Tarnawa Niżna (gmina)
| gmina wiejska | |
| 1934–1951[1] | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo |
1934–39: lwowskie |
| Powiat |
1934–39: turczański |
| Data powstania |
1 sierpnia 1934 |
| Data likwidacji |
1 stycznia 1952 |
| Siedziba | |
| Powierzchnia (1934) |
172,16 km² |
| Populacja (1931) • liczba ludności |
|
| • gęstość |
50,7 os./km² |
Położenie na mapie powiatu
| |
Tarnawa Niżna – dawna gmina wiejska istniejąca w latach 1934–1951 w woj. lwowskim i rzeszowskim (dzisiejsze woj. podkarpackie). Siedzibą władz gminy była Tarnawa Niżna. W latach 1945–1951 była to najdalej na południe wysunięta gmina Polski.
1934–1939
[edytuj | edytuj kod]Gmina zbiorowa Tarnawa Niżna powstała 1 sierpnia 1934 w powiecie turczańskim w woj. lwowskim w związku z reformą gminną 1933–1934. Utworzono ją z obszarów dotychczasowych gmin jednostkowych: Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sokoliki Górskie, Szandrowiec, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna[3].
17 września obszar nowej gminy podzielono na osiem gromad (sołectw)[4]:
- Bukowiec – miejsc. Bukowiec, Boczkarnia, Potasznia;
- Dydiowa – miejsc. Dydiowa;
- Dźwiniacz Górny – miejsc. Dźwiniacz Górny, Boryszczyna, Horbok, Kamianeć, Linyna, Szyriń;
- Łokieć – miejsc. Łokieć;
- Sokoliki Górskie – miejsc. Sokoliki Górskie, Łuszczany, Sołotwina, Syhła;
- Szandrowiec – miejsc. Szandrowiec, Dwir, Horb, Na Potoci, Popiwskie, Szteligy;
- Tarnawa Niżna – miejsc. Tarnawa Niżna, Góra, Horb, Krywula, Seredyna;
- Tarnawa Wyżna – miejsc. Tarnawa Wyżna, Horb, Syhła, Zabrid.
1939–1941
[edytuj | edytuj kod]Po wybuchu II wojny światowej granica niemiecko-sowiecka przedzieliła gminę wzdłuż Sanu. Większa, południowo-zachodnia część (około 2/3) obszaru znalazła się pod okupacją niemiecką, w której utrzymano gminę Tarnawa Niżna w Landkreis Sanok w dystrykcie krakowskim w Generalnym Gubernatorstwie. Natomiast północno-wschodnia część gminy (około 1/3) przeszła pod okupację radziecką, gdzie została zniesiona 17 stycznia 1940 i włączona do nowo utworzonego tam rejonu turczańskiego (obwód drohobycki)[5]. Mimo że obszarowo większa część gminy znalazła się pod okupacją niemiecką, część siedzib gromad (lub ich części) położonych było na prawym brzegu Sanu i przez to znalazło się w ZSRR:
| Gromada | Strefa niemiecka | Strefa radziecka | ||
|---|---|---|---|---|
| Obszar gromady | Położenie głównej wsi | Obszar gromady | Położenie głównej wsi | |
| Bukowiec | prawie w całości | X | mały fragment | – |
| Dydiowa | połowa | – | połowa | X |
| Dźwiniacz Górny | większa część | X | mniejsza część | – |
| Łokieć | połowa | – | połowa | X |
| Sokoliki Górskie | połowa | X | połowa | – |
| Szandrowiec | – | – | w całości | X |
| Tarnawa Niżna | większa część | X (wieś przedzielona) | mniejsza część | X (wieś przedzielona) |
| Tarnawa Wyżna | większa część | X (wieś przedzielona) | mniejsza część | X (wieś przedzielona) |
1941–1944
[edytuj | edytuj kod]Rejony turczański i boryński przestały istnieć wraz z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 weszły one w skład Generalnego Gubernatorstwa i utworzonego tam nowego dystryktu Galicja. Zachodnie części przedwojennych gmin Tarnawa Niżna i Sianki pozostały przez krótki czas w Landkreis Sanok w dystrykcie krakowskim[6], lecz już 7 sierpnia 1941 postanowiono zmienić granicę między dystryktami krakowskim i galicyjskim. Nowa granica miała prowadzić od granicy słowackiej zachodnimi krawędziami przedowojennych powiatów turczańskiego, samborskiego, mościskiego, jaworowskiego i lubaczowskiego, aż do zetknięcia się z granicą dystryktu lubelskiego. Sprawiło to, że gminy Tarnawa Niżna (wraz ze szczątkową gmina Sianki) stały się jedynym obszarem nigdy nieokupowanym przez ZSRR, który został włączony do dystryktu Galicja[7].
