Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski”

Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski” (TOW „Gryf Pomorski”) – polska wojskowo-cywilna organizacja konspiracyjna, działająca na Pomorzu i w części Prus Wschodnich od połowy 1941 r. do końca marca 1945 r.; deklarowała ponadpartyjny, wojskowy i katolicki charakter.

Powstanie

TOW „Gryf Pomorski” została utworzona 7 lipca 1941 r. podczas tajnego spotkania w Czarnej Dąbrowie koło Bytowa, w zabudowaniach miejscowego rolnika Bolesława Żmudy Trzebiatowskiego. Uczestniczyli w nim przedstawiciele 3 organizacji podziemnych: Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Kaszubski” por. rez. Józefa Dambka ps. „Adam”, „Kil”, „Lech”, Wojskowej Organizacji Niepodległościowej ppłk. rez. księdza Józefa Wryczy ps. „Rawycz”, „Delta” oraz grupy braci Józefa Kulasa i Leona Kulasa ps. „Zawisza”. Zgodnie z deklaracją ideową TOW „Gryf Pomorski” miała mieć charakter katolicki, ponadpartyjny i wojskowy. Jej celem była pomoc polskiej ludności Pomorza i przygotowanie wystąpienia zbrojnego w połączeniu z desantem polskich wojsk z Zachodu, przewidzianego na okres załamania się Rzeszy Niemieckiej. Deklarowano podporządkowanie się Polskiemu Rządowi na Uchodźstwie i Najwyższemu Wodzowi z zachowaniem jednak niezależności.

Rozwój organizacyjny

Bardzo duży wpływ na początkowy rozwój organizacyjny TOW „Gryf Pomorski” miało objęcie funkcji I prezesa Rady Naczelnej przez ppłk. rez. księdza J. Wryczę. Jego wielki autorytet sprawił, że do TOW „Gryf Pomorski” przyłączyło się w krótkim czasie kilkanaście pomorskich organizacji i grup konspiracyjnych. Jej liczebność osiągnęła maksymalny stan liczbowy ok. 16–18 tys. ludzi.

Latem 1944 r. przedstawiciele AK uzyskali też zapewnienie od księdza J. Wryczy, że w momencie wystąpienia przeciw Niemcom wystąpi do mieszkańców Pomorza z apelem „Do broni!” Ważnym rodzajem działalności, pomimo niekorzystnych warunków terenowych oraz silnego nasycenia obszaru Pomorza jednostkami niemieckimi i ludnością niemiecką, była też walka partyzancka.

Od połowy 1942 r. trwały rozmowy między przedstawicielami TOW „Gryf Pomorski” i AK w celu podporządkowania się gryfowców AK. Jednakże w kierownictwie organizacji istniały silne rozbieżności w tej kwestii. Szef pionu wojskowego ppor. rez. Józef Gierszewski „Ryś” był zwolennikiem przyłączenia się do AK, natomiast II prezes Rady Naczelnej i faktyczny przywódca organizacji Józef Dambek „Lech” m.in. z przyczyn ambicjonalnych opowiadał się za zachowaniem niezależności, pozwalającej prowadzenia według samodzielnych struktur własną działalność konspiracyjną. Była to główna przyczyna rozbieżności pomiędzy nim a por. WP Józefem Gierszewskim. Dambek, czując się zagrożonym w roli przywódczej, nakazał likwidację Gierszewskiego za „niesubordynację i prowadzenie własnej polityki organizacyjnej”, wbrew jego woli. Gierszewski na jego rozkaz został zamordowany w swym leśnym bunkrze znajdującym się na terenie leśnictwa w Dywanie prawdopodobnie 24 czerwca 1943 r. Zostało to z dużym prawdopodobieństwem potwierdzone wyrokiem Sądu Okręgowego w Słupsku przed którym z powództwa Fundacji Naji Goche toczył się proces za naruszenie (oszczerstwo zdrady) dobrego imienia śp. por. Józefa Gierszewskiego, jakiego dopuszczają się członkowie tzw. Etosu Gryfa, publikując je m.in. na łamach czasopisma W Rodzinie. W kwietniu 1943 r. J. Dambek zamiast podporządkować się AK podpisał porozumienie ze Zjednoczonymi Organizacjami Ruchu Miecz i Pług, ruchu o proweniencji narodowej i chrześcijańskiej. Jak się okazało „Miecz i Pług” był już w tym czasie dokładnie rozpracowany przez Gestapo, które swych agentów umieściło w jego kierownictwie co spowodowało liczne aresztowania gryfowców i zapewne przyczyniło się do śmierci samego dowódcy J. Dambka 4 marca 1944 r. – z rąk gestapowca Jana Kaszubowskiego vel Hansa Kassnera.

