Architektura romańska w Polsce

Szablon:Architektura romańska Architektura romańska w Polsce – rozwijała się od czasu odbudowy państwa przeprowadzonej przez Kazimierza Odnowiciela, czyli od ok. 1050 do ok. 1250. Jej początki sięgają jednak starszej kamiennej architektury wczesnopiastowskiej z czasów Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Mieszka II. Znaczny wpływ wywierały na nią tradycje przyniesione przez przybywających do kraju dostojników kościelnych z Włoch, Francji i Niemiec, a także wzory przenoszone przez zakony o międzynarodowym zasięgu. Kościoły budowano najczęściej z kamienia. Pod koniec XII wieku pojawia się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. W okresie romańskim układano ją w wiązaniu zwanym wendyjskim wypartym dopiero pod koniec XIII wieku przez wątek gotycki. Jednak wśród zachowanych zabytków dominuje kamień o różnym stopniu obróbki. Większość budowli z tego okresu została przebudowana w okresie późniejszym (zwłaszcza w okresie gotyku i baroku). Wśród zabytków zachowały się przykłady budowli centralnych, kościołów jednonawowych i trójnawowych, a także zabudowań klasztornych. Budynki przypominają swoją budową figury geometryczne.

Rotundy

Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie

Rotunda św. Gotarda w Strzelinie

Rotunda św. Prokopa w Strzelnie

Donżon na Zamku w Lublinie

Romańskie kolumny w kościele św. Trójcy w Strzelnie

Strzelno – Kolumna cnót

Kościół św. Andrzeja w Krakowie

Kościół NMP w Inowrocławiu

Kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami w Poznaniu

Kolegiata w Tumie pod Łęczycą

Krypta św. Leonarda na Wawelu

Romański kościół pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego w Sulejowie

Portal kościoła św. Jakuba w Sandomierzu

Do zachowanych rotund należą:

• Kaplica zamkowa św. Mikołaja w Cieszynie datowana na XII w. Zbudowana z wapiennej kostki na planie koła z podkowiastą absydą od wschodu. W części zachodniej mieściła się empora, zrekonstruowana na podstawie zachowanych fragmentów w latach 1947-55. Budowla przekryta została kopułą, a absyda półkopułą.
• Rotunda św. Gotarda w Strzelinie z ok. 1140. W okresie romańskim była to rotunda o średnicy wewnętrznej 6,5 m z dobudowaną podkowiastą absydą o szerokości 3,40 m od wschodu. Do budowy użyto łamanego granitu. W okresie gotyku, od strony wschodniej zbudowano kościół, zburzono absydę, a rotundę przebudowano na dzwonnicę.
• Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie z 1160. Wybudowana z granitowej kostki na planie koła została przekryta kopułą wspartą na żebrach. Prezbiterium na planie kwadratu przykryto sklepieniem krzyżowym. Do wykonania kopuły i sklepienia użyto ceramicznych płytek. Od strony zachodniej do kolistej nawy dobudowano wieżę. W dolnej części wieży wykonano sklepienie żaglaste. We wnętrzu znajduje się odlew tympanonu fundacyjnego wykonany z zachowanych fragmentów zniszczonego podczas działań wojennych w 1945 oryginału. (W Polsce zachowały się tylko trzy romańskie tympanony fundacyjne).
• Kaplica zamkowa w Legnicy, budowla centralna zbudowana ok. 1200–1230, na planie dwunastoboku z prezbiterium na planie kwadratu. Zachowały się fundamenty i dolna część murów oraz fragmenty rzeźbionych detali architektonicznych.
• Rotunda w Stroni k. Oleśnicy, zbudowana w XIII wieku z polnych kamieni (głazów narzutowych - gnejsów, granitów, porfirów, kwarcytów) oraz z rudy darniowej, na planie koła o średnicy wewnętrznej 10,0 m z dobudowaną od strony wschodniej podkowiastą absydą.
• Rotunda św. Jana Chrzciciela w Grzegorzowicach (woj. świętokrzyskie), zbudowana pod koniec XIII wieku lub w pierwszej połowie XIV wieku, na planie koła o średnicy wewnętrznej 6,30 m z emporą w części zachodniej i absydą od strony wschodniej.

