Obrona Zbaraża

Oblężenie Zbaraża
	Powstanie Chmielnickiego
Czas	10 lipca – 22 sierpnia 1649
Miejsce	Zbaraż, Rzeczpospolita Obojga Narodów
Terytorium	historyczna siedziba rodzin Zbaraskich i Wiśniowieckich
Wynik	Podpisanie ugody zborowskiej; Stworzenie Hetmanatu Kozackiego
Strony konfliktu
Rzeczpospolita	Kozacy; Chanat Krymski
Dowódcy
Jeremi Wiśniowiecki	Bohdan Chmielnicki; Islam III Girej
Siły
10–15 tysięcy Polaków	70 tysięcy Kozaków; 40 tysięcy Tatarów
Straty
Od 3–4 do 5–6 tysięcy zabitych i rannych; 4–5 tysięcy w niewoli; głównie piechota i obsługa dział	Od 2–6 do 8–18 tysięcy zabitych i rannych; Głównie chłopów i biorących udział w szturmach
	Położenie na mapie Polski w 1771 r. miejsce bitwy
	49°40′00″N 25°46′40″E/49,666667 25,777778

Niektóre z zamieszczonych tu informacji wymagają weryfikacji.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Obrona Zbaraża – bitwa obronna przeprowadzona w dniach 10 lipca – 22 sierpnia 1649 roku^[1].

Fortyfikacje ziemne usypane wokół zamku w Zbarażu, bronione były podczas powstania Chmielnickiego przez około 9-tysięczną załogę polską wraz z chorągwiami Wiśniowieckiego i oddziałem piechoty niemieckiej^[2]. Wojskami tymi dowodzili trzej regimentarze: Andrzej Firlej, Stanisław Lanckoroński i Mikołaj Ostroróg, lecz prawdziwym dowódcą obrony był wojewoda ruski książę Jeremi Wiśniowiecki^{[potrzebny przypis]}. W obozie obecni byli także Aleksander Koniecpolski i starosta krasnostawski Marek Sobieski.

Oblężenie

Oblegające wojska liczyły 70 tysięcy Kozaków i 40 tysięcy Tatarów^[3]^[4]. Ponadto kilkadziesiąt tysięcy ruskiej czerni. Dowódcą armii kozackiej był hetman wojsk zaporoskich Bohdan Chmielnicki, a Tatarami dowodził sam chan krymski Islam III Girej. Oblegający mieli 30 dział, obrońcy tylko połowę tego^[3]. Choć Zbaraż był nowoczesnym zamkiem bastionowym, był jednak zbyt mały, by można było przeprowadzić obronę chroniąc się za jego murami. Z tego powodu armia koronna okopała się budując wały przed murami fortecy.

Pierwszy szturm Chmielnicki przeprowadził już 11 lipca, licząc na to, że rozmiar jego armii wzbudzi w wojskach koronnych podobny popłoch, jak pod Piławcami i pozwoli z marszu zdobyć twierdzę. Twardy opór obrońców i ciężkie straty nacierających pułków kozackich zniweczyły ten plan.

Polacy sukcesywnie odpierali kolejne szturmy, a ponadto sami organizowali uciążliwe dla oblegających wycieczki. Prowadzone przez Kozaków prace ziemne zmuszały obrońców do stopniowego cofania się i zmniejszania obszaru umocnień. Po kilku tygodniach obrony zaczęło brakować żywności oraz prochu.

Odsiecz

17 lipca na odsiecz oblężonemu Zbarażowi ruszyła z Lublina armia polska pod osobistym dowództwem króla Jana Kazimierza. Nie było przy królu pospolitego ruszenia, gdyż kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński bał się nacisków szlachty na króla.

Z wieścią o rozpaczliwej sytuacji wojsk oblężonych w Zbarażu do stojącego w Toporowie króla przedarło się kilku posłańców, między innymi w chłopskim przebraniu towarzysz husarski Mikołaj Skrzetuski, który, pomimo ogromnego zmęczenia, ofiarował się do odbycia drogi powrotnej i zaniesienia posłania królewskiego do Zbaraża^[5].

Król natychmiast ruszył z odsieczą, ale miał ze sobą tylko 15 tys. wojska. Nie dotarło pospolite ruszenie, gdyż za sprawą Ossolińskiego wici rozesłano zbyt późno. Kilka dni później podjazd królewski schwytał znacznego rangą Tatara z ordy nohajskiej, który potwierdził informacje Skrzetuskiego o obecności chana Islam Gireja III^[6]. Informację tę zatajono przed resztą armii.

Na wieść o zbliżającym się królu Chmielnicki z chanem Islam Girejem zostawili część sił dla blokowania Zbaraża i zabrawszy ze sobą większość wojsk zaatakowali i osaczyli armię królewską podczas przeprawy przez rzekę pod Zborowem.

Ugoda zborowska

Rokowania z Chmielnickim były niemożliwe, ponieważ jeszcze przed atakiem na Zbaraż król ogłosił Chmielnickiego zdrajcą i wyznaczył za jego głowę nagrodę. Dlatego prowadzono rokowania z chanem, który za ogromny haracz i jasyr zgodził się na podpisanie rozejmu, a Chmielnickiemu zagroził wojną, jeśli ten nie pogodzi się z królem. Wreszcie 17 sierpnia podpisano ugodę zborowską, której postanowienia były niekorzystne dla Rzeczypospolitej, nie zadowoliły także Kozaków.

