Joachim Lelewel

Joachim Lelewel
Joachim Lelewel (po 1831)
Data i miejsce urodzenia	22 marca 1786 Warszawa
Data i miejsce śmierci	29 maja 1861 Paryż
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura stosowana
Ważne dzieła
Polska, dzieje i rzeczy jej Polska wieków średnich

Portret Joachima Lelewela w wieku dojrzałym (fotografia rysunku)

Grób Lelewela na cmentarzu Na Rossie w Wilnie (2010)

Tablica upamiętniająca Joachima Lelewela na Kamienicy Lelewelów (Dulfusowskiej) przy ul. Długiej 4 w Warszawie

Sala Joachima Lelewela na Uniwersytecie Wileńskim (2009)

Sztandar Królestwa Polskiego z sali Sejmu, wywieziony po powstaniu listopadowym przez Joachima Lelewela

Pierwsze miejsce pochówku Joachima Lelewela na cmentarzu Montmartre w Paryżu

Joachim Lelewel (ur. 22 marca 1786 w Warszawie, zm. 29 maja 1861 w Paryżu) – polski historyk, bibliograf, slawista, numizmatyk, poliglota (znał 12 języków), heraldyk, działacz polityczny oraz wolnomularz.

Rodzina

Brat Jana Pawła Lelewela, inżyniera i malarza, i Prota Lelewela, oficera napoleońskiego, syn Karola Maurycego Lelewela, prawnika i w latach 1778–1794 skarbnika Komisji Edukacji Narodowej.

Rodzina pochodziła z Austrii, gdzie nosiła nazwisko von Loelhöffel. W XVII wieku przeniosła się do Prus Wschodnich, uzyskując indygenat z nazwiskiem Loelhöffel von Löwensprung. W 1768 r. Karol Maurycy von Löwensprung, ojciec Joachima, otrzymał polski indygenat ze zmianą nazwiska na Lelewel.

Życiorys

Pochodził ze spolonizowanej szlachty pruskiej (jego dziadkiem był Henryk Loelhoeffel von Lowensprung, lekarz nadworny króla Augusta III). Profesor Liceum Krzemienieckiego, Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Warszawskiego, poseł na sejm Królestwa Polskiego (1830) i sejm powstańczy z powiatu żelechowskiego, przewodniczący sejmowej Komisji Praw Organicznych i Administracyjnych.

Członek czynny Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk w Warszawie w 1829 roku.

Członek kierowanej przez Adama Czartoryskiego Rady Administracyjnej w powstaniu listopadowym (1830–1831), członek Rządu Narodowego Królestwa Polskiego. Był też prezesem założonego w trakcie powstania listopadowego Towarzystwa Patriotycznego – radykalnego odłamu obozu powstańczego, dążącego do wprowadzenia fundamentalnych reform społecznych. Przypisuje mu się zorganizowanie demonstracji patriotycznej 25 stycznia 1831, ku czci dekabrystów. Jako poseł z powiatu żelechowskiego województwa podlaskiego na sejm powstańczy podpisał 25 stycznia 1831 akt detronizacji Mikołaja I Romanowa. Jest prawdopodobnie autorem hasła Za wolność naszą i waszą, które widniało na sztandarach powstańczych. 5 października 1831 wraz z oddziałami powstańczymi pod dowództwem ostatniego wodza naczelnego powstania gen. dyw. Macieja Rybińskiego przekroczył granicę Królestwa Polskiego i Prus w okolicach wsi Jastrzębie gdzie ogłoszono kapitulację i złożono broń. Wraz z armią na emigrację udały się też władze powstańcze z ostatnim prezesem Rządu Narodowego Bonawenturą Niemojowskim, członkowie sejmu, liczni politycy oraz znani poeci porucznik Wincenty Pol i Seweryn Goszczyński. Odchodząc na obczyznę oświadczyli, że nie zrezygnują z podjętego celu. Po przekroczeniu granicy pruskiej na rzece Pissie wraz z żołnierzami armii polskiej został internowany w obozie nad Drwęcą w okolicach zabudowań klasztoru franciszkanów w Brodnicy.

Podczas powstania listopadowego została mu przekazana dokumentacja z kancelarii Pawła Monrenheima, kierownika kancelarii dyplomatycznej Królestwa Polskiego. Zgodnie z ustaleniami historyków, odpowiada za zniszczenie części z 30 kartonów poufnej korespondencji dyplomatycznej. Pobudki, jakimi się kierował, pozostają nieznane.