Pierwsze duże aresztowania członków TOW „Gryf Pomorski” miały miejsce w maju 1943 r., kiedy to aresztowano 226 jej działaczy, a zwłaszcza komendantów gmin, miast i powiatów. Część aresztowanych osadzono w obozie koncentracyjnym Stutthof jako więźniów policyjnych, innych natomiast zatrzymano w więzieniu Gestapo w Gdańsku, skąd następnie sukcesywnie przekazywano do obozu. Od września 1943 r., po zdobyciu przez Gestapo statutu organizacji i spisu części jej członków, aresztowania stały się systematyczne i masowe. Do końca tego roku przekazano do Stutthofu 3 grupy członków „TOW Gryf Pomorski”, liczące łącznie kilkaset osób. Po zabójstwie przez agentów Gestapo prezesa Józefa Dambka 4 marca 1944 r., Niemcy zdobyli personalia kolejnych ok. 1300 członków TOW „Gryf Pomorski”, a pozostałych 2 tys. ustalili w wyniku dekonspiracji 3 komend terenowych w Chojnicach, Kartuzach i Starogardzie. W maju 1944 r. przechwycili listę centralną porzuconą w plecaku przez Mariana Jankowskiego podczas starcia zbrojnego koło Łubiany. Aresztowali wówczas ok. 300 osób. W rezultacie liczebność organizacji zmalała o ponad połowę, do ok. 6–8 tys. ludzi.

Od połowy 1944 r. na teren Pomorza zaczęły być zrzucane desantowe grupy zwiadowcze złożone z sowieckich i polskich żołnierzy. Ich faktycznym zadaniem była jednak nie tyle walka z Niemcami, co rozpracowywanie struktur „TOW Gryf Pomorski” w celu wykorzystania zdobytych informacji po zajęciu Pomorza przez Armię Czerwoną. Władze sowieckie wiedziały, że na tych terenach działa liczna patriotyczna konspiracja niepodległościowa, która mocno akcentuje pierwiastki katolickie i jest silnie popierana przez miejscową ludność. Sowieci uważali, że „TOW Gryf Pomorski” będzie przeszkodą we wprowadzeniu komunizmu w Polsce i dlatego należy go zlikwidować.

Ostatni okres działalności organizacji określił rozkaz prezesa i komendanta naczelnego Augustyna Westphala z 11 stycznia 1945 r. nakazujący rozbrajanie żołnierzy niemieckich i prowadzenie dywersji na tyłach frontu. W sytuacji poważnych spustoszeń wśród członków organizacji spowodowanych aresztowaniami oraz wobec perspektywy zajęcia Pomorza przez Armię Czerwoną i możliwości prowokacji uznał przejście do drugiej konspiracji za niemożliwe i jego rozkazem z 21 marca 1945 r. TOW „Gryf Pomorski” został zlikwidowany. Jej członkowie mieli ujawnić się i przekazać posiadaną broń nowej władzy. Inna wersja wydarzeń mówi o możliwości sfałszowania tego rozkazu przez NKWD, w celu rozbicia organizacji. Sam A. Westphal zginął z rąk komunistycznej bezpieki.