Kościoły jednonawowe i bazyliki

Na terenie Polski zachowały się także liczne przykłady kościołów jednonawowych oraz trójnawowych bazylik. Cechuje je dość znaczne zróżnicowanie. Obok często spotykanych na terenie Śląska budowli pozbawionych wież, występują także kościoły z jedną lub dwiema wieżami usytuowanymi od strony zachodniej, albo z jedną wieżą umiejscowioną pomiędzy nawą a prezbiterium. Ten typ rozplanowania kościołów był kontynuowany na Dolnym Śląsku w okresie gotyku. Jeszcze inaczej rozwiązano układ kościoła w Pożaryszczu (powiat świdnicki). Przy bokach nawy, przed prezbiterium, umieszczono dwie wieże zbudowane na planie podkowiastym. Całość tworzy plan krzyża o zaokrąglonych ramionach. Większość budowli zachowanych na Pomorzu Zachodnim ma bardzo oszczędny układ – nawa bez dobudowanego prezbiterium, bez wieży (w Brzesku k. Pyrzyc, w Swobnicy) lub z pojedynczą wieżą od strony zachodniej (w Czelinie k. Chojny, w Kamieniu Pomorskim). W pozostałych rejonach kraju spotyka się budowle o zróżnicowanych układach. Do innych przykładów kościołów jednonawowych należą:

• Kościół św. Idziego w Inowłodzu, z przełomu XI-XII wieku. Prezbiterium od wschodu zamknięte absydą a od strony zachodniej cylindryczna wieża, w której w niższej części umieszczono emporę. Górna część wieży służy jako dzwonnica.
• Kolegiata św. Pawła Apostoła w Kaliszu, wzniesiona w XII wieku, prezbiterium zamknięte absydą. Od zachodu usytuowano wieżę, a wewnątrz budowli emporę. Zachowane fundamenty i fragmenty witraży.
• Kościół NMP w Górce pod Ślężą (obecnie Sobótka), jeden z najstarszych kościołów Dolnego Śląska, należał do augustianów (kanoników regularnych), przed ich przeniesieniem się do Wrocławia, gdzie zbudowali kościół NMP na Piasku.
• Kościół św. Idziego we Wrocławiu, jedna z najstarszych ceglanych budowli Wrocławia. Jednofilarowe prezbiterium na planie kwadratu zakończono niewielką trójboczną absydą. Zachował się romański portal od strony południowej.
• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach, zbudowany w I poł. XIII wieku, jedna z najstarszych budowli ceglanych Wielkopolski, pierwotnie bezwieżowy, posiada nawę oraz niższe i węższe prezbiterium, przebudowywany w XV i XVI wieku, rozbudowany w 1784, zachował częściowo cechy romańskie.
• Kościół św. Katarzyny w Świętej Katarzynie k. Wrocławia, zbudowany z cegły w II poł. XIII wieku.
• Kościół św. Michała w Tyńcu pod Wrocławiem, z końca XII wieku, z prostokątnym prezbiterium zakończonym wieloboczną absydą. Z okresu romańskiego zachowało się sześć kolumn narożnikowych z głowicami ozdobionymi płaskorzeźbami o motywach roślinnych.
• Kościół św. Mikołaja w Wysocicach k. Miechowa, zbudowany na początku XIII wieku, z kwadratową wieżą i emporami we wnętrzu od strony zachodniej. Należy do lepiej zachowanych wiejskich kościołów obronnych. Od strony południowej zachował się romański tympanon ze sceną Narodzenia.
• Kościół św. Jana Chrzciciela w Prandocinie k. Miechowa, budowla fundacji możnowładczej z pierwszej połowy XII wieku. Wieża obronna od strony zachodniej została zbudowana powyżej półokrągłej absydy na planie ośmiokąta. Od strony wschodniej umieszczono absydę ołtarzową.
• Kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami w Poznaniu, ceglany, zbudowany pod koniec XII wieku jako jednonawowy z kwadratowym prezbiterium. Zachował się romański portal od strony zachodniej.
• Kościół św. Wojciecha w Krakowie, jeden z najstarszych kościołów krakowskich. W okresie romańskim miał nawę zbudowaną na planie 6,50 x 7,00 z niewielkim kwadratowym prezbiterium.
• Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, z dwuwieżową fasadą zachodnią i prostokątnym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Pod emporą od strony zachodniej wczesnoromańskie sklepienie krzyżowe. Zbudowany jako trójnawowa bazylika, przebudowany w okresie gotyku, zrekonstruowany po pożarze w stylu romańskim jako kościół salowy.
• Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Siewierzu - Zbudowany prawdopodobnie w 1144 lub 1164 roku. Wzniesiony z fundacji Piotra Dunina Własta. Wykonany z kamienia ciosanego, ze sklepieniem burgundzkim, co potwierdza jego powstanie najpóźniej w XII wieku.

