Bycznik

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Bycznik
Typhaeus typhoeus
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
samiec
Ilustracja
samica
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Podgromada

owady uskrzydlone

Rząd

chrząszcze

Podrząd

chrząszcze wielożerne

Rodzina

gnojarzowate

Podrodzina

Geotrupinae

Plemię

Enoplotrupini

Rodzaj

Typhaeus

Gatunek

bycznik

Synonimy
  • Scarabaeus typhoeus Linnaeus, 1758
  • Ceratophyus brunneus Mulsant, 1842
  • Scarabaeus pumilus Marsham, 1802
  • Ceratophyus pusillus Mulsant, 1842
  • Scarabaeus typhaeus Fabricius, 1775
  • Minotaurus typhoeus (Linnaeus, 1758)
  • Typhaeus vulgaris Leach, 1815
  • Typhoeus typhoeus (Linnaeus, 1758)
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Bycznik[1][2] (Typhaeus typhoeus) – gatunek chrząszcza z rodziny gnojarzowatych. Zamieszkuje Europę od Półwyspu Iberyjskiego po część środkowo-wschodnią oraz Afrykę Północną. Zarówno larwy, jak i postacie dorosłe są koprofagami, żerującymi na odchodach zwierząt roślinożernych. Postacie dorosłe aktywne są jesienią i wiosną, a często też zimą. Budują dochodzące do półtora metra głębokości gniazda, w których rozwijają się larwy.

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1758 roku przez Karola Linneusza w dziesiątym wydaniu Systema Naturae pod nazwą Scarabaeus typhoeus[3]. W 1815 roku William Elford Leach utworzył nowy rodzaj Typhaeus wyznaczając jego gatunkiem typowym Typhaeus vulgaris, który później zsynonimizowano z Scarabaeus typhoeus[4]. W 1911 roku Antoine Boucomont podał zmienioną nazwę rodzajową Typhoeus[5], stąd w literaturze XX-wiecznej gatunek ten pojawia się nierzadko pod błędną kombinacją Typhoeus typhoeus[6].

Zarówno nazwa rodzajowa, jak i epitet gatunkowy nawiązują do Tyfeusa, postaci z mitologii greckiej, który po próbie zdobycia Olimpu został rażony piorunem i strącony na dno wulkanu Etny, skąd może wywoływać trzęsienia ziemi. Z kolei jedna z synonimicznych nazw rodzajowych, Minotaurus, nawiązuje do Minotaura, postaci z mitologii greckiej o głowie byka[7].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Samiec formy o jaśniejszych pokrywach

Chrząszcz o ciele długości od 10[8] do 24 mm[6][1][2]. Samica pokrojem przypomina inne gnojarzowate, samiec zaś wyróżnia się trzema rogami na przedpleczu, z których dwa boczne przywodzą na myśl te występujące u byka bydła domowego – cesze tej zawdzięcza gatunek nazwy zwyczajowe w licznych językach, w tym polską bycznik oraz angielską minotaur beetle[8]. Ubarwienie ma zwykle w całości błyszcząco czarne[6][8][9], rzadziej trafiają się osobniki czarne z czerwonobrunatnymi pokrywami[9].

Głowa ma trójkątnie załamany szew czołowy oraz podłużne żeberko biegnące przy nadustku. Przednia część nadustka uniesiona jest ku górze, a aparat gębowy skierowany jest ku przodowi. Duże oczy od strony zewnętrznej całkowicie odgranicza występ policzka (canthus). Czułki buduje 11 członów, z których trzy ostatnie są równych rozmiarów i formują kulistą, matową buławkę[6].

Przedplecze ma duże, rozproszone punkty po bokach, w pozostałej części jest niepunktowane[6]. Jego budowa wykazuje znaczny dymorfizm płciowy. Samce mają na przedpleczu trzy wyrostki (rogi)[6][8][9]. Dwa boczne są długie, skierowane ku przodowi, często zaopatrzone w tępy ząbek na górnej krawędzi i leżą przed szeroko zaokrąglonymi kątami przednimi. Środkowy wyrostek jest mniejszy i skierowany bardziej ku górze. Zdarzają się również samce o rogach słabiej wykształconych. Samice mają przedplecze o kątach przednich ostrych, pozbawione rogów, zamiast tego wyposażone w poprzeczne żeberko na przedzie i dwa małe guzki po jego bokach[6][9][10]. Pokrywy mają punktowane rzędy i stosunkowo silnie wypukłe, pozbawione punktowania międzyrzędy. Odnóża tylnej pary mają na zewnętrznych powierzchniach goleni po cztery poprzeczne listwy[6].

Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]

Wejście do nory

Owad ten zamieszkuje ciepłe stanowiska o lekkiej, chętnie piaszczystej glebie, głównie na terenach nizinnych. Bytuje najczęściej w widnych borach sosnowych, wrzosowiskach, pastwiskach, polanach i pobliskich łąkach[11][1][12][9]. Fenologicznie należy do gatunków jesienno-wiosennych (z dwoma szczytami pojawu – jesienią i wiosną)[13]. Postacie dorosłe pojawiają się najwcześniej we wrześniu i spotyka się je najdalej do czerwca[9]; aktywne bywają również zimą[8]. Stadium zimującym są zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe[8][13]

Zarówno larwy jak i postacie dorosłe byczników są koprofagami, żerującymi na odchodach zwierząt roślinożernych. Preferuje odchody królika europejskiego i zajęcy, ale żeruje też na ekskrementach sarny europejskiej, jelenia szlachetnego, owcy domowej, a rzadko bydła i koni[11][8][1].

Cykl życiowy zamyka się w dwóch latach[8][14]. Gody odbywają się jesienią i wiosną, a przy niezamarzniętej wierzchniej warstwie gleby trwać mogą zimą[7][4][8]. Oboje rodzice wykazują troskę o potomstwo. Najpierw kopią gniazdo o głębokości od 1 do 1,5 metra[11][8][1] – najgłębsze spośród środkowoeuropejskich gnojarzowatych. Składa się ono z pionowego korytarza głównego oraz odchodzących od niego tuneli bocznych zakończonych komorami lęgowymi[6]. Wejście do gniazda jest okrągłe i ma średnicę 10[15]–14 mm[14]. Jaja składane są na dnie komór, po czym przykrywane są warstwą gleby o grubości 1–2 cm[6]. Rodzice razem dostarczają do gniazda kulki odchodów, przy czym samiec toczy je po powierzchni, a samica spycha do komór lęgowych[8]. Wylęgnięte larwy samodzielnie przekopują się do zapasów pożywienia[1]. Przepoczwarczenie następuje w gnieździe[6].

Aktywne zimą byczniki padają ofiarą uszatki zwyczajnej. Sowy te prawdopodobnie zbierają żuki krocząc po ziemi, wykorzystując zmysł wzroku, inaczej niż w przypadku większości swoich ofiar[14].

Rozprzestrzenienie i zagrożenie[edytuj | edytuj kod]

Gatunek zachodniopalearktyczny. Jest jedynym przedstawicielem rodzaju występującym w Europie[2]. Na kontynencie tym znany jest z Portugalii, Hiszpanii, Andory, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Francji (w tym z Korsyki), Belgii, Luksemburga, Holandii, Niemiec, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii, Włoch (w tym z Sardynii i Sycylii), San Marino, Danii[16], południowej[11] Szwecji, Polski, obwodu królewieckiego, Czech, Rumunii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny[16]. Poza Europą podawany jest z północnego Maroka[11][6].

W Polsce gatunek ten ma wschodnią granicę zasięgu[11], a obszar jego występowania nawiązuje do zasięgu klimatu atlantyckiego[12]. Na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” oraz na „Czerwonej liście chrząszczy województwa śląskiego” umieszczony jest ze statusem gatunku bliskiego zagrożenia (NT)[17][18]. Do niedawna znany był w Polsce z nielicznych, izolowanych stanowisk i uznawany był za gatunek rzadki i wymierający[11][2]. W 2001 roku objęty został ścisłą ochroną gatunkową[19], jednak w 2004 roku ochrona została z niego zdjęta[20]. Od przełomu XX i XXI wieku podawane są liczne nowe stanowiska tego chrząszcza w Polsce, często zasiedlone przez liczebne populacje, co ma prawdopodobnie związek z ocieplaniem się klimatu[2].

