Szczyrzyc
49°46′56″N 20°11′46″E/49,782222 20,196111| wieś | |
 Klasztor cystersów | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Strefa numeracyjna |
18 |
| Kod pocztowy |
34-623[2] |
| Tablice rejestracyjne |
KLI |
| SIMC |
0430686 |
Położenie na mapie gminy Jodłownik  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu limanowskiego  | |
| 49°46′56″N 20°11′46″E/49,782222 20,196111[1]
| |
Szczyrzyc – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, w gminie Jodłownik.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Szczyrzyc uzyskał lokację miejską w 1416 roku, zdegradowany przed 1499 rokiem[3]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie nowosądeckim.
Miejscowość jest wymieniona w książce Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym – wydanie nakładem S. Orgelbranda, Warszawa 1844 rok. W publikacji tej wspomina się między innymi, że miejscowość była w XIV wieku siedzibą powiatu.
Był własnością wojewody krakowskiego Teodora[4]. We wsi znajduje się opactwo cystersów, założone ok. 1234 roku. W 1259 klasztor najechali Tatarzy. W pierwszej połowie XVII wieku opactwo zostało przebudowane, jednak w XVIII wieku zostało dwukrotnie ograbione. W 1765 klasztor wraz z kościołem niemal całkowicie spłonął. W 1798 roku przy klasztorze powstało gimnazjum, które władze komunistyczne zamknęły w 1955 roku. Przejęły także część ziem klasztoru, tworząc z nich PGR (PGR Jodłownik; w Szczyrzycu do tego PGR-u należały gospodarstwo Dobroniów i Godusza).
6 września 1939 doszło do pacyfikacji Szczyrzyca przez Niemców – zamordowano mieszkańców przysiółka Wadzyń i 39 żołnierzy Wojska Polskiego[5]. W 1944 roku doszło do pacyfikacji przysiółka Smykań – za pomoc partyzantom AK. Po II wojnie światowej opactwo uhonorowane zostało orderem Virtuti Militari.
Geografia[edytuj | edytuj kod]
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Szczyrzyc leży w dolinie rzeki Stradomki, w jej górnym odcinku biegu na wysokości od 320–360 m n.p.m. Obszar ten leży na pograniczu Beskidu Wyspowego (Ciecień) i Pogórza Wiśnickiego (Górki Szczyrzyckie).
Od zachodu nad Szczyrzycem dominuje zalesiony Ciecień, obok niego widać Księżą Górę i Grodzisko. Na wschodzie rozciągają się Górki Szczyrzyckie z Górą Świętego Jana o rozległych i płaskich wierzchowinach. Na południu widać szczyty Beskidu Wyspowego: Wierzbanowską Górę, Dzielec, Śnieżnicę, Łopień i Kostrzę.
Klimat[edytuj | edytuj kod]
Klimat Szczyrzyca nosi cechy typu podgórskiego i górskiego. Opady atmosferyczne kształtują się tutaj w granicach 800 mm/rok. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 190–225 dni. Liczba dni z pokrywą śnieżną to 80–100.
Warunki naturalne[edytuj | edytuj kod]
Szczyrzyc znajduje się w obrębie tzw. jednostki tektonicznej Szczyrzyca. Cechuje się ona południkowymi rozciągłościami warstw i obecnością zapadliskowej formy Szczyrzyca w środku, przechodzącej w klinalne strefy od strony zachodniej i wschodniej. Zachodnia część zapadliska Szczyrzyca nazwana została monokliną Cietnia – Grodziska. Na południe od zapadliska Szczyrzyca znajduje się okno tektoniczne Skrzydlnej, w którym odsłaniają się dwa równoleżnikowo ułożone elementy antyklinalne.
Dorzecze Stradomki jest obszarem występowania wód podziemnych, znajdujących się na różnej głębokości w utworach fliszowych i zalegających na nich pokrywach glin zwietrzelinowych i innych.
Przyroda[edytuj | edytuj kod]
Okolice Szczyrzyca odznaczają się urozmaiconą szatą roślinną. W dolinie Stradomki i na niewielkich stokach przeważają pola uprawne, sady i ogrody. Wyższe partie porośnięte są lasem. Niższe partie stoków i wzgórz porastają lasy jodłowo-bukowe. Wyżej lasy lipowo-grabowe oraz monokulturalne lasy świerkowe. Miejscami wierzchowiny pogórza porasta zespół boru mieszanego z sosną i dębem.
Z roślin chronionych występują: lilia złotogłów, storczyk – podkolan biały, rosiczka okrągłolistna, zimowit jesienny.
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0430700 | Abramowice | przysiółek |
| 0430692 | Wadzyn | część wsi |
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
Szlaki turystyczne[edytuj | edytuj kod]
– ze Szczyrzyca przez Pogorzany, obok Diablego Kamienia na grzbiet łączący Ciecień z Grodziskiem
– ze Szczyrzyca przez Janowice do Stróży
– ze Szczyrzyca na szczyt Cietnia
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[8].
- Zespół klasztorny cystersów: kościół pw. Wniebowzięcia NP Marii, klasztor, spichlerz, budynki: dawnej odźwierni, wozowni i bramy, ogród;
- cmentarz wojenny nr 362 wraz z kapliczką z I wojny światowej.
