Gerlach

Gerlach

{{{nazwa oryginalna}}}

Masyw Gerlacha widziany ze Sławkowskiego Szczytu
Państwo	Słowacja
Położenie	Wysokie Tatry, powiat Poprad
Pasmo	Tatry, Karpaty
Wysokość	2655 m n.p.m.
Wybitność	2355 m
Pierwsze wejście	1834 J. Still, M. Spitzkopf, Gelhof i 2 innych
• zimowe	1905 J. Chmielowski, K. Jordán, K. Bachleda, J. Franz, P. Spitzkopf
Położenie na mapie Tatr Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Karpat Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}

{{Góra infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | współrzędne = | nazwa oryginalna = Nieznane pola: "sekundE", "stopniN", "minutE", "stopniE", "sekundN" oraz "minutN".

Południowa ściana Gerlacha, widziana z Doliny Batyżowieckiej

Gerlach, widok z Małej Wysokiej

Ludwik Greiner, autor pierwszych dokładnych pomiarów Gerlacha z roku 1837

Gerlach widziany z Tatrzańskich Zrębów, dobrze widoczny Gerlachowski Kocioł

Gerlach (główny egzonim) lub Gierlach (egzonim wariantowy), dawniej też Garłuch (słow. Gerlachovský štít, Gerlachovka, niem. Gerlsdorfer Spitze, Gerlach, węg. Gerlachfalvi-csúcs), 2655 m n.p.m. – najwyższy szczyt Tatr oraz całych Karpat i jednocześnie Słowacji, położony w bocznej grani Tatr Wysokich. Szczyt ten należy do Korony Europy.

Topografia

Masyw Gerlacha składa się z kilku wierzchołków. Grań rozpoczyna się od strony północno-zachodniej wierzchołkiem zwornikowym z granią główną – Zadnim Gerlachem (Zadný Gerlach, 2616 m), którego zbocza obniżają się do Przełęczy Tetmajera (Gerlachovské sedlo), za którą wznosi się główny wierzchołek (2655 m). Dalej w grani znajdują się kolejno Wyżnie Gerlachowskie Wrótka, wierzchołek Pośredniego Gerlacha, Pośrednie Gerlachowskie Wrótka, Gerlachowska Czuba i Niżnie Gerlachowskie Wrótka. Grzbiet kończy się południowo-wschodnim szczytem Małego Gerlacha (Kotlový štít, 2601 m). Z wierzchołka Małego Gerlacha odchodzą dwa boczne ramiona obejmujące Gerlachowski Kocioł (Gerlachovský kotol).

Masyw Gerlacha góruje nad:

• od południowego zachodu – Doliną Wielicką (Velická dolina),
• od północnego wschodu – Doliną Batyżowiecką (Batizovská dolina),
• od południa szczyt Zadniego Gerlacha zamyka Dolinę Kaczą (Kačacia dolina) należącą do systemu Doliny Białej Wody (Bielovodská dolina).

Na szczyt, nazwany przez Mieczysława Karłowicza królem tatrzańskim (Franciszek Henryk Nowicki przyznał mu „berło gór”), nie prowadzi żaden znakowany szlak turystyczny. Najczęściej używane wejście jest poprowadzone z Doliny Wielickiej przez Wielicką Próbę, dostępny jest także z Doliny Batyżowieckiej przez tzw. Batyżowiecką Próbę – oba szlaki są silnie eksponowane (wejścia turystyczne tylko w okresie letnim w towarzystwie przewodnika). Bazą wypadową jest zwykle hotel górski „Śląski Dom”. Inne drogi wejściowe to m.in. Żleb Karczmarza, Próba Tatarki i Żleb Darmstädtera, Droga Martina (Martinovka). Bardzo popularna ściana zachodnia ma wysokość 350 metrów, a po jej pokonaniu, do szczytu pozostaje jeszcze 150 metrów deniwelacji.

Roślinność

Mimo surowych warunków klimatycznych i bardzo krótkiego sezonu wegetacyjnego, w rejonie samego wierzchołka można jeszcze znaleźć stanowiska 15 gatunków roślin naczyniowych, w tym: dzwonka alpejskiego, wrotycza alpejskiego, goryczki przeźroczystej, omiegu kozłowca, situ skuciny i pierwiosnki maleńkiej.

