Rycerz w tygrysiej skórze
 Rękopis H599 z Gruzińskiego Narodowego Centrum Rękopisów | |
| Autor | |
|---|---|
| Data powstania |
1196–1207 |
| Miejsce powstania | |
| Rodzaj | |
Rycerz (albo: Witeź) w tygrysiej skórze (gruz.: ვეფხისტყაოსანი, transl. Vepxist’q’aosani) – średniowieczny gruziński utwór uznawany za epos narodowy, którego autorstwo tradycyjnie przypisuje się Szocie Rustawelemu, poecie, ministrowi skarbu, działającemu na dworze gruzińskiej królowej Tamary.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Utwór powstał w latach 1196–1207 i został napisany dla królowej Gruzji Tamary I Wielkiej. Najstarsze zachowane odpisy poematu pochodzą jednak dopiero z XVI wieku. Poemat został wydrukowany po raz pierwszy w Tbilisi w 1712 roku[1].
11 grudnia 1937 roku w sali Rady Miejskiej w Warszawie obchodzono 750. rocznicę urodzin Rustawelego. Referaty wygłosili: ks. Archimandryta Grzegorz Peradze, profesor teologii Uniwersytetu Warszawskiego i Giorgi Nakaszydze. Mówiąc o utworze przekazali informację, że egzemplarz Rycerza.. zajmował miejsce w gruzińskich domach na równi z Ewangelią, a zgodnie z tradycją każda panna młoda powinna w wianie posiadać egzemplarz poematu własnoręcznie przepisany i ozdobiony[2].
Treść
[edytuj | edytuj kod]Rycerz w tygrysiej skórze zawiera wiele elementów oddalających go od typowej twórczości średniowiecznej i zbliżających do literatury renesansowej. Rustaweli opiewa bowiem miłość, przyjaźń, odwagę i siłę ducha, jego bohaterowie są odważni, szlachetni i pełni cnót[1]. Poemat opowiada dzieje walk Tariela i Awtandila o wyzwolenie uwięzionej królewny Nestan-Daredżan, osadzonych w barwnej scenerii krajów Azji. Atrakcyjna, romansowo-awanturnicza tematyka dzieła w połączeniu z perfekcjonizmem formalnym sprawiły, że dzieło cieszyło się w Gruzji ogromną popularnością, było chętnie czytane i przepisywane, szybko uzyskując status arcydzieła średniowiecznej literatury gruzińskiej.
Na poemat składa się ponad 1600 strof napisanych szesnastozgłoskowym wierszem (szairi) z zastosowaniem rozmaitych środków artystycznych: metafor, aliteracji, rymów itp.
Tłumaczenia
[edytuj | edytuj kod]Gruziński epos narodowy został przetłumaczony na ponad 50 języków, między innymi na: abchaski, arabski, ormiański, azerski, białoruski, bułgarski, kataloński, chiński, czeski, niderlandzki, angielski, esperanto, estoński, fiński, francuski, niemiecki, grecki, hebrajski, hindi, węgierski, islandzki, włoski, japoński, kazachski, koreański[3], kurdyjski, kirgiski, łacinę, litewski, luksemburski, mongolski, osetyjski, perski, polski, portugalski, rumuński, rosyjski, serbski, słowacki, hiszpański, suahili, szwedzki, tatarski, turecki, turkmeński, ukraiński, uzbecki, walijski[4].
W 1912 roku przetłumaczyła go na język angielski Marjory Wardrop[5]. Rękopis jej tłumaczenia jest przechowywany w Bibliotece Bodlejańskiej w Oxfordzie[6]. W 2015 roku ukazało się kolejne tłumaczenie na język angielski amerykańskiej pisarki i tłumaczki Lyn Coffin. Podstawą jej przekładu było tłumaczenie w języku rosyjskim i jest to poetycki przekład wierszem szesnastozgłoskowym[7]. Za tłumaczenie otrzymała główną gruzińską nagrodę literacką SABA[8].
W 2016 roku ukazały się kolejne tłumaczenia: na język czeczeński, koreański, bułgarski, arabski i niemiecki. Szesnastozgłoskowcem napisał swoje tłumaczenie Meka Changoszwili, Czeczen mieszkający w Gruzji[8]. Dziesięć lat poświęcił pracy nad tłumaczeniem utworu na język koreański profesor Yonsei University Cho Ju-Kwan[3].
