54°40′06″N 25°18′16″E/54,668333 25,304444Cmentarz Na Rossie
 Stara Rossa, brama główna (2007) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
Rasų gatvė 32 |
| Typ cmentarza |
wyznaniowy |
| Wyznanie |
katolicki |
| Data otwarcia |
6 maja 1801 |
| Architekt | |
Położenie na mapie Wilna  | |
Położenie na mapie Litwy  | |
| 54°40′06″N 25°18′16″E/54,668333 25,304444
| |
.jpg)
Cmentarz Na Rossie[a] (cmentarz misjonarzy na Rossie, lit. Rasų kapinės) – zabytkowy zespół cmentarny w Wilnie, na Rossie, o powierzchni 10,8 ha.
Cmentarz Na Rossie jest jedną z czterech polskich nekropolii narodowych. W skład zespołu cmentarnego wchodzi Stara Rossa (1769/1801), Nowa Rossa (1847), Cmentarz Wojskowy (1920), mauzoleum Matka i Serce Syna (1936).
Historia[edytuj | edytuj kod]
Stara Rossa[edytuj | edytuj kod]
Według pochodzących jeszcze z XIX wieku koncepcji pierwsza wzmianka o pochówkach na tym terenie pochodzi z 1436, grzebano tu ofiary morowego powietrza, a pierwszy cmentarz zamiejski powstał z inicjatywy parafii św. Józefa i Nikodema za Ostrą Bramą w 1769[3], miał 3,5 ha i znajdować się miał pod opieką jezuitów z kościoła Wniebowstąpienia Pańskiego[4].
Jako nekropolia miejska został przejęty w 1801 roku[5]. Zachowane Metryki pogrzebowe Góry Zbawiciela czyli księgi pogrzebowe kościoła misjonarzy, wskazują, że jako pierwszy na cmentarzu w roku 1801 pochowany został burmistrz Wilna Jan Müller, niedługo potem magistrat uregulował prawne kwestie związane z funkcjonowaniem cmentarza[4]. W roku 1802 wzniesiono zaś pierwsze katakumby, w 1814 miało miejsce pierwsze powiększenie obszaru o tereny nazywane obecnie Wzgórzem (Górką) Literatów. W 1820 teren cmentarza otoczono murem, a w 1840 ks. Józef Bogdanowicz zainicjował wybudowanie w pobliżu katakumb neogotyckiej kaplicy pogrzebowej. Od tego czasu cmentarz uznawano za elitarny, chowano osoby zasłużone lub stojące wyżej w hierarchii społecznej. W 1847 w związku z wyczerpaniem się możliwości grzebalnych powstała nowa nekropolia po drugiej stronie ulicy Listopadowej tzw. Nowa Rossa[6]. Po 1945 i opuszczeniu Wilna przez polskich mieszkańców rozpoczęła się celowa dewastacja nekropolii, nagrobki były niszczone przez wandali, teren cmentarza stał się miejscem spotkań półświatka, który rozbijał nagrobki, niszczył epitafia, a wszystko przy biernej postawie nowych władz. W wielu grobowcach urządzono składy materiałów budowlanych oraz warsztaty, a z części zdemontowano epitafia[7]. Tragicznym był dla Starej Rossy rok 1952, kiedy doprowadzono do zniszczenia monumentalnych katakumb. Cmentarz został zamknięty dla nowych pochówków w 1967 a dwa lata później, w 1969 wpisany do rejestru zabytków.
Wiele z zachowanych na cmentarzu obiektów zabytkowych znajduje się w złym stanie technicznym[8]. Od 1990 konserwacją zabytkowych nagrobków zajmuje się miejscowy Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą[9]. Cmentarz zajmuje strome wzgórze morenowe o różnicy poziomów ok. 30 metrów, na wyniosłości tej znajdują się cztery wzniesienia tj. Górka Literacka, Górka Anielska, Wzgórze Pomocne i Wzgórze Południowe[7].
Cmentarz wojskowy[edytuj | edytuj kod]
Powstał w 1920 na niewielkim terenie przed Starą Rossą, po lewej stronie bramy cmentarza znajduje się grób Marii z Billewiczów Piłsudskiej, miejsce pochówku urny z sercem Józefa Piłsudskiego. Nagrobek wieńczy płyta granitowa wydobyta na terenie polskiej wsi kresowej Bronisławka na Wołyniu. Płyta została obrobiona i oszlifowana przez Bolesława Sypniewskiego w warszawskim Zakładzie Kamieniarskim Sypniewskich przy ulicy Powązkowskiej (zakład ten mieści się w tym miejscu do dnia dzisiejszego), tam też został wykuty słynny napis na płycie: „Matka i serce syna”[10].
Przy bramie wejściowej, znajduje się kwatera żołnierska o powierzchni 0,2 ha na której spoczywają polscy oficerowie i ochotnicy polegli w latach 1919–1920 w walkach o Wilno, a także żołnierze Armii Krajowej polegli podczas operacji Ostra Brama w 1944 roku[11].
