Unisław (województwo kujawsko-pomorskie)

Unisław

wieś
Kościół pw. św. Bartłomieja
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	chełmiński
Gmina	Unisław
Liczba ludności (III 2011)	3656
Strefa numeracyjna	56
Kod pocztowy	86-260
Tablice rejestracyjne	CCH
SIMC	0849876
Położenie na mapie gminy Unisław Unisław
Położenie na mapie Polski Unisław
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Unisław
Położenie na mapie powiatu chełmińskiego Unisław
53°12′35″N 18°22′59″E

Krawędź doliny Wisły, na której rozlokowany jest Unisław – widok z grodziska Talerzyk k. Topolna

Unisław – wieś gminna w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie chełmińskim, w gminie Unisław. W latach 1975–1998 należała administracyjnie do województwa toruńskiego.

Położenie

Miejscowość położona jest w historycznej Ziemi Chełmińskiej. Rozlokowana jest na wysoczyźnie morenowej należącej do Pojezierza Chełmińskiego, na skraju basenu unisławskiego Doliny Fordońskiej. Zbocze doliny pocięte jest parowami denudacyjnymi o długości dochodzącej do 2 km.

Nazwa

Miejscowość występowała w dokumentach pod nazwami:

• 1222 – Unyslau
• 1285 – Wenczlaw
• 1326 – Wenczla
• 1384 – Wenczlow
• XIV w. – Wenzlabe, Więcław
• 1436 – Wenczlaw
• 1466 – Venceslaw alias Unisław
• 1495 – Unisław, Wnyslaw, Wenczlaw, Wendaw, Wenzlau
• 1570 – Unisław
• XVI w. – Dunislaw, Venzlaw

Charakterystyka

Miejscowość jest stolicą gminy Unisław w powiecie chełmińskim. Jest dużą wsią, a ze względu na rozkład przestrzenny z krzyżującą się siecią ulic, ma cechy małego miasteczka. Dysponuje m.in. przedszkolem, zespołem szkół, halą widowiskowo-sportową, boiskiem Orlik 2012, ośrodkiem kultury, biblioteką publiczną, ośrodkiem zdrowia, ośrodkiem pomocy społecznej. We wsi znajduje się park, dawna wieża ciśnień, działają też kluby sportowe: KS Unisławia i UKS Kmicic Unisław. Głównym przedsiębiorstwem jest Zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego „Unamel”. Na krawędzi doliny Wisły znajdują się liczne punkty widokowe, a wśród nich relikty grodziska i dawnego zamku krzyżackiego. Na zachód od Unisławia, na zboczu Doliny Dolnej Wisły urządzono stok narciarski o długości ok. 500 m.

Demografia

Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) Unisław liczył 3656 mieszkańców. Jest największą miejscowością gminy Unisław.

Ludzie związani z Unisławiem

Transport

Przez Unisław przebiega linia kolejowa nr 209 z Bydgoszczy Wschód do Brodnicy. Linia ta rozebrana jest na odcinku Kowalewo Pomorskie - Brodnica. Pociągi pasażerskie kursują z Bydgoszczy przez Unisław do Chełmży oraz do Torunia, a także z Grudziądza do Bydgoszczy przez Chełmżę i Unisław. Stacja kolejowa nazywa się Unisław Pomorski.

Przez miejscowość przebiegają drogi wojewódzkie:

• 550 z Unisławia do Chełmna
• 551 z Strzyżawy do Wąbrzeźna
• 597 z Unisławia do Rzęczkowa

Przez Unisław wiedzie również linia kolejowa nr 209 Bydgoszcz Wschód – Brodnica z przystankiem Unisław Pomorski.

Przyroda

Unisław położony jest na obszarze o godnych uwagi walorach przyrodniczych i rekreacyjnych. Od zachodu wieś graniczy z Zespołem Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Natomiast tereny zalewowe Wisły objęte są siecią obszarów Natura 2000 pn.: Dolina Dolnej Wisły (obszar specjalnej ochrony ptaków) i Solecka Dolina Wisły.

Szlaki turystyczne

Przez Unisław przebiegają liczne szlaki turystyczne:

• pieszy szlak turystyczny (48,4 km) „Rezerwatów Chełmińskich”, wiodący z Bydgoszczy-Fordonu do Chełmna
• pieszy szlak turystyczny (20 km) Zamek Bierzgłowski – Bierzgłowo – Słomowo – Siemoń – Raciniewo – Unisław
• pieszy szlak turystyczny (2 km) z centrum Unisławia do wczesnośredniowiecznego grodziska k. Unisławia
• szlak rowerowy „Po Dolinie Dolnej Wisły” Cierpice-Bydgoszcz-Świecie-Nowe-Gniew-Tczew-Kwidzyn-Grudziądz-Świecie-Ostromecko-Zamek Bierzgłowski
• szlak rowerowy Toruń-Chełmno.