Przykłady kościołów bazylikowych:

• Druga katedra na Wawelu, zachowała się krypta św. Leonarda pod chórem zachodnim oraz dolna część murów wież. Nadbudowano na nich wieżę Srebrnych Dzwonów oraz wieżę Zegarową. Krypta św. Leonarda była zbudowana przed 1118 (jest to rok zapisany na grobie biskupa Maura, który został pochowany w krypcie). Wnętrze krypty podzielone jest kolumnami na trzy nawy zakończone jedną absydą. Kolumny o kostkowych głowicach podpierają sklepienie krzyżowe.
• Romańskie katedry w Poznaniu i w Gnieźnie, zachowały się jedynie dolne partie w podziemiach tych katedr oraz Drzwi Gnieźnieńskie.
• Katedra w Płocku z połowy XII wieku, zbudowana jako trójnawowa bazylika o nawach przykrytych sklepieniami krzyżowymi w systemie wiązanym. Od strony zachodniej zbudowano dwie wieże. Fundator katedry, biskup Aleksander zamówił dla niej rzeźbione, brązowe drzwi. Ich oryginał znajduje się w portalu soboru św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim.
• Kolegiata św. Marcina w Opatowie, z ok. połowy XII wieku, dwuwieżowa bazylika transeptowa; fasada zachodnia przebudowywana kilkakrotnie jeszcze w okresie romańskim. Jedna z najlepiej zachowanych w Polsce brył romańskich.
• Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie z zachowanymi w jej wnętrzu romańskimi kolumnami, z których najcenniejsze są kolumny z dekoracją figuralną przedstawiającą personifikację cnót i przywar. Do cennych zabytków należy także zachowany tympanon fundacyjny kościoła (umieszczony obecnie nad wejściem do kaplicy św. Barbary) oraz późnoromański portal północny z ostrołukowym, trójlistnym tympanonem.
• Kolegiata św. Piotra i Pawła w Kruszwicy – bazylika pułapowa z transeptem i pierwotnie dwiema wieżami od strony zachodniej oraz emporą we wnętrzu kościoła. Do transeptu przylegają niewielkie półkoliste absydy na przedłużeniu naw bocznych oraz prostokątne prezbiterium zakończone absydą na przedłużeniu nawy głównej. Po bokach prezbiterium umieszczono dwie niewielkie kaplice z absydami od wschodu (w sumie od strony wschodniej znajduje się pięć absyd). W fasadzie południowej znajdują się dwa skromne portale.
• Kościół św. Andrzeja w Krakowie, z nawą poprzeczną umieszczoną w obrysie korpusu i dwiema wieżami od strony zachodniej. Mimo późniejszych zmian zachowany jest romański wygląd bryły kościoła.
• Kościół NMP w Czerwińsku, zbudowany w pierwszej połowie XII wieku przez kanoników regularnych. Bazylika bez nawy poprzecznej z wydłużonym prezbiterium zamkniętym, podobnie jak nawy boczne, absydami. Od zachodu umieszczono dwie czworoboczne wieże. Portal o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej wykonano w piaskowcu. Na kostkowych kapitelach kolumn zachowały się wizerunki herosów walczących ze smokami. Archiwoltę zdobi ornament spiralny, z plecionki złożonej z palmet i wici roślinnych. We wnętrzu, prezbiterium od naw oddziela wyższa od pozostałych arkada międzynawowa.
• Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu, opactwo kanoników regularnych zbudowane w połowie XII wieku. Z romańskiej budowli zachowały się zarysy fundamentów pod gotyckim kościołem oraz tympanon fundacyjny.
• Kościół św. Wojciecha w Kościelcu k. Proszowic, zbudowany ok. 1240 jako trójnawowa bazylika z bocznymi emporami otwartymi do wnętrza kościoła potrójnymi oknami. Nawy pod emporami przykryte sklepieniami krzyżowymi. Nad emporami i nad nawą główną umieszczono drewniany strop.
• Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, zbudowany został pod koniec pierwszej połowy XIII wieku, na przełomie okresu romańskiego i gotyku. Jest to ceglana bazylika pułapowa z wydłużonym, trójprzęsłowym prezbiterium. Wpływ gotyku widoczny jest w kształcie ostro zakończonych łuków międzynawowych arkad. Do ciekawszych detali należy portal północny wykonany z profilowanych kształtek ceramicznych, najprawdopodobniej pokrytych kolorową glazurą.