Tłumaczenia na język polski
[edytuj | edytuj kod]Rycerz w tygrysiej skórze był tłumaczony na język polski kilkakrotnie, najczęściej we fragmentach. Pierwszym autorem, który dokonał przekładu fragmentów tego eposu na polski (był to jednocześnie pierwszy przekład na w język europejski) był Konstanty Rdułtowski[9]. Napisał on artykuł Szota Rustaweli. Georgiański poeta. W tekście o autorze eposu znalazły się dwa krótkie fragmenty tekstu: początek utworu (od Ten, który stworzył ..) i fragment listu Nestan-Daredżan[10]. Ukazał on się w wydanym przez Hipolita Klimaszewskiego Noworoczniku Litewskim na rok 1831 w Wilnie[10]. Artykuł został przetłumaczony przez P. Dubrowskiego[11] i opublikowany w piśmie Moskowskij Tieleskop w 1833 roku, co sprawiło, że poezją Rustawelego zainteresowali się Rosjanie[12]. Przedrukowało go również wydawane później w Tbilisi gruzińskie pismo Ciskari[12] w tłumaczeniu Iwana Kereselidze[11]. Kolejne tłumaczenie opublikował w 1863 roku w Bibliotece Warszawskiej Kazimierz Łapczyński. Otrzymało ono tytuł Skóra tygrysia. Poemat georgiański XII wieku. Po części w tłumaczeniu, po części w streszczeniu, podał Kazimierz Łapczyński[13]. Pod koniec XIX wieku Artur Leist w swojej książce Szkice z Gruzji, która została wydana w Warszawie w 1885 roku omówił epos Rustawelego dodając przekład czterech fragmentów. Jest on również autorem tłumaczenia eposu na język niemiecki, wydanego w Dreźnie w 1889 roku[11]. W 1937 roku z okazji obchodów 750- lecia urodzin Rustawelego Józef Łobodowski przetłumaczył wstęp do eposu[14]. Szesnastozgłoskowcem, z tej samej okazji przetłumaczył wstęp na podstawie przekładów rosyjskich Julian Tuwim (pierwsze dziesięć czterowersowych strof)[11]. Łobodowski przez kolejne 12 lat tłumaczył cały utwór z pomocą profesora Nakaszydze i metropolity Peradze, ale jego praca nie została nigdy wydana[14].
Po II wojnie światowej Julian Tuwim przetłumaczył ponownie 31 strof wstępu i pod tytułem Witeź w tygrysiej skórze opublikował w 1950 roku w czasopiśmie Nowa Kultura. W komentarzu poinformował, że oparł tłumaczenie na przekładzie rosyjskim S.G. Jordanaszwilego, które otrzymał od Towarzystwa Łączności Kulturalnej ZSRR[11].
W 1959 roku ukazały się dwa przekłady: Opowieść o Rostewanie Bohdana Gębarskiego i Opowieść Tariela o miłości do Nestan-Daredżan Igora Sikiryckiego. W 1960 roku Nasza Księgarnia wydała pełne tłumaczenie Witezia w tygrysiej skórze wykonane przez Sikiryckiego. Była to jednak adaptacja utworu na podstawie rosyjskiego wydania dla młodzieży z 1950 roku dokonanej przez I. Zabołockiego. Skrócona wersja tekstu została ozdobiona reprodukcjami starogruzińskich miniatur[11].
Jerzy Zagórski po wykonaniu w 1960 roku tłumaczenia utworu na potrzeby teatru, kontynuował prace nad przekładem. Efektem wyjazdów do Gruzji i zapoznawania się z innymi tłumaczeniami była wydana w 1966 roku Wiciądz w tygrysiej skórze. Kolejny przekład jego autorstwa Rycerz w tygrysiej skórze wydało w 1976 roku Wydawnictwo Literackie. Zagórski skorzystał z oryginału tekstu (wydanego z okazji 800-lecia urodzin Rustawelego przez Gruzińską Akademię Nauk w 1966 roku) i pomocy filologa gruzińskiego doc. dra Jana Brauna. W książce umieszczono reprodukcje XVII-wiecznych miniatur gruzińskich pochodzących z gruzińskiego wydania jubileuszowego i bordiury graficzne pochodzące z książki Szalwy Amiranaszwilego Wepchis tkaosani dzwel kartul chelownebaszi. Książka spotkała się z zainteresowaniem czytelników dlatego w 1983 roku Wydawnictwo Literackie wznowiło Rycerza... w nakładzie 5000 egzemplarzy[11].
Teatr
[edytuj | edytuj kod]Według tłumaczenia Jerzego Zagórskiego zostały zrealizowane przedstawienia teatralne. W 1960 roku odbyła się premiera sztuki Witeź w tygrysiej skórze w Teatrze Rapsodycznym w Krakowie w reżyserii Mieczysława Kotlarczyka. Rozgrywała się ona na trzech symbolicznych planach: arabskim, indyjskim i baśniowym. Całość ilustrowała muzyka Arama Chaczaturiana[11]. W 1968 roku zostało przez Teatr Telewizji przygotowane przedstawienie Wiciądz w tygrysiej skórze w reżyserii Konstantego Ciciszwiliego[15].
Wpis na listę UNESCO
[edytuj | edytuj kod]W 2013 roku zachowane rękopisy poematu zostały wpisane na listę najbardziej wartościowych obiektów z ponad 100 krajów świata w ramach projektu UNESCO Pamięć świata. Ochroną zostały objęte 94 woluminy znajdujące się w zbiorach Gruzińskiego Narodowego Centrum Rękopisów w Tbilisi oraz dwa ze zbiorów Biblioteki Bodlejańskiej Uniwersytetu w Oxfordzie[6]. Niektóre z rękopisów zostały zachowane w całości, pozostałe we fragmentach. Większość z nich powstała w XVI-XVIII wieku i była własnością gruzińskich książąt lub księżniczek. Najstarszy zachowany fragment rękopisu z tekstem poematu pochodzi z 1646 roku i został wykonany przez wybitnego kaligrafa Mamukę Tawakaraszwilego dla księcia Lewana II Dadiani[16].