Archeologia

W okolicy Unisławia odkryto ślady osadnictwa z epoki kamiennej, neolitu, brązu i żelaza oraz okresu halsztackiego, lateńsko-rzymskiego, a także groby kloszowe i jamowe. Z czasów dawnych pochodzą ruiny zamku krzyżackiego na wzgórzu zamkowym i wczesnośredniowieczne grodzisko, które w XIX w. było użytkowane jako cmentarz ewangelicki.

Obiekty zabytkowe

• Kościół gotycki pw. św. Bartłomieja z XIII wieku, przebudowany w 1728 i 1904 roku. Według rejestru zabytków NID wpisany pod nr rej.: A/246 z 12.05.1982.
• Góra Zamkowa, na którym w średniowieczu znajdował się zamek krzyżacki (obecnie po zamku nie ma śladów na powierzchni). Pierwotnie w XI wieku na górze znajdowała się osada, co wskazuje na to, że obszar ten był wykorzystywany w okresie funkcjonowania grodu, znajdującego się 800 m na północny wschód od zamku. Pierwsza krzyżacka warownia została w tym miejscu wzniesiona w związku z powołaniem w latach 80. XIII wieku komturstwa unisławskiego. Była to drewniano-ziemna forteca, otoczona wałem ziemnym, która funkcjonowała w takiej postaci jeszcze w 1 ćwierci XIV wieku. Aż do 1326 roku niewielki zamek pełnił rolę siedziby komtura. Po 1339 r. ustanowiono w Unisławiu prokuratorstwo i mniej więcej w tym okresie lub w połowie XIV wieku na zamku powstały budynki murowane. Od 1384 roku prokuratorstwo było podległe komturstwu starogrodzkiemu. Dom zamkowy prezentował typową formę siedziby niższego rangą urzędnika krzyżackiego. Składał się z głównego budynku, o wymiarach rzutu ok. 16×30 m, poprzedzonego od północy i wschodu międzymurzem. Mury zamku wzniesiono na fundamentach arkadowych ze względu na małą stabilność gruntu. W narożniku północno-wschodnim wznosił się drewniany budynek kuchni. Pod koniec XIV wieku, północne międzymurze zamku zajął mniejszy budynek, a międzymurze wschodnie pełniło rolę niewielkiego dziedzińca. Od tej strony znajdował się także, wysunięty przed obwód, budynek bramny. Zamek otaczał sztucznie ukształtowany taras, a od strony przedzamcza (wschodniej) cypel odcinała fosa. W 1454 roku warownia została zdobyta i zniszczona w czasie wojny trzynastoletniej z Polską. Po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 roku zniszczony zamek przyłączono do Królestwa Polskiego, jednak odbudowy już nie podjęto i niedługo po tym czasie warownia przestała istnieć. Wiosną 2017 roku podczas prac archeologicznych odkryto fundamenty zamku.

Stare cmentarze

Na terenie wsi zlokalizowany jest nieczynny cmentarz ewangelicki.

Sport

We wsi znajduje się klub Rugby 7 (Rugby Klub Unisław), a także występujący w I lidze futsalu klub Unisław Team Unisław.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Bartłomieja

Historia

W okresie tworzenia się państwowości polskiej dobra ziemskie Unisławia znalazły się w zarządzie kasztelanii chełmińskiej, która po 1138 roku weszła w skład Mazowsza. W drugiej połowie XX w. wojewoda mazowiecki Żyro z rodu Powałów posiadał w tej okolicy 26 wsi. Nazwę miejscowości (Umyslau) wymieniono 5 sierpnia 1222 roku w akcie nadania przez księcia Konrada Mazowieckiego rozległych posiadłości w ziemi chełmińskiej na rzecz biskupa misyjnego Prus Chrystiana. W 1228 wraz z całą ziemią chełmińską Unisław został darowany zakonowi krzyżackiemu. W 1243 utworzono biskupstwo chełmińskie, któremu Krzyżacy w 1246 przekazali dobra ziemskie, m.in. okolice Unisławia i Chełmży. Unisław w okresie wczesnego średniowiecza należał w tej okolicy do najważniejszych (obok Pnia, Płutowa i Starogrodu) warowni, ogniskującej ówczesne życie administracyjno-gospodarcze. Zbudowano tu zamek krzyżacki, w którym urzędowali komturowie i wójtowie. W 1285 w Unisławiu krzyżacki mistrz ziemski Konrad von Thierberg Młodszy wystawił dokument przekazujący wdowie Kunegundzie Bösel przywilej na dobra w Czarżu. W 1364 roku obwód unisławski przyłączono do komturstwa starogrodzkiego. W latach 1364–1418 zamek był siedzibą prokuratorii krzyżackiej zarządzającej sprawami podatków i posiadłości. Znajdował się tu wiatrak, karczma, browar, barcie. W 1384 właścicielem zamku został Jan von Wedel.