Dotychczas radziecki obszar gminy Tarnawa Niżna połączono ponownie z gminą Tarnawa Niżna, którą dodatkowo zwiększono o gromadę Beniowa (zarówno o część niemiecką jak i radziecką), należącą przed wojną do gminy Sianki. Gmina weszła w skład nowo utworzonego Landkreis Drohobycz w dystrykcie galicyjskim[8]. Podczas II wojny światowej w Tarnawie Niżnej istniała placówka gestapo, a także posterunek policji ukraińskiej[9]
Latem 1944 przywrócono ponownie granicę na Sanie po zajęciu wschodnich terenów przez Armię Czerwoną. Podział gminy Tarnawa Niżna zamanifestował się identycznie jak w latach 1940–41, czyli od gminy Tarnawa Niżna odcięto jej prawobrzeżną część i włączono do reaktywowanych 31 lipca 1944 rejonów turczańskiego (główna częsć) i boryńskiego (wschodnia częsć Beniowej) w ZSRR. Przy zachowanej po lewej stronie Sanu gminie Tarnawa Niżna utrzymano zachodnią część Beniowej, dołączono do niej także zachodnią część Sianek, które w latach 1941–1944 należały do gminy Borynia w Landkreis Drohobycz (zarówno Beniowa jak i Sianki należały przed wojną do gminy Sianki)[10]. Podział tych dwóch dodatkowych gromad zamanifestował się następująco:
| Gromada | Strefa niemiecka/polska | Strefa radziecka | ||
|---|---|---|---|---|
| Obszar gromady | Położenie głównej wsi | Obszar gromady | Położenie głównej wsi | |
| Beniowa | większa część | X | mniejsza część | – |
| Sianki | połowa | X | połowa | – |
1945–1951
[edytuj | edytuj kod]W marcu 1945, w wyniku wytyczenia granicy między ZSRR a Polską, granicę przeprowadzo na Sanie, przez co południowo-zachodnią część gminy (okupowaną dotychczas przez Niemców) włączono fotmalnie do Polski, a przecięcie sześciu gromad wzdłuż górnego Sanu zostało utrwalone na zawsze[11]. Ponieważ w granicach Polski, na jej samym południu, znalazły się także zachodnie części przeciętych analogicznie granicą na Sanie gromad Beniowa i Sianki z radzieckiego rejonu boryńskiego (należały przed wojną oraz pod okupacją niemiecką 1939–41 do gminy Sianki, ponadto Beniowa już w latach 1941–44 należała do gminy Tarnawa Niżna), zostały one z konieczności geograficznej włączone do gminy Tarnawa Niżna, stając się najdalej na południe wysuniętym terytorium Polski w jej nowych granicach[12].
- W ZSRR, jedynie nieprzecięty granicą Szandrowiec zachował status sielsowietu (rady wiejskiej). Pozostałe, przecięte granicą, gromady włączono jako chutory do następujących sielsowietów: Boberka (Dydiowa i Łokieć), Szandrowiec (Dźwiniacz Górny), Jabłonka Wyżna (Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna) i Jabłonka Niżna (Sokoliki) w rejonie turczańskim. Przecięte granicą części Beniowej i Sianek (których główne wsie znalazły się w Polsce) nie są wymienione nawet jako chutory w spisie miejscowości rejonu boryńskiego, co sugeruje, że zostały doszczętnie zlikwidowane. Z uwagi na położenie geograficzne i lokalny układ ciągów komunikacyjnych części te powinny wejść w skład sielsowietów Werchnie i/lub Jaworów[13].
- W Polsce, powojenna gmina Tarnawa Niżna stała się jednostką o ekstremalnie perferyjnym położeniu na samym południu kraju, po zmianie jego granic. Była też gminą wyludnioną, w dużej mierze spaloną i rozgrabioną przez nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA[14]. Gmina została przyłączona do powiatu leskiego[15], który 18 grudnia 1945 wszedł w skład nowo utworzonego województwa rzeszowskiego[16]. W 1948 roku na terenie gminy Tarnawa Niżna funkcjonwało 8 gromad: Beniowa, Bukowiec, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sianki, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna[17], czyli nie reaktywowano jedynie gromady Dydiowa (weszła w skład gromady Łokieć).
W wyniku włączenia do Polski w grudniu 1951 prawie całego rejonu ustrzyckiego w ramach umowy o zmianie granic z 15 lutego 1951, obszar ten przekształcono w nowy powiat ustrzycki z siedzibą w Ustrzykach Dolnych, który zmodyfikowano, dołączając do niego części powiatów leskiego i przemyskiego[18]. Jedną z tych obszarów była gmina Tarnawa Niżna, którą po przeniesieniu do powiatu ustrzyckiego 1 stycznia 1952 zniesiono tego samego dnia, włączając jej obszar do gminy Szewczenko (obecnie gmina Lutowiska)[19]. Wszystkie wyludnione i spalone miejscowości weszły w skład gromady Szewczenko w gminie Szewczenko[20]. Spośród przedwojennych jedenastu[21] gromad nie odtworzono zatem ani jednej, zachowując jednak podział na obręby ewidencyjne w granicach (i o nazwach) dawych gmin katastralnych (gromad) po granice z ZSRR na Sanie[22].
