Dialekty macedońskie

Podział dialektów języka macedońskiego wg Topolińskiej i Widoeskiego
Dialekt północny gwara tetowsko-gorańska gwara skopsko-crnogorska gwara kumanowsko-kratowska Dialekt centralny gwara kiczewsko-porecka gwara prilepsko-bitolska gwara skopsko-weleska Dialekt zachodni gwara gostiwarska gwara rekańska gwara małorekańska gwara debarska gwara drimkolsko-gołobrodzka gwara wewczańsko-radoska gwara ochrydzka gwara dolnoprespańska	Dialekt południowo-zachodni gwara korczańska gwara kosturska gwara nestramska Dialekt wschodni gwara tikweska gwara sztipsko-koczańska gwara strumicka gwara maleszewsko-piryńska Dialekt południowy gwara sołuńsko-wodeńska gwara sersko-łagadińska

Dialekty macedońskie, dialekty języka macedońskiego – nazwa odmian języka macedońskiego używanych w Republice Macedonii w Albanii wzdłuż granicy z Macedonią, w Macedonii Egejskiej (Grecja) i w południowo-zachodniej Bułgarii (Macedonia Piryńska). Wydziela się do 27 dialektów, które można połączyć w sześć zespołów dialektalnych: dialekty północne, wschodnie, południowe, południowo-zachodnie, zachodnie i środkowe. Dialekty języka macedońskiego są używane przez ponad 3 miliony osób.

Zasięg geograficzny

Dialekty języka macedońskiego charakteryzują można podzielić według położenia. Terytorium języka macedońskiego obejmuje centralną część Półwyspu Bałkańskiego, czyli zbieg rzek Wardar i Struma oraz dolny bieg rzeki Mesty.

Zachód

Na zachodzie terytorium języka macedońskiego graniczy z obszarem języka albańskiego. Większość tej granicy językowej pokrywa się z granicą państwową między Republiką Macedonii a Albanią, a geograficznie jest reprezentowana przez pasmo górskie Korab – Deszat – Jabłanica, skąd schodzi do południowo-zachodniej części Jeziora Ochrydzkiego. Wzdłuż tej granicy, po stronie albańskiej, znajduje się około trzydziestu osad z populacją macedońską, w dolinie rzeki Drin, na zachód od Debaru, w obszarze znanym jako Goło Brdo oraz trzy wsie na brzegu Jeziora Ochrydzkiego wokół miasta Pogradec (mac. Подградец Podgradec). Od południowego brzegu jeziora granica językowa skręca na południowy wschód i przez górę Galiczica wychodzi na południowo-zachodni brzeg jeziora Prespa, a stamtąd dalej na południe i przez górę Mokra Gora do Gramuszty (Gramos), na południowy zachód od Kastorii (mac. Костура Kostura). W tej części granicy, po stronie albańskiej, pozostało kilkanaście wsi na zachodnim brzegu jeziora Prespa i trzy wsie na wschód od Korczy (mac. Горица Gorica) w Albanii.

Południe

Na południu język macedoński graniczy z obszarem greckojęzycznym, na całym obszarze od góry Gramuszta do rzeki Mesta w Tracji. Według Bożidara Widoeskiego i kilku innych językoznawców granica językowa biegnie znacznie głębiej na południe niż dzisiejsza granica państwowa między Republiką Macedonii a Grecją (tj. Macedonią Egejską). Gwary macedońskie można usłyszeć aż do linii Gramuszta - Ber - Saloniki. Z Salonik linia biegnie dalej na wschód i przez obszar gminy Bogdanci (gdzie znajdują się bardzo znane w dialektologii wioski Suho i Visoka) uchodzi do rzeki Mesta, nieco na północny wschód od miasta Drama.

Na obszarze granicy językowej macedońsko-greckiej mieszka mieszana ludność macedońska i grecka. W północno-zachodniej części dzisiejszej Grecji, oprócz ludności macedońskiej, żyją również populacje greckie, albańskie i arumuńskiej. Duży odsetek ludności tutaj jest trójjęzyczny.