Pierwszy z rękopisów przechowywanych w Bibliotece bodlejańskiej był własnością księżniczki Mzechatun, córki króla Dawida II z królestwa Imeretii został przekazany do biblioteki przez księcia Giorgiego Ceretelego w 1911 roku za pośrednictwem księżniczki Wenery Cereteli[16]. Przekazany Marjory Wardrop został włączony do zbiorów biblioteki 6 lipca 1914 roku[17]. Drugi rękopis zakupił Bernard Edkstein 21 lutego 1949 roku wspólnie z Funduszem Marjory Wardrop, który pokrył połowę kosztów[16].
Obchody roku Rustawelego
[edytuj | edytuj kod]W 2016 roku z okazji przypadającej 850 rocznicy urodzin UNESCO postanowiło ogłosić, że jest to Rok Rustawelego[18]. Z tej okazji w Tbilisi Przewodniczący Rady Miasta Tbilisi Giorgi Alibegaszwili zaproponował stworzenie rękopisu Rycerza... przez mieszkańców miasta. Każdy mógł przyjść i napisać jeden wiersz poematu. Pierwszy wpis wykonał Katolikos-Patriarcha Gruzji Eliasz II. Aby upamiętnić swój udział można było dodać do wpisu własne imię i nazwisko[19].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b About Literature – The Knight in the Panther’s Skin [online], Georgia About, 13 marca 2014 [dostęp 2019-05-10] (ang.).
- ↑ 830. ROCZNICA POWSTANIA RYCERZA W TYGRYSIEJ SKÓRZE Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego Ambasada Gruzji w Rzeczypospolitej Polskiej Muzeum Narodowe w Warszawie. Zaproszenie [dostęp 2019-05-11].
- ↑ a b Iconic Georgian poem ‘The Knight in the Panther’s Skin’ translated into Korean [online], Agenda.ge [dostęp 2019-05-10].
- ↑ ვეფხისტყაოსანი The Knight in the Panther’s Skin, Gruzja 1712 [dostęp 2019-05-10].
- ↑ Marjory Wardrop (1869–1909) [online], Bodleian Treasures: Sappho to Suffrage [dostęp 2019-05-10] (ang.).
- ↑ a b Georgian treasure added to UNESCO Memory of the World Register [online], Bodleian Libraries [dostęp 2019-05-10].
- ↑ American translates “perfect” version of legendary poem The Knight in the Panther’s Skin [online], Agenda.ge [dostęp 2019-05-10].
- ↑ a b New Translations of Knight in the Panther’s Skin: English, German, Chechen & Arabic [online], Georgia Today on the Web [dostęp 2019-05-10].
- ↑ Violetta Krawczyk-Wasilewska, W hołdzie dla Szoty-Rustawelego, [w:] PRO GEORGIA. Prace i materiały do dziejów stosunków gruzińsko-polskich, Warszawa 1991, s. 9-15, ISBN 83-900527-0-9.
- ↑ a b K. R-dt Szota Rustaweli. Georgiański poeta. s. 149–160 W: Noworocznik Litewski na rok 1831 Wilno 1830.
- ↑ a b c d e f g h Krawczyk-Wasilewska V. W Hołdzie dla Szoty Rustawelego PRO GEORGIA Prace i materiały do dziejów stosunków gruzińsko-polskich Warszawa 1991 ISBN 83-900-527-0-9, s. 9–15.
- ↑ a b Furier A. Polskie zainteresowania poezją Szoty Rustawelego w XIX wieku Pro Georgia, 2015, t. 25, s. 59–72.
- ↑ Baranowski B. Gruzińskie zainteresowania Kazimierza Łapczyńskiego ACTA UNI VERSITATIS LODZIENSIS FOLIA H1STORICA 1981 nr 8 s. 2–12.
- ↑ a b Szypowska I. Rozmowa z Józefem Łobodowskim Poezja” nr 6, 1988, s. 18–28.
- ↑ Wiciądz w tygrysiej skórze, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (przedstawienia) [dostęp 2019-05-11].
- ↑ a b c International Memory of the World RegisterManuscript Collection of Shota Rustaveli’s Poem „Knight in the Panther’s Skin [dostęp 2019-05-10].
- ↑ MS. Wardr. d. 17 – Georgian Manuscripts [online], georgian.bodleian.ox.ac.uk [dostęp 2019-05-10].
- ↑ 2016 rokiem gruzińskiego poety Szoty Rustavelego. [online], Pro Motion Georgia, 16 stycznia 2016 [dostęp 2019-05-10] (pol.).
- ↑ Рукопись поэмы „Витязь в тигровой шкуре” создают в Грузии [online], sputnik-georgia.ru [dostęp 2019-05-10] (ros.).