Warunki ugody zborowskiej:

Bohdan Chmielnicki pozostał hetmanem wojsk zaporoskich i otrzymał Czehryń.
Zwiększono rejestr Kozaków z 6 do 40 tys.
Na Ukrainie pozostały pod kontrolą Kozaków 3 województwa: kijowskie, bracławskie, czernihowskie. Wszelkie urzędy na tych terenach otrzymywać miała szlachta prawosławna. Wojskom koronnym, Żydom i jezuitom wstęp na ten obszar był zabroniony.
Członkiem senatu Rzeczypospolitej miał zostać metropolita kijowski (podczas sejmu jesiennego biskupi katoliccy nie wpuścili do senatu metropolity kijowskiego Sylwestra Kossowa).
Z chanem zawarto przymierze zaczepno-odporne, obiecano spłacić zaległe upominki i co roku nie zwlekać z ich płaceniem.
Rzeczpospolita odstąpiła chanowi prawo do wypasu trzód na Dzikich Polach nad Dnieprem, Dniestrem i Bohem.
Powracający na Krym Tatarzy otrzymali prawo do brania napotkanej ludności w jasyr.

Po bitwie

Wojska koronne opuściły Zbaraż, a na wypadek niedotrzymania przez drugą stronę warunków podpisanej umowy tyły wycofujących się oddziałów ochraniała jazda pod osobistym dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego. Przed opuszczeniem obozu Polacy zniszczyli utworzone wcześniej umocnienia ziemne, by w przyszłości nie mogły być wykorzystane przez Zaporożców.

Inspiracje w literaturze

Henryk Sienkiewicz, Ogniem i mieczem

Przypisy

↑ Według Małej Encyklopedii Wojskowej oblężenie zakończyło się 26 sierpnia 1649 roku.
↑ Mała Encyklopedia Wojskowa podaje liczbę wojsk koronnych w Zbarażu na około 9 tysięcy żołnierzy.
↑ ^a ^b Kosman 1989 ↓, s. 32.
↑ Według Małej Encyklopedii Wojskowej Kozaków i Tatarów było łącznie kilkadziesiąt tysięcy.
↑ Ludwik Kubala „Szkice historyczne” t.1 Lwów 1880 s.134; niezależnie przedarł się z oblężonej twierdzy Krzysztof Stapkowski (Sławomir Koper „Ukraina. Przewodnik historyczny. Polskie ślady, tragiczne dzieje”, 2011 Bellona s.156). Na początku oblężenia zrobił to podstarości czehryński Daniel Czapliński, jednak Wyczyn Skrzetuskiego zasługuje na tym większe uznanie, że był on nieporównywalnie trudniejszy od (...) wyprawy Czaplińskiego z pierwszej fazy oblężenia. (Janusz Zbigniew Kaczmarek „Bohdan Chmielnicki” Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź Ossolineum 1988 ISBN 83-04-02796-8, s. 109n).
↑ Wawrzyniec Jan Rudawski Historja Polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju Oliwskiego, czyli dzieje panowania Jana Kazimierza 1855 t. 1 s. 81.

Bibliografia

Jerzy Bordziłowski (red.): Mała encyklopedia wojskowa, T. 1. Warszawa: MON, 1967
Paweł Jasienica: Rzeczpospolita Obojga Narodów. Calamitatis regnum. T. 2. Warszawa: Czytelnik, 1985. ISBN 83-06-01093-0.
Marceli Kosman: Skrzetuski w historii i legendzie. Poznań: KAW, 1989. ISBN 83-03-02605-4.
Ludwik Kubala: Szkice historyczne. T. 1. Lwów, 1880.
Ludwik Kubala: Jerzy Ossoliński. wyd. 2. Warszawa, 1924.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Władysław Andrzej Serczyk: Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651. Warszawa: Książka i Wiedza, 1998. ISBN 83-05-12969-1.
Kacper Śledziński: Zbaraż 1649. Warszawa: Bellona, 2005, seria: HB. ISBN 83-11-10237-6.
RomualdR. Romański RomualdR., Wojny kozackie, GrażynaG. Szaraniec (red.), Warszawa: Bellona, 2005, ISBN 83-11-10174-4, OCLC 69467426 .
Romuald Romański: Książę Jeremi Wiśniowiecki. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-11524-8.
Zbigniew Wójcik: Dzikie Pola w ogniu. O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1961, 1966.
Zbigniew Wójcik: Wojny kozackie w dawnej Polsce. Kraków: KAW, 1989, seria: DNiPP. ISBN 83-030-2744-1.

Linki zewnętrzne

Legenda Zbaraża.

[1] Według Małej Encyklopedii Wojskowej oblężenie zakończyło się 26 sierpnia 1649 roku.

[2] Mała Encyklopedia Wojskowa podaje liczbę wojsk koronnych w Zbarażu na około 9 tysięcy żołnierzy.

[CITEREFKosman198932-3] Kosman 1989 ↓, s. 32.

[4] Według Małej Encyklopedii Wojskowej Kozaków i Tatarów było łącznie kilkadziesiąt tysięcy.

[5] Ludwik Kubala „Szkice historyczne” t.1 Lwów 1880 s.134; niezależnie przedarł się z oblężonej twierdzy Krzysztof Stapkowski (Sławomir Koper „Ukraina. Przewodnik historyczny. Polskie ślady, tragiczne dzieje”, 2011 Bellona s.156). Na początku oblężenia zrobił to podstarości czehryński Daniel Czapliński, jednak Wyczyn Skrzetuskiego zasługuje na tym większe uznanie, że był on nieporównywalnie trudniejszy od (...) wyprawy Czaplińskiego z pierwszej fazy oblężenia. (Janusz Zbigniew Kaczmarek „Bohdan Chmielnicki” Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź Ossolineum 1988 ISBN 83-04-02796-8, s. 109n).

[6] Wawrzyniec Jan Rudawski Historja Polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju Oliwskiego, czyli dzieje panowania Jana Kazimierza 1855 t. 1 s. 81.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]