Wschód

Na wschodzie język macedoński graniczy z językiem bułgarskim. Według językoznawców macedońskich granicę tę reprezentuje pasmo górskie Dospat - Riła. Z Riły granica skręca na północny zachód, nieco dalej na północ niż Błagojewgrad (mac. Горна Џумаја Gorna Dżumaja) i kończy się na granicy państwowej między Republiką Macedonii a Bułgarią. Oficjalne stanowisko Bułgarii jest takie, że język macedoński nie jest używany na jej terytorium i w istocie sam macedoński jest dialektem języka bułgarskiego.

Ludność południowo-zachodniej Bułgarii, oprócz oficjalnego języka bułgarskiego, posługuje się również swoim rodzimym dialektem macedońskim. We wschodniej części tzw. Bułgarskiej Macedonii i części Macedonii Egejskiej aż do Salonik dawna samogłoska ѣ (jać) wymawia się jak we wschodniej Bułgarii - djado (dziadek), njama (nie ma), mljako (mleko) zamiast dedo, nema, mleko, jak w większości gwar macedońskich i zachodniobułgarskich.

Północ

Na północy granica języka macedońskiego pokrywa się z granicą państwową między Republiką Macedonii a Serbią.

Cechy językowe

Do typowych cech macedońskiego języka literackiego oraz większości gwar macedońskich, które zarazem przeciwstawiają je pobliskim gwarom bułgarskim i torlackim, należą:

• rozwój jerów *ъ i *ь w pozycji mocnej odpowiednio w o i e w większości gwar macedońskich, np. son, den < psł. *sъnъ, *dьnь, a jerów wtórnych na ogół w a lub i, np. ogan, ogin < psł. *ognjь oraz w u w pozycji przed spółgłoską nosową m, np. sum, sedum, osum < psł. *esmь, *sedmь, *osmь,
• kontynuantem prasłowiańskiej samogłoski nosowej *ǫ jest a lub ă, np. raka, răka < psł. *rǫka, wyjątkiem są pożyczki serbskie i cerkiewne, jak np. kuḱa, guska, mudar < psł. *kǫťa, *gǫsъka, *mǫdrъ,
• w większości gwar zanik spółgłoski χ, która zanika lub jest zastępowana przez v, f lub j, np. leb, grev, muva, strav < psł. *xlěbъ, *grěxъ, *muxa, *straxъ,
• charakterystyczne i żywotne czasy złożone typu ima četeno, imam vlezeno, je vlezen, je dojden, które są kalkami z arumuńskich formacji odpowiadających łacińskim formom typu factum habeo, venitus sum, casus sum.

Różnice w samogłoskach

Kontynuanty prasłowiańskiej nosówki *ǫ w gwarach bułgarskich i macedońskich

Dialekty centralne wyróżniają pięć samogłosek, a, e, i, o, u (/i, ɛ, a, ɔ, u/). Prawie wszystkie inne dialekty mają także ə /ə/ (szwę). Oprócz tego w niektórych gwarach występują też fonemiczne /ɑ/, /æ/ i /y/ oraz sylabotwórcze /l/ i /r/.

Większość dialektów posiada samogłoskę /ɛ/ z pierwotnego *ě (ѣ, jać), ale w gwarach wschodnich *ě rozwinęło się do /a/ po spółgłosce /c/: wschodni cal, zachodni cel . Poza tym w najbardziej wysuniętych na wschód częściach Macedonii Egejskiej i Piryńskiej akcentowane ě brzmi jak /a/ lub /æ/. W Korczy akcentowane ě przechodzi w /iæ/.

