Cesarz

Cesarz (od łac. Caesar) – monarcha, któremu przypisuje się rangę i honor wyższe od króla.

Oktawian August – pierwszy cesarz rzymski (27 p.n.e.-14)

Karol Wielki – pierwszy cesarz rzymski (800-814)

Franciszek II Habsburg – jedyny w historii tzw. „dwucesarz”: rzymski i austriacki (1804-1806)

Napoleon Bonaparte – cesarz Francuzów (1804-1815)

Pochodzenie tytułu

Termin „cesarz” pochodzi od przydomka (ostatniego członu nazwiska) dyktatora Republiki Rzymskiej Gajusza Juliusza Cezara. Pierwszym władcą, którego uznaje się za cesarza, jest Oktawian August, który używał tytułów: imperator (co znaczy wódz, zwierzchnik armii) i august („obdarzony autorytetem przez bogów w drodze auspicjów”, „święty”).

Wbrew obiegowym opiniom termin Cezar, używany przez Oktawiana Augusta nie stanowił nazwy godności, ale funkcjonował jako nazwisko rodowe, co było spowodowane faktem, iż jako adoptowany syn Juliusza Cezara odziedziczył jego nazwisko (przed adopcją nazywał się Gajusz Oktawiusz, po adopcji – Gajusz Juliusz Cezar Oktawianus). Nazwisko to naturalną koleją rzeczy dziedziczyli potomkowie Augusta, czyli kolejni władcy z dynastii julijsko-klaudyjskiej. Linia ta wygasła na Neronie, jednak do tej pory nazwisko Cezar tak zrosło się już z tronem imperium, że kolejny władca przyjął je niejako automatycznie.

Określenia cesarza w językach europejskich pochodzą albo od łacińskiego imperator: wł. imperatore, hiszp. emperador, port. imperador, franc. empereur i ang. emperor, zapożyczone z francuskiego, albo od greckiej transliteracji słowa Caesar, czyli Kaisar: niem. Kaiser, holenderskie keizer, szwed. kejsar, tureckie kaiser, węg. császára oraz wschodniosłowiańskie car. Język polski rozróżnia słowa car, cesarz i imperator, natomiast język rosyjski słowa car (царь) i imperator (император).

Historia tytułu

Upadłe w 476 zachodnie Cesarstwo Rzymskie starali się odnawiać różni władcy germańscy. Trwałą władzę cesarską nad znaczną częścią dawnego imperium rozciągnął król Franków Karol Wielki, a po wymarciu Karolingów król niemiecki Otton I. W dużym stopniu na podstawie dokumentu zwanego donacją Konstantyna (który uznaje się już za falsyfikat) papiestwo uzyskało jednak prawo do przyznawania tego tytułu na Zachodzie. Skorzystano z tego koronując Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego w roku 800. Cesarstwo Franków co prawda szybko się rozpadło, ale jego powstanie pociągnęło za sobą utworzenie w X wieku Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Późniejsi cesarze zanegowali papieskie prawo do szafowania koroną cesarską. Cesarze bizantyńscy zniknęli razem z zagładą Cesarstwa Bizantyńskiego z ręki Turków w XV wieku, jednakże sułtanowie tureccy po zdobyciu Konstantynopola sami używali tytułu cesarza rzymskiego, czego nie uznawała chrześcijańska Europa. Z czasem tytułu cesarskiego zaczęli również używać władcy Rosji, którzy uważali się za dziedziców prawosławnego Bizancjum. W 1804 roku cesarzem koronował się Napoleon Bonaparte, który symbolicznie odwoływał się do tradycji karolińskiej, z uwagi na co doprowadził do rozwiązania Świętego Cesarstwa Rzymskiego przez Franciszka II. Ten zaś, domyślając się rychłego końca Rzeszy Niemieckiej, w 1804 roku przyjął tytuł cesarza Austrii jako władcy krajów austriackich, Czech i Węgier. Najwięcej cesarstw, cztery, było w Europie od roku 1804 do 1806 (rosyjskie, austriackie, francuskie i Święte Cesarstwo Rzymskie). W 1871 roku król pruski Wilhelm I został ogłoszony cesarzem niemieckim po zwycięstwach nad Austrią i Francją. Cesarstwa zniknęły z Europy w wyniku I wojny światowej. Obecnie jedynym państwem na świecie, którego głową jest cesarz, jest Japonia.

Kraje, których władców nazywano cesarzami:

