Pomorze Gdańskie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m poprawa ujedn. i przek., lit. |
→Zarys historyczny: merytoryczne, źródła/przypisy |
||
| Linia 5: | Linia 5: | ||
Na początku II wieku n.e. obszar Pomorza Gdańskiego zajęli przybyli ze [[Skandynawia|Skandynawii]] [[Gepidowie|Gepidzi]] i [[Goci]], których ślady określane przez archeologów są jako [[kultura wielbarska]]. Plemiona [[Germanie|germańskie]] wywędrowały na południe i po V wieku osiedlili się tu [[Słowianie]]<ref>''Dzieje Polski. Atlas ilustrowany''. Demart 2007, str. 22-23</ref>. Istnieją również teorie autochtoniczne mówiące o słowiańskim charakterze np. [[Kultura łużycka|kultury łużyckiej]]<ref>Na stronie [http://www.archeologia.pl/index.php?n=5&m=1 Muzeum Archeologicznego w Gdańsku] pisze, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.</ref>. |
Na początku II wieku n.e. obszar Pomorza Gdańskiego zajęli przybyli ze [[Skandynawia|Skandynawii]] [[Gepidowie|Gepidzi]] i [[Goci]], których ślady określane przez archeologów są jako [[kultura wielbarska]]. Plemiona [[Germanie|germańskie]] wywędrowały na południe i po V wieku osiedlili się tu [[Słowianie]]<ref>''Dzieje Polski. Atlas ilustrowany''. Demart 2007, str. 22-23</ref>. Istnieją również teorie autochtoniczne mówiące o słowiańskim charakterze np. [[Kultura łużycka|kultury łużyckiej]]<ref>Na stronie [http://www.archeologia.pl/index.php?n=5&m=1 Muzeum Archeologicznego w Gdańsku] pisze, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.</ref>. |
||
W X wieku Pomorze Gdańskie zamieszkiwali [[Pomorzanie]], od których wywodzą się współcześni [[Kaszubi]]. Istotne przeobrażenia struktur terytorialno-osadniczych miały miejsce na przełomie X i XI w. Manifestowały się głównie wznoszeniem nowej sieci grodów piastowskich. Część funkcjonujących wcześniej zespołów grodowych, jak na przykład obiekty w [[Garc Wielki|Garcu Wielkim]], Gniewie, [[Lignowy Szlacheckie|Lignowach Szlacheckich]], została zniszczona już na początku XI w.<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Sławomir Wadyl|tytuł=WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W.|data dostępu=2017-02-15|url=https://www.academia.edu/12257147/W%C4%98GRY._THE_SETTLEMENT_COMPLEX_IN_THE_POMERANIAN-PRUSSIAN_BORDERLAND_IN_THE_11TH-12TH_C._W%C4%98GRY._ZESP%C3%93%C5%81_OSADNICZY_NA_POGRANICZU_POMORSKO-PRUSKIM_W_XI-XII_W|język=en}}</ref> Jeszcze wcześniej bo pod koniec X w. lub na przełomie X i XI w. upadł gród w Sopocie. W ich miejsce powstawały nowe zajmujące miejsce w strukturach administracyjnych państwa piastowskiego grody w [[Owidz|Owidzu]], [[Ciepłe (województwo pomorskie)|Ciepłem]] czy też warownia na wschodnim brzegu Wisły w [[Podzamcze (województwo pomorskie)|Podzamczu koło Kwidzyna]]. Lata 90. X wieku to czas realnego uzależnienia i włączenia Pomorza Wschodniego w skład państwa Piastów<ref name=":0" />. |
|||
W X wieku Pomorze Gdańskie zamieszkiwali [[Pomorzanie]], od których wywodzą się współcześni [[Kaszubi]]. |
|||