Działalność wywiadowcza

Bieżąca działalność koncentrowała się na akcjach charytatywnych, m.in. pomocy materialnej dla rodzin zatrzymanych i uwięzionych, walce o zachowanie życia religijnego i języka ojczystego, legalizacji (podrabianiu dokumentów), likwidacji zdrajców i zbrodniarzy, samoobronie, pracy informacyjno-propagandowej. Prowadzono też działalność wywiadowczą i kontrwywiadowczą w celu rozpoznania sił niemieckich na Pomorzu, infrastruktury i dyslokacji jednostek w portach i stoczniach, zakładów zbrojeniowych. Współdziałano z ZWZ-AK i innymi organizacjami pomorskimi, a także strukturami Polskiego Państwa Podziemnego, m.in. uprzedzano o akcjach przeciwpartyzanckich i wysiedleńczych, przekazywano informacje o zbrodniarzach hitlerowskich, zabezpieczano różne akcje zbrojne i sabotażowo-dywersyjne. TOW „Gryf Pomorski” mocno współpracowała z sieciami wywiadowczymi AK krypt. „Lombard” i „Bałtyk”. Gryf Pomorski odegrał duże znaczenie w akcji wywiadu Armii Krajowej pod kryptonimem „Synteza”, która miała na celu zlokalizowanie i rozpoznanie technologii produkcji benzyny syntetycznej w fabryce Hydriewerke Politz (Police).

Walka zbrojna

Replika bunkra „Ptasia Wola” w Centrum Edukacji i Promocji Regionu w Szymbarku

TOW „Gryf Pomorski” utrzymywała w terenie ok. 35 grup leśnych i oddziałów partyzanckich (ogółem liczących ok. 450-500 ludzi). Ich schronieniem i bazami wypadowymi było ok. 20 bunkrów i schronów leśnych rozsianych po lasach i wielu wsiach. Oprócz tego prowadzono w nich także szkolenie wojskowe, przechowywano zdobytą broń i inne wyposażenie wojskowe. Według źródeł gryfowcy przeprowadzili ponad 100 akcji zbrojnych, m.in. zaatakowali 7 czerwca 1943 r. niemieckie lotnisko w Rumi, a 21 listopada tego roku szkoleniowe lotnisko wojskowe w Strzebielinie, uszkadzając samoloty i zdobywając broń.

Podział organizacyjny

Na czele TOW „Gryf Pomorski” stała Rada Naczelna w składzie:

• I prezes – ppłk rez. ksiądz Józef Wrycza ps. „Rawycz”, „Delta” (do wycofania się w lutym 1943 r.),
• II prezes – Józef Dambek ps. „Adam”, „Kil”, „Lech”, „Jur” (do śmierci w niemieckiej zasadzce 4 marca 1944 r.).
• Od marca 1944 r. prezesem został Augustyn Westphal ps. „Piotr Morski”, „Dzwon”, „Echo”.

Funkcję zastępcy prezesa pełnił J. Dambek do śmierci 4 marca 1944 r., sekretarza Rady Naczelnej – NN ps. „Wrzos”, „Zdunowski”, a następnie A. Westphal. Radzie Naczelnej podporządkowany był specjalny oddział kontrwywiadu, na czele którego stał:

• Leon Kleinschmidt ps. „Długosz” (do 1944 r.),
• Józef Drewa (1944 r.).

Sprawami wojskowymi zajmował się Józef Dambek (do lutego 1943 r.), a następnie Juliusz Koszałka, aprowizacji – Klemens Bronk, propagandy – ksiądz Józef Bartel. W skład Rady Naczelnej wchodzili też: Bolesław Chojnacki, Józef Gierszewski ps. „Gozdawa”, „Ryś”, „Szulc”, „Leon Kulas”, Jan Sikorski ps. „Orlicz”. Kapelanami byli księża Ignacy Chmurzyński ps. „Ignes” i Leon Degner, a po jego aresztowaniu w kwietniu 1944 r. – Władysław Ostrowski.

Radzie Naczelnej podlegały 2 piony organizacyjne: cywilny z Głównym Wydziałem Organizacyjnym i wojskowy z Komendą Naczelną. GWO kierował rozwojem organizacyjnym TOW „Gryf Pomorski” i miał swoje odpowiedniki na wszystkich szczeblach organizacji. Na jego czele stał:

• Józef Dambek (do śmierci 4 marca 1944 r.),
• Augustyn Westphal.

