby ze srebra, kamieni półszlachetnych oraz kryształu górskiego, a także miecz inkrustowany srebrem. Zawartość grobów świadczy o wysokim statusie pochowanych osób, a sam sposób pochówku wskazuje na ich skandynawskie pochodzenie.
W 1910 r. Komisja Kolonizacyjna przeprowadziła parcelację ziemi tworząc 10 gospodarstw[11]. W 1927 we wsi powstała Szkoła Rolnicza z inicjatyw ziemianina Dominikowskiego (prezes Koła Rolniczego w Starogrodzie) oraz staraniem Pomorskiej Izby Rolniczej. Jej pierwszym dyrektorem miał być Adamus[11].
Wykopaliska doprowadziły do odkrycia pozostałości przedlokacyjnego Chełmna (obecne miasto znajduje się bardziej na północ) które powstało na miejscu prehistorycznego grodziska kultury łużyckiej (VII-V w. p.n.e.), bezpośrednio przy wzniesieniu zwanym dzisiaj Górą św. Wawrzyńca. U schyłku okresu plemiennego (X wiek) góra stanowiła miejsce kultu pogańskiego. Od przełomu X i XI wieku jeden z głównych grodów administracji państwa pierwszych Piastów, ważny węzeł komunikacyjny, ośrodek produkcji i wymiany dalekosiężnej. Według Wojciecha Chudziaka na początku XI wieku rozpoczęto budowę kamiennego jednonawowego kościoła z trzema absydami u stóp wzniesienia. Według innych badaczy kościół mógł jednak powstać w 2 połowie XI wieku. Kościół ten miał wymiary 37 × 17 m. Odkryte w roku 1996 relikty bazyliki, które zachowały się w południowej części grodziska, zostały zabezpieczone i udostępnione. Pod pozostałościami fundamentów kościoła chrześcijańskiego znaleziono kamienny stos ofiarny przykryty szczątkami zbóż i zwierząt, wśród nich znajdowała się uszkodzona czaszka mężczyzny[12].
Turystyka
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na rezerwat Góra św. Wawrzyńca i punkty widokowe na Dolinę Dolnej Wisły przez Kałdus przebiegają trzy znakowane szlaki turystyczne (dwa piesze i jeden rowerowy):
Szlak żółty „Rezerwatów Chełmińskich”: Bydgoszcz Fordon – most przez Wisłę – rezerwat „Wielka Kępa Ostromecka” – Ostromecko – Reptowo – Gzin – Unisław – Płutowo – Starogród – Kałdus – Chełmno (48 km)
Szlak zielony „Starego Chełmna”: Chełmno (Rynek) – Jez. Starogrodzkie – Starogród – Kałdus – Chełmno (dworzec autobusowy) (17 km)
Szlak rowerowy czarny po Dolinie Dolnej Wisły: Cierpice – Solec Kujawski – Bydgoszcz – Świecie – Nowe – Gniew – Tczew – Kwidzyn – Grudziądz – Chełmno – Kałdus – Ostromecko – Zamek Bierzgłowski (447 km)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- szlaki turystyczne Torunia i okolic
- trasy turystyczne Bydgoszczy i okolic
- Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 48772
- ↑ a b GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 420 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ a b c d Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu [online], www.slownik.ihpan.edu.pl [dostęp 2024-09-11].
- ↑ MAPSTER – Szczegóły [online], igrek.amzp.pl [dostęp 2024-09-11].
- ↑ MAPSTER – Szczegóły [online], igrek.amzp.pl [dostęp 2024-09-11].
- ↑ a b K. Faber, K. Faber, Podział administracyjny powiatu chełmińskiego (według stanu z 31 XII 1966 r.), [w:] Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny, red. M. Biskup, Toruń 1968, s. 537.
- ↑ J. Powierski, Hugo Butyr. Fragment stosunków polsko-niderlandzkich w XII wieku, „Zapiski Historyczne”, t. 37 (Zeszyt 2), 1972.
- ↑ Inwentarz dóbr biskupstwa chełmińskiego z r. 1614 : z uwzględniem późniejszych do r. 1759 inwentarzy, Toruń 1927, s. IV.
- ↑ a b G. Mazur, Leksykon miejscowości powiatu chełmińskiego, Gdynia 2020, s. 71.
- ↑ a b c d G. Mazur, Leksykon miejscowości powiatu chełmińskiego, Gdynia 2020, s. 72.
- ↑ Dariusz Sikorski, Sikorski - Historiografia bajeczna: o biografii Bezpryma, księcia Polski, [w:] Homini, qui in honore fuit. Księga pamiątkowa poświęcona śp. Profesorowi Grzegorzowi Białuńskiemu, red. A. Dobrosielska, A. Pluskowski, S. Szczepański, Oficyna Wydawnicza Pruthenia, Olsztyn 2020, s. 349–366 [online], 2020 [dostęp 2023-01-27].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=936&q=Starogr%C3%B3d&d=0&t=0
- Oficjalna strona Sołectwa Kałdus (wersja archiwalna)
- Więcej informacji i galeria zdjęć
- Oddział Miejski PTTK w Toruniu
- Kałdus, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 718.
| Wsie | |
|---|---|
| Części wsi |
|
| Nazwy zniesione |
|