Pierwsza wiadomość historyczna o [[Gdańsk]]u pochodzi z 997 roku dzięki wysłaniu [[Święty Wojciech|św. Wojciecha]] przez [[Bolesław I Chrobry|Bolesława Chrobrego]] w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej – dotarł on do osady o nazwie ''Gyddanyzc''. Dowodzić ma ta wiadomość, że {{fakt|Gdańsk z okolicznymi ziemiami należał do pierwszego historycznego władcy Polski [[Mieszko I|Mieszka I]]|data=2012-11}}. Po śmierci Bolesława Chrobrego, w trakcie tzw. kryzysu dynastycznego nastąpił upadek władzy centralnej i usamodzielnienie się Pomorza Wschodniego. Istnieją pewne przesłanki wskazujące na uzyskanie kontroli nad Pomorzem w czasach drugiej monarchii piastowskiej. Pokonanie w 1046 lub w 1048 r. Pomorzan pozwoliło [[Kazimierz I Odnowiciel|Kazimierzowi Odnowicielowi]] rozszerzyć domenę państwa o Pomorze Wschodnie, które sięgało ówcześnie na wschodzie w okolice [[Węgry (województwo pomorskie)|grodu w Węgrach]] koło Malborka<ref name=":0" />. Być może odzwierciedleniem tych wydarzeń była realizacja inwestycji wznoszenia nowego grodu w widłach Wisły i Motławy w Gdańsku, co nastąpiło w latach 50.–60. XI stulecia. Przyjmuje się, że już u progu swojego panowania [[Bolesław II Szczodry|Bolesław Śmiały]] stracił zwierzchność nad Pomorzem. Próby przywrócenia zwierzchnictwa nad tym obszarem podjął [[Władysław I Herman|Władysław Herman]]. Na krótko Pomorze zostało opanowane przez palatyna [[Sieciech (palatyn)|Sieciecha]] w 1090 r. Jeszcze tego samego roku w wyniku buntu lokalnych elit odzyskało niezależność. W 1091 r. próba przywrócenia poprzedniego stanu przez Władysława Hermana nie przyniosła powodzenia<ref>S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. {{cytuj książkę|nazwisko=Szczur|imię=S.|tytuł=Historia Polski – średniowiecze|wydawca=Wydawnictwo Literackie|miejsce=|rok=2002|strony=117-118|isbn=83-08-03272-9}}</ref><ref name="Spórna445">{{cytuj książkę|nazwisko=P. Wierzbicki|imię=M. Spórna,|tytuł=Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego|miejsce=|rok=|strony=445|isbn=}}</ref>. |
|||
Pierwsza wiadomość historyczna o [[Gdańsk]]u pochodzi z 997 roku dzięki wysłaniu [[Święty Wojciech|św. Wojciecha]] przez [[Bolesław I Chrobry|Bolesława Chrobrego]] w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej – dotarł on do osady o nazwie ''Gyddanyzc''. Dowodzić ma ta wiadomość, że {{fakt|Gdańsk z okolicznymi ziemiami należał do pierwszego historycznego władcy Polski [[Mieszko I|Mieszka I]]|data=2012-11}}. |
|||
| ⚫ | W latach [[1109]]-[[1119]] podejmowane były kolejne próby ustanowienia podległości Pomorza Gdańskiego Polsce. Polski książę, [[Bolesław III Krzywousty]], pokonał Pomorzan w [[Bitwa pod Nakłem (1109)|bitwie pod Nakłem]] (1109), kolejny najazd wojsk polskich nastąpił w [[1112]]. W [[1119]] roku Krzywousty pokonał dwóch książąt pomorskich - sądzi się, że jednym z nich mógł być [[Świętopełk (książę pomorski)|Świętopełk]]<ref>G. Labuda, ''Świętopełk syn Świętobora'', s. 586.</ref>. Od tego momentu datuje się podległość Pomorza Gdańskiego wobec Polski, zaś gwarantami zależności mieli być namiestnicy książąt krakowskich, od drugiej połowy XII w. tworzący dynastię [[Sobiesławice|Sobiesławiców]]. |
||
Pomorze Gdańskie zostało na krótko opanowane i przyłączone do Polski w 1090 przez [[Sieciech]]a. W ważniejszych grodach pomorskich umieszczono polskie załogi, resztę spalono w celu pozbycia się oporu Pomorzan. W kilka miesięcy później doszło do buntu miejscowych elit, co doprowadziło do przywrócenia stanu niezawisłości od Księstwa Polskiego<ref>S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. {{cytuj książkę|nazwisko=Szczur|imię=S.|tytuł=Historia Polski – średniowiecze|wydawca=Wydawnictwo Literackie|miejsce=|rok=2002|strony=117-118|isbn=83-08-03272-9}}</ref>. W następnym roku zorganizowana próba podporządkowania Polsce ziem Pomorza Gdańskiego nie przyniosła efektu; w bitwie nad [[Wda (rzeka)|Wdą]] oraz w kolejnej jesiennej wyprawie [[Władysław I Herman|Władysław Herman]] wspomagany przez załogi czeskie poniósł klęskę<ref name="Spórna445">{{cytuj książkę|nazwisko=P. Wierzbicki|imię=M. Spórna,|tytuł=Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego|miejsce=|rok=|strony=445|isbn=}}</ref>. |