Składał się z następujących Oddziałów:

• Administracji rządowej i samorządowej – Jan Biały (do aresztowania w kwietniu 1944 r.),
• Opieki Społecznej – Grzegorz Wojewski ps. „Ferrum”, następnie Leon Kleinschmidt ps. „Długosz”,
• Propagandy i informacji – Jan Gierszewski (do lata 1942 r.), Jan Bianga ps. „Patria” (do aresztowania 23 października 1943 r.), ksiądz Józef Bartel ps. „Sędzia”, „Profesor”,
• Biuro Wydziału – Augustyn Westphal,
• Archiwum i kronika – Jan Gończ.

Funkcję komendanta naczelnego pełnili:

• por. rez. Bolesław Formela ps. „Romiński” (do wycofania się jesienią 1941 r.),
• p.o. por. Juliusz Koszałka ps. „Jeremi”, „Jeż” (do kwietnia 1942 r.),
• por. rez. Józef Gierszewski ps. „Ryś”, „Gozdawa”, „Szulc” (do zdjęcia ze stanowiska 17 lutego 1943 r.),
• ppor. rez. Grzegorz Wojewski ps. „Ferrum” (do grudnia 1943 r.),
• (?) ppor. rez. Aleksander Arendt ps. „Konar”, „Dębina” (do aresztowania 12 maja 1944 r.),
• Augustyn Westphal.

Komendantowi naczelnemu podporządkowane były Wydziały:

• Wywiadu i kontrwywiadu – por. rez. J. Koszałka ps. „Jeż”, „Jeremi” (do lata 1942 r.),
• Łączności – por. rez. J. Koszałka (do lutego 1943 r.), Agnieszka Bigus,
• Sanitarny – st. sierż. Antoni Czapiewski (do lata 1942 r.), lek. med. Alfons Wojewski (do maja 1943 r.).

Terytorialna struktura organizacyjna

Składała się z rejonów (okręgów), powiatów i gmin. Występowały także samodzielne komendy terenowe. Najniższą jednostką organizacyjną były piątki szturmowe. Na tym szczeblu była prowadzona zaszyfrowana ewidencja członków organizacji według list A (numer, nazwisko, imię) i list B (numer, nazwa miejscowości), przechowywanych w 3 odrębnych ukryciach podziemnych poza terenem zabudowanym.