Podczas wielkiej wojny polsko-krzyżackiej, zamek został opanowany przez wojska polskie i przekazany przez króla Władysława Jagiełłę kasztelanowi poznańskiemu Mościszy ze Stęszewa. Trwale w ręce polskie miejscowość przeszła w 1466 roku na mocy pokoju toruńskiego. W latach 1480–1488 w Unisławiu dobra królewskie dzierżawili Barnard Schöfeld i syn Adama z Ostromecka. Zamek unisławski ok. 1500 był już w ruinie. Folwark zamkowy w 1495 roku król Jan I Olbracht nadał biskupowi chełmińskiemu Stefanowi z Niborka i kapitule chełmińskiej. W 1505 Aleksander Jagiellończyk cały okręg starogrodzki z Unisławiem nadał biskupowi chełmińskiemu. Na przełomie XVI i XVII wieku należał do dóbr stołowych biskupów chełmińskich. W XVI–XVIII wieku funkcjonował tu folwark ziemski oraz oczynszowane gospodarstwa chłopskie, należące do kapituły katedralnej w Chełmży.

W 1772 roku miejscowość przeszła we władanie Królestwa Prus w ramach I rozbioru Polski. Skonfiskowane dobra królewskie i szlacheckie przekazano w darze pruskim wojskowym i junkrom, a kościelne rozparcelowano między osadników niemieckich. W 1882 roku wieś kościelna Unisław obejmowała obszar 257 ha (190 ha gruntów ornych, 44 ha łąk), 62 domów oraz 367 mieszkańców, w tym 214 katolików i 153 ewangelików. Część Unisławia należąca do domeny rządowej obejmowała obszar 417 ha (295 ha gruntów ornych, 66 ha łąk), 34 domów oraz 169 mieszkańców, w tym 119 katolików i 50 ewangelików. Na miejscu znajdowała się poczta i szkoła katolicka. We wsi wzniesiono przetwórnię rolno-spożywczą „Unamel” (produkcja sztucznego miodu i syropu) oraz cukrownię (1884). W 1902 roku Unisław uzyskał połączenie kolejowe z Chełmnem, a kilka lat później z Toruniem, Chełmżą i Bydgoszczą, co przyczyniło się do rozwoju gospodarczego. W 1923 cukrownia zatrudniała 270 osób i część produkcji przeznaczała na eksport.

Tuż przez II wojną światową w Unisławiu działała niemiecka organizacja rewizjonistyczna „Landbund Weichselgau” kierowana przez Hermana właściciela fabryki „Unamel”. Jesienią 1939 miejscowa grupa Selbstschutzu dokonała mordów na Polakach. Masowe egzekucje miały miejsce m.in. w Płutowie, skąd wywodził się zbrodniarz hitlerowski SS-Oberführer Ludolf von Alvensleben („Bubi”), dowódca Selbstschutzu, w latach 1938-1941 adiutant Heinricha Himmlera.

27 stycznia 1945 Unisław zajęły oddziały Armii Radzieckiej 2 Frontu Białoruskiego. W dniach 31 stycznia-7 lutego 1945 w lasach koło Dąbrowy Chełmińskiej i Unisławia okrążono i rozbito resztki wojsk niemieckich. Zginęło ok. 9 tys. żołnierzy Wehrmachtu, a 4 tys. wzięto do niewoli. W latach 1954–1972 istniała gromada Unisław. Po reformie administracyjnej z 1975 roku miejscowość została ustanowiona stolica gminy Unisław w województwie toruńskim, a od 1999 roku w gminy Unisław, w powiecie chełmińskim i województwie kujawsko-pomorskim.

Na przełomie XX i XXI wieku cukrownia została nabyta przez Grupę BSO Polska (British Sugar Overseas). W styczniu 2006 roku zakończono produkcję i zlikwidowano zakład, wraz z cukrownią w Dobrem.

Zobacz też

• Unisław
• Unisław Śląski
• Unisławice

Linki zewnętrzne

• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej - Unisław
• Wielka Platforma Informacyjna Gminy Unisław
• Unisław w Toruńskim Serwisie Turystycznym
• Stacja Narciarska Unisław
• Spacerownik po Unisławiu