|||
| ⚫ | W latach [[1109]]-[[1119]] podejmowane były kolejne próby ustanowienia podległości Pomorza Gdańskiego Polsce. Polski książę, [[Bolesław III Krzywousty]], pokonał Pomorzan w [[Bitwa pod Nakłem (1109)|bitwie pod Nakłem]] (1109), kolejny najazd wojsk polskich nastąpił w [[1112]]. W [[1119]] roku Krzywousty pokonał dwóch książąt pomorskich - sądzi się, że jednym z nich mógł być [[Świętopełk (książę pomorski)|Świętopełk]]<ref>G. Labuda, ''Świętopełk syn Świętobora'', s. 586.</ref>. Od tego momentu datuje się podległość Pomorza Gdańskiego |
||
W [[1186]] władcy Pomorza przyjęli wyznanie chrześcijańskie od duńskich cystersów, którym przewodził [[Bernard Dithard]]<ref>Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.</ref>; w [[1188]] roku nastąpiło w Gdańsku uroczyste podpisanie aktu fundacyjnego [[Opactwo Cystersów w Oliwie|Opactwa Cystersów w Oliwie]], którego Dithard został pierwszym [[opat]]em. |
W [[1186]] władcy Pomorza przyjęli wyznanie chrześcijańskie od duńskich cystersów, którym przewodził [[Bernard Dithard]]<ref>Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.</ref>; w [[1188]] roku nastąpiło w Gdańsku uroczyste podpisanie aktu fundacyjnego [[Opactwo Cystersów w Oliwie|Opactwa Cystersów w Oliwie]], którego Dithard został pierwszym [[opat]]em. |
||
Wersja z 14:35, 15 lut 2017
Pomorze Gdańskie, Pomorze Wschodnie[1], Pomerelia[2] (kasz. Pòrénkòwô Pòmòrskô, niem. Westpreußen, Pommerellen) – zachodnia część Pomorza Nadwiślańskiego, historyczna dzielnica Polski[3] nad dolną Wisłą nad Morzem Bałtyckim w przybliżeniu obejmująca swym obszarem szeroki pas na zachód od dolnej Wisły, tj. zachodnią część województwa pomorskiego oraz północno-zachodnią część województwa kujawsko-pomorskiego[4]. Historycznie Pomorze Gdańskie obejmowało także od zachodu Ziemię Sławieńską, która sąsiadowała z Pomorzem Zachodnim[potrzebny przypis], zaś od Wschodu Pomorze Gdańskie sąsiadowało z Pomezanią i Prusami.
Zarys historyczny
Na początku II wieku n.e. obszar Pomorza Gdańskiego zajęli przybyli ze Skandynawii Gepidzi i Goci, których ślady określane przez archeologów są jako kultura wielbarska. Plemiona germańskie wywędrowały na południe i po V wieku osiedlili się tu Słowianie[5]. Istnieją również teorie autochtoniczne mówiące o słowiańskim charakterze np. kultury łużyckiej[6].
W X wieku Pomorze Gdańskie zamieszkiwali Pomorzanie, od których wywodzą się współcześni Kaszubi. Istotne przeobrażenia struktur terytorialno-osadniczych miały miejsce na przełomie X i XI w. Manifestowały się głównie wznoszeniem nowej sieci grodów piastowskich. Część funkcjonujących wcześniej zespołów grodowych, jak na przykład obiekty w Garcu Wielkim, Gniewie, Lignowach Szlacheckich, została zniszczona już na początku XI w.[7] Jeszcze wcześniej bo pod koniec X w. lub na przełomie X i XI w. upadł gród w Sopocie. W ich miejsce powstawały nowe zajmujące miejsce w strukturach administracyjnych państwa piastowskiego grody w Owidzu, Ciepłem czy też warownia na wschodnim brzegu Wisły w Podzamczu koło Kwidzyna. Lata 90. X wieku to czas realnego uzależnienia i włączenia Pomorza Wschodniego w skład państwa Piastów[7].