Po upadku powstania emigrował z kraju. Był członkiem sejmu powstańczego na emigracji. Był członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich w Paryżu w 1832 roku. Na emigracji był działaczem, a po kilku latach przywódcą Młodej Polski, założonej w szwajcarskim Bernie 12 maja 1834 przez Feliksa Nowosielskiego, Stolzmana, F. Gordaszewskiego, K. Zaleskiego i J. Dybowskiego półtajnej organizacji o charakterze demokratyczno-republikańskim, związanej z Młodą Europą Giuseppe Mazziniego. W 1834 roku zaocznie skazany przez władze rosyjskie na powieszenie za udział w powstaniu listopadowym. W 1837 założył i kierował Zjednoczeniem Emigracji Polskiej, które dążyło do politycznego zjednoczenia całej polskiej emigracji (nie mylić ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej powstałym w Paryżu w 1866 roku).

Politycznie był zwolennikiem ustroju republikańskiego, zaś zainicjowana przez niego tzw. Szkoła lelewelowska (badająca procesy historyczne w ich całości) miała istotny wpływ na rozwój polskiej historiografii. W latach 1842–1852 w Poznaniu na podstawie jego prac historycznych powstały Starożytności Polskie, pierwsza polska encyklopedia historyczna napisana przez przedstawicieli tej szkoły: Jędrzeja Moraczewskiego, Emila Kierskiego, Antoniego Poplińskiego, Jana Konstantego Żupańskiego.

Lelewel był również założycielem, w 1815 roku, Tygodnika Wileńskiego – czasopisma o charakterze naukowo-literackim, na łamach którego debiutował m.in. Adam Mickiewicz. Pomysłodawca odznaczenia w randze orderu „Gwiazda Wytrwałości”. Był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Genealogia

4. Henryk Loelhoeffel von Lowensprung
			2. Karol Maurycy Lelewel
5. Konstancja von Jauch
						1. Joachim Lelewel
6. Franciszek Ignacy Szeluta-Małynicki h. Kalwaria
			3. Ewa Szeluta-Małynicka h. Kalwaria
7. Antonina Cieciszowska z Cieciszewa h. Pierzchała

• Kręgi rodzinne niektórych osób z Polskiego Słownika Biograficznego

Joachim Lelewel w filmie

Postać Joachima Lelewela występuje w filmie Młodość Chopina (1951) w reżyserii Aleksandra Forda. W rolę historyka wcielił się Tadeusz Białoszczyński.