Nowa Rossa[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze pochówki na terenie Nowej Rossy miały miejsce od około 1847 roku. Jednak do początku wieku XX cmentarz nie był uporządkowany, nie był też zaznaczany na mapach Wilna. Regulację cmentarza przeprowadzono na początku XX wieku, w tym celu zakupiono od Maruycego Potockiego grunty (transakcja ostatecznie sfinalizowana została w roku 1914)[12]. Nowa Rossa znajduje się na wschód od Starej Rossy, pochowani są tu mieszkańcy Wilna oraz żołnierze polegli w latach 1919-1920. Mogiły żołnierzy tworzą część nazywaną Cmentarzem Wojskowym Polsko-Litewskim, spoczywają tam m.in. członkowie Samopomocy Wileńskiej, czyli pierwszej samoistnie powstałej polskiej władzy w mieście. W centralnym punkcie kwatery żołnierzy polskich znajduje się kolumna z napisem „Wilno swoim wybawcom”[7].
Pochowani na cmentarzu[edytuj | edytuj kod]
Na cmentarzach spoczywają polscy żołnierze polegli w bojach 1919, 1920, 1939 i 1944, a także znane postacie polskiej, białoruskiej i litewskiej historii, m.in.:
- Adam Ferdynand Adamowicz – jeden z pionierów weterynarii polskiej, prezes Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego
- Franciszak Alachnowicz – białoruski działacz narodowy (mogiła symboliczna)
- Bolesław Bałzukiewicz – polski rzeźbiarz, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
- Józef Bałzukiewicz – polski malarz
- Jonas Basanavičius – litewski polityk i działacz społeczny
- August Bécu – polski lekarz, ojczym Juliusza Słowackiego
- Kazys Boruta – pisarz i polityk litewski
- Janina Burchardówna – dziennikarka
- Jan O’Connor – lekarz, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
- Mikalojus Konstantinas Čiurlionis – litewski malarz i kompozytor
- Aleksander Dalewski – polski działacz patriotyczny
- Wacław Dziewulski – polski fizyk, wydawca, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
- Antonina Fiszer – aktorka wileńskiego teatru
- Antoni Józef Gliński (1818–1865) – polski bajkopisarz
- Władysław Horodyjski – filozof, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
- Czesław Jankowski – polski poeta, krytyk, publicysta, historyk, krajoznawca, działacz społeczny
- Ludwik Janowski (1878–1921) – polski historyk kultury, profesor
- Wacław Jasiński (1881–1936) – polski lekarz pediatra, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
- Adam Jocher – polski bibliotekarz, wykładowca Uniwersytetu Wileńskiego, autor jednej z pierwszych polskich bibliografii narodowych
- Konstanty Kalinowski – dowódca powstania styczniowego na Litwie, pochowany tam w 2019 r.
- Franciszka Kleczkowska – działaczka oświatowa, organizatorka tajnego nauczania
- Juliusz Kłos – polski architekt, historyk architektury, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
- Felicjan Kochanowski – polski ksiądz, działacz oświatowy
- Joachim Lelewel – polski historyk, działacz polityczny, profesor
- Iwan Łuckiewicz – białoruski działacz narodowy, pierwotnie pochowany w Zakopanem.
- Józef Łukaszewicz – polski fizyk, geolog, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
- Julia Maciejewiczowa – założycielka Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie
- Ludwika Majewska – siostra Józefa Piłsudskiego
- Wacław Leon Makowski – polski księgarz i wydawca
- Mikołaj Malinowski – polski historyk, archeolog
- Józef Montwiłł – polski bankier, współzałożyciel Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie
- Jerzy Orda – polski historyk kultury, archiwista, działacz społeczny i przewodnik po Wilnie
- Onufry Pietraszkiewicz – polski poeta
- Maria Piłsudska – pierwsza żona Józefa Piłsudskiego
- Adam Piłsudski – polski polityk, brat Józefa Piłsudskiego, wiceprezydent Wilna, senator IV kadencji w II RP
- Karol Podczaszyński – polski architekt, przedstawiciel klasycyzmu, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
- Rafał Radziwiłłowicz – polski lekarz psychiatra, działacz społeczny, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego, współzałożyciel Towarzystwa Medycyny Społecznej, inicjator powołania Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (1920)
- Aldona Rajecka (zm. 1922) – polska nauczycielka i działaczka oświatowa, organizatorka tajnego nauczania
- Zygmunt Sierakowski (1827-1863) - generał w powstaniu styczniowym
- Euzebiusz Słowacki – polski teoretyk i historyk literatury, tłumacz, dramatopisarz, ojciec Juliusza Słowackiego
- Franciszek Smuglewicz – polski malarz i rysownik, profesor Uniwersytetu Wileńskiego