Opactwa

Duży wpływ na rozwój architektury romańskiej miały budowane opactwa. Najwięcej budowli zostało zrealizowanych przez cystersów. Do zachowanych, często tylko fragmentarycznie, zespołów należą:

Opactwa benedyktyńskie:

• w Tyńcu pod Krakowem, założone w XI wieku z bazylikowym kościołem o nawach zakończonych trzema absydami.
• w Mogilnie ufundowane przez Bolesława Śmiałego w 1065 roku z kamiennym, bazylikowym kościołem pw. św. Jana Ewangelisty.
• na Ołbinie we Wrocławiu, opactwo pw. Panny Marii i św. Wincentego ufundowane pod koniec XII wieku. Z kościoła zachował się bogato rzeźbiony romański portal, który przeniesiono w 1546 do gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu. Jedna z archiwolt oraz dwustronnie rzeźbiony tympanon fundacyjny znajdują się w Muzeum Architektury i w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
• kolegiata NMP w Tumie pod Łęczycą. Zbudowany w połowie XII wieku pułapowy, bazylikowy kościół z emporami i dwoma chórami. Od strony zachodniej dwie wieże, od wschodu absydy kończące nawy boczne i prezbiterium. Od zewnątrz do ścian zewnętrznych naw bocznych, na wysokości przęseł poprzedzających absydy, dostawiono dwie niewielkie cylindryczne wieże. Z okresu romańskiego zachował się portal w ścianie północnej z tympanonem z płaskorzeźbą Madonny z dwoma aniołami. Głowice kolumn i archiwolta ozdobione są ornamentem roślinnym.

Opactwa cysterskie różnią się pomiędzy sobą, w zależności od tego czy były zakładane przez zakonników wywodzących się z Morimond we Francji, czy z Niemiec. Zakonnicy z Burgundii początkowo osiedlili się w Jędrzejowie, później założyli filie w Sulejowie, Wąchocku, Rudach k. Katowic. Budowane przez nich kościoły to trójnawowe bazyliki o nawach sklepionych krzyżowo. Jednemu przęsłu nawy bocznej odpowiada jedno przęsło nawy środkowej. Cystersi przybyli z Niemiec zakładają pierwsze opactwo w Lubiążu. Ich filia powstała w Mogile pod Krakowem, zbudowali także kościół w Henrykowie nad Oławą. Także z Niemiec pochodził zakon cystersek, który osiedlił się w Trzebnicy. Kościoły budowane przez cystersów przybyłych z Niemiec to trójnawowe bazyliki o sklepieniach krzyżowych w układzie wiązanym (jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła naw bocznych).