W Niemczech gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[21]. Na „Czerwonej liście gatunków zagrożonych Republiki Czeskiej” umieszczony został ze statusem krytycznie zagrożonego wymarciem (CR)[22]. Na Słowacji jest już gatunkiem wymarłym[23].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f Roland Gerstmeier, przeł. Henryk Grabarczyk: Chrząszcze. Rozpoznawanie i oznaczanie. Multico, seria: Przewodnik kieszonkowy. ISBN 83-7073-105-8.
  2. ↑ a b c d e Jerzy Karg. Nowe stanowisko chrząszcza Typhaeus typhoeus (L.) (Coleoptera, Geotrupidae). „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 64 (2). s. 46–50. 
  3. ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 346. (łac.).
  4. ↑ a b Oliver Hillert, David Král, Jan Schneider. Synopsis of the Iberian Chelotrupes species (Coleoptera: Geotrupidae). „Acta Soc. Zool. Bohem.”. 76, s. 1–44, 2012. ISSN 1211-376X. 
  5. ↑ genus Typhaeus Leach, 1815. [w:] BioLib.cz [on-line]. [dostęp 2021-09-03].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Zdzisława Stebnicka: Klucze do oznaczania owadów Polski Część XIX Chrząszcze – Coleoptera z. 28a Żukowate – Scarabaeidae grupa podrodzin: Scarabaeidae laparosticti. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1976, s. 47-50.
  7. ↑ a b Jean Henri Fabre: Z życia owadów. Warszawa: Henryk Lindenfeld, 1916, s. 94-105.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k Chrząszcze, [w:] Michał Grabowski, Ilustrowana encyklopedia owadów i pajęczaków, Radomir Jaskuła, Krzysztof Pabis, Fenix, s. 165, ISBN 978-83-7705-870-1.
  9. ↑ a b c d e f Typhaeus typhoeus – Bycznik. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2021-09-03].
  10. ↑ Paweł Jałoszyński: Klucz do rozpoznawania polskich gatunków Geotrupinae. Entomo.pl. (pol.).
  11. ↑ a b c d e f g B. Burakowski, M. Mroczkowski, J. Stefańska: Katalog Fauny Polski. Tom XXIII, zeszyt 9. Chrząszcze – Coleoptera. Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. Warszawa: 1983.
  12. ↑ a b Marek Bunalski. Żuki koprofagiczne (Coleoptera, Scarabaeoidea) okolic Szamotuł. Cz. I Analiza faunistyczna. „Wiadomości Entomologiczne”. 15 (3), s. 139-146, 1996-1997. 
  13. ↑ a b Marek Bunalski. Żuki koprofagiczne (Coleoptera, Scarabaeoidea) okolic Szamotuł. Cz. II. „Wiadomości Entomologiczne”. 15 (4), s. 217-224, 1996-1997. 
  14. ↑ a b c Tomasz Hetmański, Oleg Aleksandrowicz, Marek Ziółkowski. Bycznik Typhaeus typhoeus L. (Coleoptera, Geotrupidae) w pokarmie sowy uszatej Asio otus L. na Pomorzu Środkowym. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 65 (3), s. 213–218, 2009. 
  15. ↑ Karl Wilhelm Harde, František Severa, Edwin Möhn: Der Kosmos Käferführer: Die mitteleuropäischen Käfer. Stuttgart: Franckh-Kosmos Verlags-GmbH & Co, 2000. ISBN 3-440-06959-1.
  16. ↑ a b Typhaeus (Typhaeus) typhoeus (Linnaeus, 1758). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2021-09-03].
  17. ↑ Muchówki. Diptera. W: Zbigniew Głowaciński, Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grażyna Połczyńska-Konior: Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Suplement. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2002.
  18. ↑ Czesław Greń, Roman Królik, Henryk Szołtys. Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) województwa śląskiego.[w:] J. B. Parusel (red.). Czerwone listy wybranych grup zwierząt bezkręgowych województwa śląskiego. „Raporty Opinie”. 6 (4), s. 37-70., 2012. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. 
  19. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz.U. z 2001 r. nr 130, poz. 1456)
  20. ↑ Dz.U. 2004 nr 220 poz. 2237 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. [dostęp 2014-10-08].
  21. ↑ Verordnung zum Schutz wild lebender Tier- und Pflanzenarten (Bundesartenschutzverordnung - BArtSchV). [w:] Bundesamt für Justiz [on-line]. [dostęp 2021-09-03].
  22. ↑ Jan Farkač, David Král, Martin Škorupík: Červený seznam ohrožených druhů České republiky. Bezobratlí. List of threatened species in the Czech Republic. Invertebrates.. Praha: Agentura ochrany přírody a krajiny ČR, 2005. ISBN 80-86064-96-4.
  23. ↑ species Typhaeus typhoeus (Linnaeus, 1758). [w:] BioLib.cz [on-line]. [dostęp 2021-09-03].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bycznik&oldid=72991344”