- Ludwik Sokołowski (1882–1936) – polski inżynier, architekt, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
- Balys Sruoga – litewski poeta, prozaik, dramaturg, profesor Uniwersytetu Litewskiego w Kownie
- Wiktor Staniewicz (1866–1932) – polski matematyk, profesor, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w latach 1921–1922
- Albin Stepowicz – białoruski publicysta, działacz polityczny
- Kazimir Swajak – białoruski ksiądz katolicki, działacz narodowy
- Władysław Syrokomla – polski poeta i tłumacz epoki romantyzmu
- Jurgis Šlapelis – litewski działacz społeczny i pedagog, radny miasta Wilna
- Stanisław Trzebiński (1861-1930), polski lekarz, historyk medycyny, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
- Eustachy Tyszkiewicz – polski archeolog, historyk, kolekcjoner
- Jonas Vileišis – litewski dziennikarz, polityk i prawnik, burmistrz Kowna (1921–1931)
- Petras Vileišis – litewski inżynier i przedsiębiorca, brat Jonasa
- Michał Węsławski (1849–1917) – prezydent Wilna w latach 1905-1916, adwokat, polski działacz oświatowy
- Witold Węsławski (1855–1930) – polski działacz oświatowy, lekarz, wieloletni prezes polskiego Towarzystwa „Oświata” i „Macierzy Polskiej”, brat Michała
- Emilia Węsławska (1863–1921) – tłumaczka literatury pięknej, rzeczniczka równouprawnienia kobiet, aktywistka na rzecz krzewienia oświaty narodowej, żona Witolda
- Jan Kazimierz Wilczyński – polski lekarz, kolekcjoner i wydawca
- Antoni Wiwulski – polski architekt i rzeźbiarz, twórca pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie
- Stanisław Karol Władyczko – polski lekarz neurolog i psychiatra, profesor Instytutu Psychoneurologicznego w Petersburgu i Uniwersytetu Stefana Batorego
- Bronisław Wróblewski – polski profesor prawa Uniwersytetu Stefana Batorego
- Tadeusz Wróblewski – polski prawnik i teoretyk prawa, założyciel Biblioteki Wróblewskich w Wilnie
- Ludwik Zdanowicz – polski duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy i administrator diecezji wileńskiej
- Bronisław Żongołłowicz – polski ksiądz katolicki, prof. prawa kanonicznego Uniwersytetu Stefana Batorego, wiceminister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, poseł na Sejm III kadencji w II RP.
W 2010 roku, z inicjatywy Społecznego Komitetu Opieki nad Starą Rossą, uruchomiono stronę internetową z historią cmentarza, gdzie można zobaczyć stare i współczesne zdjęcia oraz poznać pełną listę pochowanych tam osób[13].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Zmiany wprowadzone na XLVIII posiedzeniu Komisji (24 lutego 2010 roku), KSNG [dostęp 2020-02-03].
- ↑ cmentarz, Wielki słownik ortograficzny PWN [dostęp 2020-02-02].
- ↑ Juliusz Kłos, Wilno: przewodnik krajoznawczy, Wilno 1937, s. 229.
- ↑ a b Bartłomiej Gutowski, Najsłynniejsza z wileńskich nekropolii, „Mówią Wieki” (2 specjalny), 2018, s. 44 [zarchiwizowane z adresu 2018-10-31].
- ↑ Cmentarz na Rossie, „Poznaj Wilno”, 21 sierpnia 2013 [dostęp 2018-11-01] (pol.).
- ↑ Krzysztof Wałejko (z zespołem red. ks. Marek Borysiak, Anna Franko, Irena Jutkiewicz i Katarzyna Jutkiewicz: Praktyczny przewodnik po Wilnie. Przedsiębiorstwo Wydawnicze „Krzysztof Wałejko”, Suwałki 2003, s. 103-106. ISBN 83-918978-2-6.
- ↑ a b c Adam Dylewski: Wilno (cykl Miasta Marzeń. Agora S.A., Warszawa 2009, s. 177-183. ISBN 978-83-60174-90-6.
- ↑ Cmentarz na Rossie w alarmująco złym stanie, www.rp.pl, 16 kwietnia 2008 [zarchiwizowane z adresu 2015-05-18].
- ↑ Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą otrzyma nagrodę im. prof. Aleksandra Gieysztora. delfi.lt, 10 stycznia 2014. [dostęp 2014-02-07].
- ↑ W. Wiernic, Dzieje granitowego głazu, „Gazeta Polska”, 12 V 1937.
- ↑ A. Durejko, A. Srebrakowski, Matka i serce syna, „Spotkania z Zabytkami” 1991, nr 3, s. 21-24.
- ↑ Bartłomiej Gutowski, Dwudziestowieczne dzieje i sztuka cmentarza Na Rossie, w: Cmentarz Na Rossie w Wilnie. Historia, sztuka, przyroda, pod red. A.S. Czyż i B. Gutowskiego, Warszawa 2019, s. 35-36, ISBN 978-83-66172-13-5
- ↑ Cmentarz na Rossie ma stronę internetową. naszdziennik.pl. [dostęp 2020-02-02].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Rosa al. Rossa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 747.
- Strona z dokumentacją Cmentarza na Rossie w Wilnie
- Strona Społecznego Komitetu Opieki nad Starą Rossą
- Archiwalne widoki cmentarza w bibliotece Polona
| Rodzina |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Wydarzenia | |||||
| Organizacje |
| ||||
| Spuścizna piśmiennicza | |||||
| Inne |
| ||||