Pierwsza wiadomość historyczna o Gdańsku pochodzi z 997 roku dzięki wysłaniu św. Wojciecha przez Bolesława Chrobrego w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej – dotarł on do osady o nazwie Gyddanyzc. Dowodzić ma ta wiadomość, że Gdańsk z okolicznymi ziemiami należał do pierwszego historycznego władcy Polski Mieszka I[potrzebny przypis]. Po śmierci Bolesława Chrobrego, w trakcie tzw. kryzysu dynastycznego nastąpił upadek władzy centralnej i usamodzielnienie się Pomorza Wschodniego. Istnieją pewne przesłanki wskazujące na uzyskanie kontroli nad Pomorzem w czasach drugiej monarchii piastowskiej. Pokonanie w 1046 lub w 1048 r. Pomorzan pozwoliło Kazimierzowi Odnowicielowi rozszerzyć domenę państwa o Pomorze Wschodnie, które sięgało ówcześnie na wschodzie w okolice grodu w Węgrach koło Malborka[7]. Być może odzwierciedleniem tych wydarzeń była realizacja inwestycji wznoszenia nowego grodu w widłach Wisły i Motławy w Gdańsku, co nastąpiło w latach 50.–60. XI stulecia. Przyjmuje się, że już u progu swojego panowania Bolesław Śmiały stracił zwierzchność nad Pomorzem. Próby przywrócenia zwierzchnictwa nad tym obszarem podjął Władysław Herman. Na krótko Pomorze zostało opanowane przez palatyna Sieciecha w 1090 r. Jeszcze tego samego roku w wyniku buntu lokalnych elit odzyskało niezależność. W 1091 r. próba przywrócenia poprzedniego stanu przez Władysława Hermana nie przyniosła powodzenia[8][9].
W latach 1109-1119 podejmowane były kolejne próby ustanowienia podległości Pomorza Gdańskiego Polsce. Polski książę, Bolesław III Krzywousty, pokonał Pomorzan w bitwie pod Nakłem (1109), kolejny najazd wojsk polskich nastąpił w 1112. W 1119 roku Krzywousty pokonał dwóch książąt pomorskich - sądzi się, że jednym z nich mógł być Świętopełk[10]. Od tego momentu datuje się podległość Pomorza Gdańskiego wobec Polski, zaś gwarantami zależności mieli być namiestnicy książąt krakowskich, od drugiej połowy XII w. tworzący dynastię Sobiesławiców.
W 1186 władcy Pomorza przyjęli wyznanie chrześcijańskie od duńskich cystersów, którym przewodził Bernard Dithard[11]; w 1188 roku nastąpiło w Gdańsku uroczyste podpisanie aktu fundacyjnego Opactwa Cystersów w Oliwie, którego Dithard został pierwszym opatem.
W 1210 roku książę Mściwoj I złożył hołd lenny królowi Danii Waldemarowi II. Zależność ta trwała krótko i skończyła staraniem Leszka Białego w 1211. W kolejnych latach książę Świętopełk II Wielki podejmował kolejne próby usamodzielnienia, do którego doszło po śmierci Leszka Białego (1227). W 1231 Świętopełk uzyskał dla siebie, swojej rodziny i swojego księstwa protekcję papieską. Stolica państwa (Gdańsk) uzyskała w tym okresie prawa miejskie według prawa lubeckiego.