Różnice między typowymi gwarami w oddawaniu prasłowiańskich jerów, sonantów *r̥ i *l̥ oraz nosówki *ǫ przedstawia poniższa tabela:

gwary	prasłowiańskie fonemy i ich kontynuanty
	*ъ	*ь	*r̥	*l̥	*ǫ
północne	sən	dən	krv	vuk	put
wschodnie	son	den	krv	vək	pat
centralne	son	den	krv	volk	pat
zachodnie	son	den	korv	volk	pot
południowo-zachodnie	son	den	kərv	vəlk	pət
południowe	sən	den	kərv	vəlk	pət

Różnice w spółgłoskach

Mapa kontynuantów psł. *ť (ḱ)

Mapa kontynuantów psł. *ď (ǵ)

Jeśli chodzi o cechy spółgłoskowe, dialekty zachodnie różnią się od wschodnich utratą fonemu χ (z wyjątkiem Tetowa, Gory i Korczy) oraz dźwięk v w pozycji między samogłoskami (z wyjątkiem Małej Reki i okolic Kastorii i Korczy): gla ‘głowa’, glaj ‘głowy’. Gwary wschodnie na ogół zachowują dźwięk χ oraz międzysamogłoskowe v. Charakteryzują się one również protetycznym v przed nagłosowym *ǫ-, podczas gdy gwary zachodnie mają epentetyczne j, np. wschodnie vaglen, ale zachodnie jaglen.

Ważnymi różnicami między dialektami macedońskimi są kontynuanty psł. *ť i ď, którymi w języku literackim oraz w gwarach północnych i centralnych są ḱ i ǵ, zaś na peryferiach macedońskiego obszaru dialektalnego dominują grupy št i žd lub šč i žǯ (ždž).

Inną charakterystyczną różnicą w fonetyce gwar macedońskich jest rozwój grupy *čr-, która w wielu gwarach przeszła w cr- (jak w gwarach sztokawskich i torlackich) lub poprzez wstawione e dała čer- (jak w wielu gwarach bułgarskich).

Różnice w akcencie i jego wpływ na samogłoski

Jednym z kryteriów podziału dialektów macedońskich jest rozwój akcentu i związana z tym redukcja samogłosek nieakcentowanych. Gwary zachodnie mają stały akcent na trzecią sylabę w Republice Macedonii, a na drugą sylabę w Macedonii Egejskiej i Albanii. Dialekty wschodnie, wraz z sąsiednimi dialektami bułgarskimi, mają różnorodne systemy akcentuacyjne, przeważa akcent ruchomy.

W Dolnym Wardarze i w regionie Seres - Goce Dełczew nieakcentowane a, e, o ( /a, ɛ, ɔ/ ) przechodzą w ə, i, u [ə, i, u].

Ważnym archaizmem, pojawiającym się w peryferyjnych gwarach macedońskich, są relikty samogłosek nosowych.

Różnice w morfologii

Do różnic w morfologii między gwarami macedońskimi należą przede wszystkim:

• postać rodzajnika, który w języku literackim jest trzypostaciowy (-ов, -от, -он), zaś w niektórych gwarach jednopostaciowy,
• postać partykuły futuralnej
• ewentualne archaizmy deklinacyjne, jak np. relikty biernika i celownika.

Zobacz też

• dialekty torlackie
• dialekty bułgarskie

Bibliografia

• V. A. Friedman: The Slavonic Languages // Macedonian. London, New York: Routledge, 1993, s. 249-305. ISBN 0-415-04755-2. (ang.).
• Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
• Božidar Vidoeski: Дијалекти на македонскиот јазик. T. 1. Skopje: MANU, 1998. (mac.).
• Božidar Vidoeski: Дијалекти на македонскиот јазик. T. 2. Skopje: MANU, 1999. (mac.).
• Božidar Vidoeski: Дијалекти на македонскиот јазик. T. 3. Skopje: MANU, 1999. (mac.).
• Zuzanna Topolińska, Božidar Vidoeski: Polski-macedoński gramatyka konfrontatywna z. 1. PAN, 1984.

Linki zewnętrzne

• Дигитални ресурси на македонските дијалекти. (mac.).
• Аудиоматеријали од македонските дијалекти од збирката на Божидар Видоески. Фонотека на Центарот за ареална лингвистика при МАНУ. (mac.).
• Карта на македонските дијалекти со текстови и аудиозаписи. Центар за ареална лингвистика при МАНУ. (mac.).