Pozostałe[edytuj | edytuj kod]
- Muzeum Klasztorne oo. Cystersów w Szczyrzycu;
- Kościół Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej i św. Stanisława Biskupa w Szczyrzycu;
- Diabli Kamień;
- Szczyrzycki Browar Cystersów.
W Szczyrzycu mieściło się również braksatorium – browar założony przez cystersów w 1628 roku.[9] Zakonnicy sami wyrabiali piwo do 1925 r., kiedy browar został wydzierżawiony. W okresie PRL-u browar został znacjonalizowany. W 1982 r. produkcja wynosiła 22 tys. hl piwa rocznie sprzedawanego w Dobrej, Limanowej, Rabce, Myślenicach, Dobczycach i Krakowie. W 1993 r. cystersi odzyskali browar, jednakże ze względu na brak funduszy na modernizację i rozwój wstrzymali produkcję w roku 1997. W latach 2004–2009 Browar Kielce warzył piwo Frater na podstawie receptury ze szczyrzyckiego klasztoru.
Produkcja piwa w Szczyrzycu wznowiona została w 2009 r. w minibrowarze Marysia obok klasztoru.
Kultura[edytuj | edytuj kod]
Szczyrzyc jest ośrodkiem kultury ludowej, co roku odbywa się tu festiwal piosenki ludowej, a w miejscowości działa od 1926 roku regionalny zespół pieśni i tańca Szczyrzycanie, oraz dziecięcy – Mali Szczyrzycanie.
W Szczyrzycu znajduje się nie działający Dom Pracy Twórczej Polskiej Akademii Nauk, przekazany PAN przez rodzinę Koniecznych.
Sport[edytuj | edytuj kod]
We wsi działa klub piłkarski LKS Orkan Szczyrzyc, założony w 1949 r., występujący obecnie[kiedy?] w IV Lidze (grupa małopolska). Dysponuje on stadionem o wymiarach 100 × 59 m, bez oświetlenia i z widownią o pojemności 500 osób.
Religia[edytuj | edytuj kod]
Od 1238 roku na terenie Szczyrzyca istniała samodzielna parafia, ufundowana przez jeden z rodów rycerskich. W 1244 przejęli ją Cystersi i gospodarują nią do dziś.
W lipcu 1984 roku odbyła się koronacja obrazu Matki Boskiej Szczyrzyckiej. Na mszę koronacyjną przybyło kilkadziesiąt tysięcy pielgrzymów. Przy klasztorze w starym spichlerzu z XV wieku działa muzeum posiadające unikatowe eksponaty między innymi mapę świata z XIII wieku.
W opactwie szczyrzyckim znajduje się Sanktuarium Matki Bożej Szczyrzyckiej Matki Pokoju i Dobroci, które jest miejscem kultu cudownego obrazu Matki Bożej.
Osoby związane z miejscowością[edytuj | edytuj kod]
- Zbigniew ze Szczyrzyca (1328–1356) – czołowy możnowładca Królestwa w czasach Kazimierza Wielkiego;
- ks. Antoni Matejkiewicz – kapelan Wojska Polskiego;
- Władysław Gębik – doktor nauk filozoficznych.
- Tomasz Fall – organmistrz, właściciel pracowni organmistrzowskiej;
- Władysław Orkan – artysta (pisarz);
- Zygmunt Konieczny – artysta (kompozytor);
- Jadwiga Konieczna – prof. dr. hab emerytowana Katedry Iberystyki UJ [1];
- Leszek Konieczny – prof. dr hab emerytowany dziekan Katedry Biochemii Lekarskiej CM UJ;
- Michał Krupiński – ekonomista;
- Jerzy Matykiewicz – oficer PSZ, kawaler Orderu Virtuti Militari, nauczyciel;
- Ignacy Matykiewicz – żołnierz NSZ, prześladowany przez władze stalinowskie[10].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 135037
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1255 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 74-75.
- ↑ Sławomir Wróblewski, Najdawniejsze osadnictwo rycerskie na ziemi sądeckiej, w: Rocznik Sądecki, tom XLIII, Nowy Sącz 2015, s. 45.
- ↑ Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 240.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-05].
- ↑ Stanisław Czachura: Browar klasztorny w Szczyrzycu. Almanach Ziemi Limanowskiej, 12/2003. s. 17. [dostęp 2010-10-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-25)].
- ↑ Katalog osób „rozpracowywanych” przez organa bezpieczeństwa państwa komunistycznego [online], bip.ipn.gov.pl [dostęp 2014-05-03].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Cystersi w Szczyrzycu: Historia i kultura. Katalog wystawy w galerii „Stara Synagoga” (red.) Robert Ślusarek, wyd. Opactwo 00 Cystersów w Szczyrzycu, Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu, Nowy Sącz, 2000.
- Opactwo Cystersów i Cudowny obraz Matki Boskiej Szczyrzyckiej, wyd. Cystersi Szczyrzyccy, Szczyrzyc, 1984.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Oficjalna strona zakonu Ojców Cystersów w Szczyrzycu
- O wsi. limanowa.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-08-04)].
- O klasztorze Cystersów w Szczyrzycu. mik.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-23)].
- Informacje o klasztorze. mik.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-05)].
- Klasztor Cystersów w Sulejowie – Podklasztorzu
- Szczyrzyce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 875.
- Szczyrzyce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 641.
| Wsie | |
|---|---|
| Integralne części wsi |
|