• Chiny (od 221 p.n.e. do 1911)
• Etiopia (? – 1975) – właściwie tytuł brzmiał król królów
• Japonia (jedyne obecnie istniejące cesarstwo)
• Rzym (od 27 p.n.e. do 476)
  • Bizancjum (od 395 do 1453)
    • Cesarstwo Łacińskie (1204–1261)
    • Cesarstwo Nicejskie (1204–1261)
    • Cesarstwo Trapezuntu (1204–1461)
  • Imperium Karolińskie (800–888)
  • Święte Cesarstwo Rzymskie (od 962 do 1806)
• Rosja (od 1721 do 1917)
• Wietnam (od 1802 do 1945) – od 1884 cesarstwo wietnamskie było kolonią Republiki Francuskiej, w 1945 roku przez krótki czas istniało zależne od Japonii Cesarstwo Wietnamu
• Francja (Napoleon I, 1804–1815 i Napoleon III, 1852–1870)
• Haiti (w latach 1804–1806 i 1849–1859)
• Cesarstwo Austrii (od 1804 do 1918)
• Brazylia (Piotr I, 1822–1831 i Piotr II, 1831–1889)
• Niemcy (od 1871 do 1918)
• Meksyk (Augustyn I, 1822–1823 i Maksymilian Habsburg 1864–1867)
• Indie (za panowania mogolskiego (1526–1857) i brytyjskiego (1876–1947), cesarzami Indii byli wówczas królowie Wielkiej Brytanii)
• Cesarstwo Koreańskie (1897–1910)
• Mandżukuo (1934–1945) – protektorat Japonii i jej państwo marionetkowe
• Cesarstwo Środkowoafrykańskie (1976–1979).

Cesarzami określa się tradycyjnie:

• wielkich chanów mongolskich,
• szachów Persji (od 1934 Iranu) (a zwłaszcza szachów z dynastii Pahlawich panujących od 1925 roku) – władcy perscy używali od starożytności tytułów „króla królów” (szachinszach) lub „pana królów” (padyszach),
• sułtanów Imperium Osmańskiego (XIV wiek-1922). Władcy mogolscy w Indiach i osmańscy na Bliskim Wschodzie także, wzorem szachów Iranu, używali tytułu padyszacha.

Cesarze panujący w XX i XXI wieku

Lista obejmuje monarchów z tytułem cesarza panujących w zakresie lat od 1901

Portret	Imię	Państwo/kraj	Dynastia	Lata panowania
	Wiktoria	Cesarstwo Indii	Welfowie	1876–1901
	Edward VII	Cesarstwo Indii	Koburgowie	1901–1910
	Jerzy V	Cesarstwo Indii	Windsorowie	1910–1936
	Edward VIII	Cesarstwo Indii	Windsorowie	1936–1936
	Jerzy VI	Cesarstwo Indii (do 1947) Unia Indyjska (1947-1948)	Windsorowie	1936–1948
	Mutsuhito	Japonia		1867–1912
	Yoshihito	Japonia		1912–1926
	Hirohito	Japonia		1926–1989
	Akihito	Japonia		1989–2019
	Naruhito	Japonia		2019-
	Wilhelm II	Rzesza Niemiecka	Hohenzollernowie	1888–1918
	Franciszek Józef I	Cesarstwo Austriackie	Habsbursko-Lotaryńska	1848–1916
	Karol I	Cesarstwo Austriackie	Habsbursko-Lotaryńska	1916–1918
	Mikołaj II	Imperium Rosyjskie	Romanowie	1894–1917
	Guangxu	Chiny		1875–1908
	Puyi	Chiny		1908–1912 1917
	Hongxian	Chiny		1915–1917
	Puyi	Mandżukuo		1934–1945
	Menelik II	Abisynia		1889–1913
	Lij Yasu V	Abisynia		1913–1916
	Zauditu	Abisynia		1916–1930
	Haile Selassie I	Abisynia		1930–1935 1941–1974
	Wiktor Emanuel III	Abisynia (włoska)	Sabaudzka	1935–1941
	Mozaffar ad-Din Szah Kadżar	Iran	Kadżarowie	1886–1907
	Mohammad Ali Szah Kadżar	Iran	Kadżarowie	1907–1909
	Ahmad Szah Kadżar	Iran	Kadżarowie	1909–1925
	Reza Szah Pahlawi	Iran	Pahlawi	1925–1941
	Mohammad Reza Pahlawi	Iran	Pahlawi	1941–1979
	Bokassa I	Cesarstwo Środkowoafrykańskie		1976–1979
	Thành Thái	Wietnam		1889–1907
	Duy Tân	Wietnam		1907–1916
	Khải Định	Wietnam		1916–1925
	Bảo Đại	Wietnam		1926–1945
	Gojong	Korea	Yi	1897–1907
	Sunjong	Korea	Yi	1907–1910
	Abdülhamid II	Imperium Osmańskie	Osmanowie	1876–1909
	Mehmed V	Imperium Osmańskie	Osmanowie	1909–1918
	Mehmed VI	Imperium Osmańskie	Osmanowie	1918–1922

Kwestie sporne:

• Michał II – 15 marca 1917 imperator (cesarz) Rosji Mikołaj II abdykował na rzecz swego brata Michała Aleksandrowicza Romanowa tytułując go imperatorem wszechrosyjskim Michałem II – który jednak następnego dnia zrezygnował z tronu posługując się tytułem wielkiego księcia.
• Amha Selassie I – 12 września 1974 po obaleniu cesarza Hajle Selasje I junta wojskowa ogłosiła cesarzem Abisynii jego syna Asfa Uesena. On jednak tytułu nie przyjął, dopiero w 1989 na emigracji proklamował się cesarzem jako Amha Selassie I i „panował” do śmierci w 1997 roku.

Zobacz też

• imperium
• august
• cezar
• car