Dalsze losy
[edytuj | edytuj kod]W związku z reformą administracyjną kraju w 1973 roku omawiany obszar wszedł w skład reaktywowanej gminy Lutowiska w utworzonym rok wcześnie powiecie bieszczadzkim[23] w województwie rzeszowskim[24]. W latach 1975–1998 należał on do województwa krośnieńskiego, a od 1999 roku powiatu bieszczadzkiego w nowym województwie podkarpackim.
W 1973 roku część Tarnawy Niżnej został ponownie zagospodarowny przez niekonwencjonalne użycie materiałów wybuchowych. Zbudowano tu gigantyczne gospodarstwo rolne, które mogło wykarmić kilka tysięcy bydła[25]. W latach 1975–1981 cała dolina Górnego Sanu (od Mucznego po nieistniejące Sianki) została zaanektowana przez Urząd Rady Ministrów z pułkownikiem Kazimierzem Doskoczyńskim na czele, który utworzył tu doświadczalny Państwowy Ośrodek Hodowlany dla wojskowej gospodarki rolne,j na wzór tego z Arłamowa. Na cześć Doskoczyńskiego zmieniono nawet nazwę Mucznego w latach 1977–1981 na Kazimierzowo. W Mucznem wybudowano luksusowy ośrodek myśliwski (kryptonim W-3[26]) dla dostojników państwowych i ich gości, który strzegło wojsko. Organizowano tu ekskluzywne polowania dla dewizowców, a drogę dojazdową zablokowano szlabanami[27].
Oprócz Tarnawy Niżnej (39 mieszkańców w 2019 roku) zaludniony obecnie jest też Dźwiniacz Górny (41 mieszkańców w 2019 roku). Po stronie ukraińskiej jedynie położony z dala od Sanu Szandrowiec uniknął historycznych kataklizmów i jest nadal dużą wsią (1263 mieszkańców). Po ukraińskiej stronie powstały także osady Beniowa (59 mieszkańców) i Sianki (580 mieszkańców), ustytuowane w zupełnie innym miejscu względem lokacji historycznych wsi (które obie znajdowały się po obecnej stronie polskiej)[28][29].
Uwaga
[edytuj | edytuj kod]Nie mylić z gminą Tarnawa Górna.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W czasie II wojny światowej przejściowo poza administracją polską.
- ↑ Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 64, poz. 556 – Podział powiatu turczańskiego w województwie lwowskiem na gminy wiejskie.
- ↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 116
- ↑ Хроніка за 17 січня 1940 року на сайті Інститут історії України НАН Україн
- ↑ Kreishauptmannschaft Drohobycz
- ↑ Verordnungsblatt für das Generalgouvernement = Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa. 1941, Nr 111 (30 November)
- ↑ Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG.
- ↑ Tragiczna historia Tarnawy w latach 1939–1946
- ↑ 1944 рік в історії (history.org.ua)
- ↑ Terytorium i podział administracyjny, [w:] Andrzej Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 46–49, ISBN 83-87954-66-7, OCLC 66381296 [dostęp 2023-03-02].
- ↑ Informator adresowy miast i gmin wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej – 1948 r.
- ↑ NBUV
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 1107, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
- ↑ Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej: Praca zespołowa pod redakcją prof. Stanisława Srokowskiego. Warszawa: Biblioteka Samorządowca Nr 77, 1948, s. 164
- ↑ Dz.U. z 1945 r. nr 27, poz. 168
- ↑ https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/713352/edition/675734/content?
- ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 446
- ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 448
- ↑ Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. 1952, nr 12, poz. 55
- ↑ W graniacach PRL.
- ↑ GUS. Statystyczna charakterystyka miejscowości w gromadach: pow. Ustrzyki Dolne, woj. rzeszowskie (1971)
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 43, poz. 273
- ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972, Nr 16, Poz. 193).
- ↑ Tarnawa Niżna Bieszczady [online], bieszczady.net.pl [dostęp 2024-04-26] (pol.).
- ↑ Kryptonim W-1 miał rządowy ośrodek wypoczynkowy w Łańsku, a W-2 ośrodek w Arłamowie)
- ↑ Portal, Bieszczady. W czasach PRL ta urokliwa dolina była owiana tajemnicą i niedostępna dla zwykłego śmiertelnika [online], wBieszczady - bieszczadzki portal informacyjno-turystyczny, 10 sierpnia 2023 [dostęp 2024-02-14] (pol.).
- ↑ Beniowa na mapie austriackiej z XIX wieku.
- ↑ Sianki na mapie austriackiej z XIX wieku.