• Okręg (powiaty kartuski i morski) – por. rez. Grzegorz Wojewski ps. „Ferrum” (od lata 1942 r. do jesieni 1943 r.), plut. pchor. rez. Rudolf Bigus ps. „Zbyszko” (do końca wojny),
  • Komenda powiatu kartuskiego – ppor. Brunon Bigus ps. „Gryf”, „Maćko” (od lipca 1942 r. do końca wojny)
    • Komendant gminy Banino – Stanisław Piotrowski (do maja 1943 r.), Klemens Klecha (do stycznia 1944 r.)
    • Komendant gminy Chmielno – Alfons Pryczkowski ps. „Adam”
    • Komendant gminy Goręczyno – Franciszek Koszałka
    • Komendant gminy Kamienica Szlachecka – Jan Szutenberg
    • Komendant miasta Kartuzy – Brunon Benkowski, Aleksander Grzonkowski, Chrzanowski ps. „Wołek”
    • Komendant gminy Kartuzy – wieś – Józef Mielewczyk
    • Komendant gminy Parchowo – Stefan Sierzputowski
    • Komendant gminy Przodkowo – Bernard Hasse (do maja 1943 r.), Józef Dawidowski (do stycznia 1944 r.)
    • Komendant gminy Sianowo – Bernard Król
    • Komendant gminy Sierakowice – Władysław Koszałka ps. „Lew”
    • Komendant gminy Stężyca – Bronisław Brunka
    • Komendant gminy Sulęczyno – Lorenz Dziamski (do lipca 1943 r.)
  • Komenda powiatu morskiego – por. Rudolf Bigus ps. „Zbyszko” (do jesieni 1943 r.), Władysław Szuta ps. „Jeleń” (do maja 1944 r.), p.o. Marian Jankowski ps. „Zając”, „Szarak” (do końca wojny)
    • Komendant gminy Chwaszczyno – Stanisław Kurkowski
    • Komendant gminy Krokowa – kpr. Władysław Szewczyk
    • Komendant gminy Strzepcz – Jan Gruba
    • Komendant miasta Puck – Feliks Kreft ps. „Pomidor” (do lutego 1944 r.)
    • Komendant gminy Reda – Klemens Miotk
    • Komendant Miasta Wejherowo – Franciszek Szonk (do maja 1943 r.), Jan Rompski ps. „Gryf” (do lutego 1944 r.), Paweł Wojewoda (1944 r.)
    • Komendant gminy Kielno – por. Alfred Loeper ps. „Lew” (do lutego 1944 r.)
• Okręg Gdynia, Gdańsk, Tczew – Mieczysław Wegner (do października 1942 r.)
  • Komendant miasta Gdyni – Klemens Ignacy Bronk
  • Komendant powiatu Tczew – ppor. Józef Klawikowski ps. „Tur” (do maja 1943 r.), Marian Herold ps. „Szczupak” (do lutego 1944 r.), Bolesław Leszczyński ps. „Most” (do końca wojny)
  • Komendant miasta Tczewa – sierż. Szczepan Kwaśniewski (do grudnia 1943 r.), plut. Andrzej Frankowski ps. „Bolesław” (do lutego 1944), Andrzejewski ps. „Burza”
• Okręg Chojnice, Kościerzyna, Starogard – por. rez. Józef Gierszewski ps. „Ryś”, „Gozdawa”, „Szulc” (do lutego 1943 r.), Józef Kukliński ps. „Młot”, „Sęp” (do kwietnia 1944 r.)
  • Powiat Kościerzyna
    • Komendant gminy Lipusz – Jan Olszewski (do końca 1942 r.), kpr. Józef Cegiel (do maja 1943 r.)
    • Komendant gminy Pogódki – plut. Antoni Węsierski (do końca 1941 r.), Medard Bielawski
    • Komendant gminy Stara Kiszewa – Piotr Czapiewski ps. „Żuraw” (do maja 1943 r.)
    • Komendant gminy Wąglikowice – Alojzy Grulkowski ps. „Król Jezior”
    • Komendant gminy Dziemiany – Ludwik Walkowiak (do maja 1943 r.), Józef Rolbiecki
  • Komendant powiatu Chojnice – Jan Bińczyk ps. „Zagłoba” (do maja 1943 r.), Aleksander Kiedrowicz ps. „Kruk”, „Las”, „Pantera”
    • Komendant gminy Rytel – Konrad Nałęcz ps. „Orlik” (do marca 1944 r.)
    • Komendant miasta Czersk – Stanisław Stachowiak
    • Komendant gminy Karsin – Marian Szostak
    • Komendant gminy Brusy – Józef Przeworski ps. „Szaba” (do poł. 1944 r.), Roman Szuca
    • Komendant gminy Konarzyny – Teodor Chlebosz ps. „Odra”, „As” (od czerwca 1942 r. do kwietnia 1944 r.)
    • Komendant gminy Lipienice – Marceli Gliwa ps. „Wilk” (do września 1943 r.), st. sierż. Ksawery Kiedrowski ps. „Lato” (do czerwca 1944 r.)
  • Komendant powiatu Starogard – Artur Pillar (do października 1943 r.), Gumiński
    • Komendant miasta Starogard – Jan Pillar (do czerwca 1944 r.)
    • Komendant gminy Zblewo – Alojzy Prabucki
    • Komendant gminy Lubichowo – Józef Kleina (do stycznia 1944 r.)
    • Komendant gminy Osieczna – Niemczyk
    • Komendant gminy Smętowo – Poroziński

Samodzielne komendy terenowe istniały także m.in. w Bytowie, Człuchowie, Grudziądzu, Sępólnie i Toruniu. Niższe szczeble stanowiły komendy gminne. W szczytowym okresie rozwoju organizacyjnego (wiosna 1943 r.) w „Gryfie” działało ok. 8–12 tys. mieszkańców Pomorza.