• Archiopactwo Cystersów w Jędrzejowie zostało ufundowane w 1140. W miejscowości istniał już wcześniej jednonawowy kościół, który został rozbudowany przez zakonników w stylu późnoromańskim. Kościół NMP i św. Wojciecha został ukończony w 1210, była to trójnawowa bazylika z mocno wydłużonym transeptem. Po bokach prezbiterium zbudowano dwie kaplice na planie prostokąta. W okresie gotyku świątynia została przebudowana.
• Opactwo Cystersów w Sulejowie – kościół NMP i św. Tomasza Kantuaryjskiego, zbudowany w latach 1177-1230 jest najstarszą budowlą opactwa. Do budowy użyto ciosów kamiennych i cegły. Nawy, transept i kaplice umieszczone po bokach prezbiterium przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, których łęki opierają się na służkach. Od zachodu zachował się portal i rozeta. Z zabudowań klasztornych zachowały się także fragmenty XV-wiecznych murów obronnych z basztami, kapitularz i fragmenty krużganków.
• Koprzywnica – kościół NMP i św. Floriana został zbudowany w latach 1186–1218. Cztery przęsła trójnawowej bazyliki, transept, prostokątne prezbiterium i przylegające do niego dwie kaplice na planie kwadratu przykryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o lekko zaostrzonych łukach. Z romańskiej zabudowy zachował się układ przestrzenny kościoła oraz kapitularz z dwoma kolumnami podpierającymi sześć pól sklepień krzyżowych.
• Opactwo Cystersów w Wąchocku – kościół NMP i św. Floriana zbudowany został w XIII wieku z szarego i czerwonego piaskowca ułożonego w poziome pasy na elewacji budowli. Ten dekoracyjny element nawiązuje do motywów architektury romańskiej występującej we Włoszech. W zabudowań klasztornych zachował się kapitularz o sklepieniu krzyżowym podzielonym na dziewięć pól i podpierające je romańskie kolumny.
• Opactwo cystersów w Lubiążu – kościół NMP i św. Jakuba zbudowany w latach 1163–1208, przebudowany w okresie gotyku oraz w baroku został zniszczony podczas II wojny światowej. Początkowo była to trójnawowa bazylika z transeptem przykryta sklepieniem krzyżowym w układzie wiązanym. Z tej budowli zachowały się jedynie fragmenty romańskiej kolumny.
• Henryków – kościół NMP i św. Jana Chrzciciela został zbudowany na przełomie okresu późnoromańskiego i wczesnego gotyku. Trójnawowa bazylika z prezbiterium i obejściem była wyjątkiem wśród budowli wznoszonych przez zakon cystersów z Lubiąża – nie miała sklepień wiązanych. Zniszczona w znacznej części przez pożar już w połowie XIII wieku i XV wieku, została odbudowana w stylu gotyckim i przebudowana w okresie baroku.
• Opactwo cystersów w Mogile pod Krakowem – kościół NMP i św. Wacława został zbudowany w pierwszej połowie XIII wieku z dwubarwnej cegły i ciosów kamiennych. W zbudowanym nieco później klasztorze zastosowano już gotyckie łuki.
• klasztor cystersek w Trzebnicy z kościołem św. Bartłomieja został zbudowany w latach 1203–1219 na planie trójnawowej bazyliki przykrytej sklepieniami krzyżowymi w układzie wiązanym. Prostokątne prezbiterium i przylegające do niego kaplice zakończono półkolistymi absydami. Kolumny wykonano z piaskowca a mury i sklepienia z cegły. W okresie gotyku przebudowano południową kaplicę, którą połączono z prezbiterium wczesnogotyckim portalem z tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą przedstawiającą adorację Madonny z Dzieciątkiem. W okresie baroku romańska budowla została mocno przebudowana, ale zachował się jej pierwotny układ. Z okresu romańskiego pochodzi także portal Dawida ukazujący króla grającego królowej Betsabe na lutni. Obecnie w zabudowaniach pocysterskich mieści się sanktuarium św. Jadwigi.

Zobacz też

• historia sztuki
• historia architektury
• sztuka romańska
• zabytki romańskie w Polsce
• Szlak Romański

Bibliografia

• Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, t. I-II, PWN, Warszawa 1971
• T. Mroczko: Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1978
• Zygmunt Świechowski: Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1982
• W. Krassowski: Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski, t. 1, Warszawa 1989
• T. Broniewski: Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1990
• Sztuka Świata, t. 3, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1996
• David Watkin: Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 ISBN 83-213-4178-0
• Zygmunt Świechowski: Architektura romańska w Polsce, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2000. ISBN 83-7181-164-0

Linki zewnętrzne

• Album romański