Twórczość

• Edda, czyli Księga religii dawnych Skandynawii mięszkańców (1807)
• Rzut oka na dawność litewskich narodów i związki ich z Herulami (1808)
• Uwagi nad Mateuszem herbu Cholewa polskim XII wieku dzieiopisem, a w sczególności nad pierwszą dzieiów iego xięgą (1811)
• Historyka tudzież o łatwem i pozytecznem nauczaniu historyi (1815)
• Joachima Lelewela badania starożytności we względzie geografji: część naukowa (1818)
• Dodatek do Teodora Wagi Historyi książąt i królów polskich: panowanie Stanislawa Augusta (1819)
• Vincent Kadłubek: Ein historisch-kritischer Beytrag zur slavischen Literatur [Wincenty Kadłubek: Historyczno-krytyczny przyczynek do dziejów literatury słowiańskiej] (1822). Wspólnie z Józefem Maksymilianem Ossolińskim i Samuelem Gottliebem Linde.
• Joachima Lelewela bibljograficznych ksiąg dwoje - Tom 1 (1823) Tom 2 (1826)
• Edda: to jest Księga religii dawnych Skandynawii mieszkańców (1828)
• Dzieje bibliotek do Dziennika Warszawskiego (1828)
• Dzieje Polski Joachim Lelewel potocznym sposobem opowiedział, do nich dwanaście krajobrazów skreślił (1829)
• Początkowe prawodawstwa polskie cywilne i kryminalne do czasów jagiellońskich (1829)
• Tableau de la Pologne ancienne et moderne: sous les rapports géographiques, statistiques... (1830). Wspólnie z Conradem Malte-Brun, Leonardem Chodźko i Michałem Podczaszyńskim.
• Essai historique sur la législation polonaise civile et criminelle, jusqu’au temps des Jagellons, depuis 930 jusqu’en 1430 [Esej historyczny o polskim prawodawstwie cywilnym i kryminalnym do czasów jagiellońskich, od roku 930 do 1430] (1830)
• Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego: obejmującé trzydziestoletnie usilności narodu podźwignienia się, ocalénia bytu i niepodległości (1831)
• Historyczna parallela Hiszpanii z Polską w XVI, XVII, XVIII wieku (1831)
• Śpiewy historyczne Niemcewicza: z uwagami Lelewela (1835). Uwagi do dzieła Juliana Ursyna Niemcewicza.
• Numismatique du Moyen-Age considérée sous le Rapport du Type (1835). Wspólnie z Józefem Straszewiczem.
• Polska odradzająca się, czyli dzieje polskie od roku 1795 potocznie opowiedziane (1836)
• Pythéas de Marseille et la géographie de son temps [Pyteasz z Marsylii i geografia jego czasów] (1836)
• Joachim Lelewel’s kleinere Schriften geographisch-historischen Inhalts [Drobne pisma Joachima Lelewela o tematyce geograficzno-historycznej] (1836)
• Joachima Lelewela porównanie dwu powstań narodu polskiego 1794 i 1830-1831 (1840)
• Études numismatiques et archéologiques [Studia numizmatyczne i archeologiczne]. Bruxelles (1841)
• Type gaulois ou celtique: atlas (1841)
• Gilbert de Lannoy i jego podróże (1844)
• Histoire de Pologne [Historia Polski] Tom 1 (1844) Tom 2 (1844) Atlas (1844)
• Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską w Lublinie 1569 zawartej (1844)
• La Pologne au moyen âge [Polska w średniowieczu], 3 tomy. Poznań (1846)
• Stracone obywatelstwo stanu kmiecego w Polsce (1846)
• Polska wieków średnich, czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich postrzeżenia Tom wstępny (1853) Tom 1 (1855) Tom 2 (1847) Tom 3 (1851) Tom 4 (1851)
• Géographie du moyen âge [Geografia średniowieczna] Tome I (1852) Tome II (1852) Tomes III et IV (1852) épilogue (1852)
• Géographie des Arabes [Geografia Arabów] Paris (1851)
• Notice historique sur Benjamin de Tudèle [Nota historyczna o Beniaminie z Tudeli] (1852). Wspólnie z Eliakimem Carmoly.
• Épilogue de la géographie du moyen âge (1857)
• Cześć bałwochwalcza Sławian i Polski (1857)
• Lotniki piśmiennictwa tułaczki polskiej (1859)
• Geografja. Opisanie krajów polskich (1859)
• O monetach błaznów i niewiniątek z powodu dzieła Rigollota kilka słów Joachima Lelewela (1860)
• Trzy konstytucje polskie. 1791, 1807, 1815. Poznań (1861)
• Histoire de la Lithuanie et de la Ruthénie jusqu’a leur union définitive avec la Pologne conclue a Lublin en 1569 [Historia Litwy i Rusi do czasu ich unii z Polską zawartej w Lublinie w 1569 roku] (1861)
• Nauki dające poznać zrzódła historyczne (1863)
• Historya Polska do końca panowania Stefana Batorego: dzieło pośmiertne (1863)
• Dzieje Polski które stryj synowcom swoim opowiedział (1863)
• Dzieje bibliotek (1868)
• Pamiętnik z roku 1830-31 (1924)
• Listy emigracyjne Joachima Lelewela. Wydała i wstępem poprzedziła Helena Więckowska. (Pięć tomów). Tom I (1831-1835) wydany w 1948 i tom II (1836-1841) w 1949 oraz tom III (1842-1848) wyd. w 1952 w Krakowie przez Polską Akademię Umiejętności. Tom IV (1849-1861) wyd. w 1954 i tom V (1831-1860), wyd. w 1956 jako dodatek przez Ossolineum we Wrocławiu i w Krakowie oraz Indeks Ogólny do 5 tomów.

Bibliografia

• Helena Więckowska, Joachim Lelewel. Uczony – polityk – człowiek. Warszawa, Czytelnik, 1980. Ilustr. Kalendarium życia i dzieła.
• Ignacy Chrzanowski, Tajemnica ostatnich dni Joachima Lelewela w świetle źródeł, 1937.
• Panowanie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego
• Jędrzej Moraczewski, Starożytności Polskie. Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane t. I-II. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Warszawa 1982
• Zygmunt Gloger: hasło „Encyklopedie polskie” w Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. II. Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego, 1901, s. 130–135.

Linki zewnętrzne

• Joachim Lelewel – bibliografia osobowa w LitDok Bibliografia Historii Europy Środkowo-wschodniej, Instytut Herdera w Marburgu
• Lelewel – czyli przez Białystok do Wilna i Brukseli
• Kolekcja Joachima Lelewela w serwisie Polona.pl