Wydawane pisma

• „Gryf Pomorski”
• „Głos Serca Polskiego”
• „Informator Radiowy”
• „Świt”

Okres powojenny

Na mocy rozkazu likwidacyjnego TOW „Gryf Pomorski” ostatni przywódca A. Westphal nakazał składanie broni, ujawnianie się oraz wstępowanie członków organizacji do LWP i MO. Prawdopodobnie było to powodowane obawami przed represjami komunistycznych władz wobec zdziesiątkowanych szeregów organizacji lub próbą infiltracji komunistycznego aparatu represji. Pomimo tego od pierwszych dni wyzwolenia Pomorza rozpoczął się terror, szykany i długoletnie prześladowania gryfowców przez Urząd Bezpieczeństwa i NKWD. Pod pretekstem antysowietyzmu, współpracy z AK, Mieczem i Pługiem, a nawet Niemcami, wielu członków TOW „Gryf Pomorski” aresztowano, przesłuchiwano i więziono bez sądów. Część zamordowano, jak byłego komendanta naczelnego G. Wojewskiego. Licznych partyzantów wysłano wraz z Niemcami do ZSRR do łagrów, np. braci Franciszka, Jana, Marcelego i Teofila Knutów, czy archiwistę i kronikarza organizacji J. Gończa. W represjach komunistyczne władze wykorzystywały nawet dawnych agentów Gestapo, jak Jana Kaszubowskiego vel Hansa Kessnera. 10 sierpnia 1947 r. 117 byłych członków TOW „Gryf Pomorski” wysłało protest do Ministerstwa Sprawiedliwości, Prokuratury Generalnej WP oraz Zarządu Głównego Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Wolność i Niepodległość przeciwko represjom, ale nic nie uzyskano.

Upamiętnienie

Pomnik upamiętniający poległych żołnierzy organizacji w Sulicicach

Tablica pamiątkowa na głazie w Koleczkowie

Obecnie istnieją 3 stowarzyszenia kultywujące pamięć o tej największej pomorskiej organizacji konspiracyjnej: Zespół ds. Upamiętnienia Etosu TOW „Gryf Pomorski”, Kaszubsko-Kociewskie Stowarzyszenie im. Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” w Gdyni oraz Stowarzyszenie Miłośników Historii Gryfa Pomorskiego „Cis” Męcikał.

Imię Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” nosi 1 Szturmowa Drużyna Harcerzy Starszych „Szturmówka” z Hufca Świecie, 32. Harcerska Drużyna Wodna „Baszta” Hufiec Lębork, a także 4 szkoły: Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Chojnicach, Zespół Szkół w Redkowicach, Szkoła Podstawowa w Lubni oraz Gimnazjum w Miechucinie.

Pomniki upamiętniające partyzantów TOW „Gryf Pomorski” znajdują się m.in. w Koleczkowie, Gołubiu, Męcikale i Sulicicach.

Z kolei w lasach mirachowskich został odtworzony bunkier „Ptasia Wola”, gdzie we wrześniu 1943 r. zginęli partyzanci TOW „Gryf Pomorski”. Stanowi on część trasy turystycznej poświęconej miejscom pamięci związanych z walką gryfowców w czasie II wojny światowej.

W Gdyni, Gdańsku, Bydgoszczy, Grudziądzu, Starogardzie Gdańskim, Pruszczu Gdańskim, Lęborku, Koleczkowie, Bojanie, Sierakowicach, Kościerzynie, Międzyzdrojach i Wejherowie istnieją ulice noszące nazwę „Gryfa Pomorskiego”.

Bibliografia

• Krzysztof Komorowski, Konspiracja pomorska 1939-1947, Gdańsk 1993
• www.sitwp.umwp.pl/gryf_pomorski/. sitwp.umwp.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-10-25)].

Pozostałe pozycje:

• pod red. Stanisława Salmonowicza i Jana Szilinga, Pomorskie organizacje konspiracyjne (poza AK) 1939-1945, Toruń 1994,
• Mirosław Golon, Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski wobec Armii Czerwonej a powojenne losy gryfowców, Gdańsk 2000,
• pod red. Józefa Borzyszkowskiego, Losy Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski, Gdańsk 2000,
• Franciszek Szczęsny, Gryfowy szaniec, Gdańsk 2003,
• Andrzej Gąsiorowski, Krzysztof Steyer: Tajna organizacja wojskowa Gryf Pomorski. Gdańsk: Wydawnictwo Oskar, 2010. ISBN 978-83-89923-56-1.