W 1282 między księciem gdańskim Mściwojem II a księciem wielkopolskim Przemysłem II zawarty został układ w Kępnie; umowa głosiła, że ten z książąt, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył. Od śmierci Mściwoja II w 1294 roku datuje się ponowne podporządkowanie Pomorza Gdańskiego Polsce. Zjednoczenie dwu dzielnic umożliwiło Przemysłowi II koronację na króla Polski; został on zamordowany w 1296 roku, wskutek czego przez następne kilkanaście lat Pomorze przechodziło z rąk do rąk. Kolejnymi władcami stali się: książę Władysław Łokietek; w roku 1300 królem Polski został panujący w Czechach Wacław II; w 1305 roku jego następcą został Wacław III, który zginął w zamachu w 1306 roku. Wówczas Pomorze przejął ponownie Władysław Łokietek, jednak wkrótce je utracił. W roku 1308 Gdańsk został zajęty przez Brandenburczyków. Wezwani przez Łokietka do pomocy przy usunięciu Brandenburczyków Krzyżacy zajęli w tym samym roku część grodu i po nadejściu posiłków zaatakowali miasto. 13 listopada 1308, po wycofaniu się Brandenburczyków, doszło do rzezi gdańszczan i zajęcia miasta przez zakon na okres niemal 150 lat.
W 1343 w wyniku układu pokojowego krzyżacko-polskiego (pokój kaliski) król Polski Kazimierz III Wielki zrzekł się faktycznej władzy nad Pomorzem Gdańskim, zachowując jednakże tytuł jego "Pana i Dziedzica". W tym samym roku Gdańsk ponownie otrzymał prawa miejskie (w dwa lata później działanie prawa lubeckiego całkowicie zastąpiono prawem chełmińskim).
W 1454 r. zostało utworzone województwo pomorskie, które ostatecznie ukształtowało się po II pokoju toruńskim w 1466 r. Było zwyczajowo zaliczane do obszaru Prus Królewskich.
Przez następne stulecia będący formalnie pod wpływami Polski Gdańsk, jak również inne miasta Prus Królewskich – tzw. trzy wielkie miasta pruskie (Gdańsk, Toruń i Elbląg)[12], posiadały znaczną samodzielność i przywileje.
W wyniku rozbiorów Polski Pomorze Gdańskie przeszło pod panowanie Prus, później Niemiec, pod nazwą Prus Zachodnich. Stan ten trwał do zakończenia I wojny światowej, oprócz okresu 1807–1814, kiedy istniało Wolne Miasto Gdańsk. Po wojnie w wyniku traktatu wersalskiego Pomorze Gdańskie wróciło do Polski oprócz Gdańska i ziem do niego przylegających, które ponownie utworzyły Wolne Miasto Gdańsk, istniejące w latach 1920–1939.
II wojna światowa przyniosła kolejne zmiany terytorialne: Pomorze Gdańskie i Gdańsk wcielono do III Rzeszy jako Gdańsk-Prusy Zachodnie. W 1945 roku całe Pomorze Gdańskie razem z Gdańskiem znalazło się w Polsce.
Miasta
- Gdańsk, Gdynia, Sopot, Pruszcz Gdański, Tczew, Puck, Reda, Rumia, Wejherowo, Żukowo
- Hel, Władysławowo, Łeba, Lębork, Kartuzy, Kościerzyna, Chojnice, Człuchów, Tuchola, Starogard Gdański, Nowy Staw, Nowy Dwór Gdański, Świecie, Nowe, Gniew, Czersk, Brusy
Zobacz też
- ↑ J. Szaflarski: Pomorze Wschodnie – Mapa fizyczno-administracyjna 1: 500 000. Wydawnictwo Instytutu Bałtyckiego, 1945.
- ↑ Przykład zastosowania nazwy Pomerelia w tekście polskojęzycznym: nepomuki.pl
- ↑ Hasło "Pomorze Gdańskie" w internetowej Encyklopedii PWN [dostęp 7 kwietnia 2010]
- ↑ Według Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, t. 9, Warszawa 1967, str. 267, Pomorze Gdańskie to obszar "na zachód od Wisły"
- ↑ Dzieje Polski. Atlas ilustrowany. Demart 2007, str. 22-23
- ↑ Na stronie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku pisze, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.
- ↑ a b c Sławomir Wadyl, WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W. [online] [dostęp 2017-02-15] (ang.).
- ↑ S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. S. Szczur: Historia Polski – średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 117-118. ISBN 83-08-03272-9.
- ↑ M. Spórna, P. Wierzbicki: Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. s. 445.
- ↑ G. Labuda, Świętopełk syn Świętobora, s. 586.
- ↑ Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.
- ↑ Te miasta razem wzięte liczyły ok. 36,5% ludności miejskiej Rzeczypospolitej, stanowiły także większą część ludności Prus Królewskich.