Historia

Pierwsze wejścia turystyczne nie są dokładnie odnotowane. Na szczycie byli 11 sierpnia 1855 r. dwaj polscy botanicy Zygmunt Bośniacki i ks. Wojciech Grzegorek, którzy weszli wraz z zakopiańskimi przewodnikami. Najprawdopodobniej już w 1834 r. na szczycie stanęli – podczas polowania na kozice – Johann Still, Martin Spitzkopf-Urban, Gelhof i dwóch nieznanych koziarzy. Na pewno weszli na niego austriaccy inżynierowie prowadzący prace kartograficzne w 1868 r. Pierwszy turysta na Gerlach został wprowadzony w końcu lat 60. XIX wieku przez Stilla. Kolejnymi Polakami na szczycie byli ksiądz Józef Stolarczyk z przewodnikami Wojciechem Gąsienicą Kościelnym, Wojciechem Giewontem, Wojciechem Rojem i Szymonem Tatarem 22 września 1874 r. W roku 1875 zanotowano już sześć wejść, intensywnie zwiedzany szczyt zaczął być po 1876.

Zimą szczyt zdobyli pierwsi Janusz Chmielowski, Károly Jordán oraz przewodnicy: Klemens Bachleda, Johann Franz (senior) i Paul Spitzkopf-Urban w dniu 15 stycznia 1905 r.

Przed pomiarami przeprowadzonymi w latach 1837–1838 przez leśniczego Ludwika Greinera za wyższe od Gerlacha uznawano powszechnie Łomnicę, Krywań i Lodowy Szczyt. Wyniki badań przeprowadzonych metodą triangulacji wykazały wysokość Gerlacha równą 2640,54 m (w rzeczywistości 2655 m), Łomnicy: 2624,73 m (2634 m), Lodowego Szczytu: 2594,71 m (2627 m). Krywań już wcześniej został uznany za niższy od Łomnicy. Greiner opublikował wyniki w 1839 r. w drukowanych przez królewsko-węgierską drukarnię uniwersytecką „Gemeinnützige Blätter zur Belehrung und Unterhaltung”, później jeszcze dwa razy w innych miejscach. Były to mało poczytne czasopisma, więc Łomnica jeszcze przez długi czas uchodziła za najwyższy szczyt tatrzański. Encyklopedia Powszechna Samuela Orgelbranda z 1867 r. podawała wysokości: Łomnica 2696 m, Lodowy Szczyt 2655 m, Wysoka 2465 m, Gierlachowski Szczyt 2307 m.

W 1997 r. na szczycie ustawiono metalowy krzyż.

Gerlach należy do Korony Europy.

Nazwa

Pochodzenie

Pierwotna nazwa szczytu pochodzi od nazwiska komesa Gerlacha ze Spiskiej Soboty bądź jego syna, występującego w dokumencie z 1326 r. Rdzeń tego imienia wcześniej pojawił się w nazwie spiskoniemieckiej wsi Gerlsdorf (dziś po słowacku Gerlachov, po polsku Gierlachów), położonej na północny zachód od Spiskiej Soboty. Wraz z coraz większym zainteresowaniem Tatrami nizinne nazwy przenosiły się na okoliczne szczyty. W ten sposób ustaliła się niemiecka nazwa Gerlsdorfer Spitze, węgierska Gerlachfalvi-csúcs oraz słowacka Gerlachovský štít oraz skrócona Gerlach.

Zmiany nazw na przestrzeni lat

W późniejszych latach nazwa Gerlacha kilkakrotnie stawała się obiektem politycznych rozgrywek. Oto lista znanych oficjalnych i nieoficjalnych nazw góry:

Od lewej strony: Tępa, Kończysta, Gerlach

Gerlach z Doliny Wielickiej

Od lewej: Gerlach, Batyżowiecki Szczyt, Kaczy Szczyt – widok z Doliny Białej Wody

Trójwymiarowy model okolic Gerlacha

Lata	Nazwa
do 1896	Gerlach (po słowacku i polsku), Gierlach (pol.), Gerlsdorfer Spitze, Gerlsdorfer Berg, Gerlachspitze (po niemiecku), Gerlachfalvi csúcs (węg., oficjalnie) forma Gerlach pierwszy raz pojawiła się w roku 1717 u Jakoba Buchholtza
1896–1919	Franz-Joseph-Spitze (niem.), Ferenc József csúcs (węg.), Štít Františka Jozefa (słow.), Štít Františka Josefa (po czesku) tłum. na polski: Szczyt Franciszka Józefa – zmiana nazwy w 1896 r. z okazji 1000-lecia Państwa Węgierskiego
1919–1923	Gerlach, Gerlachovka (słow.)
od 1923	Štít Legionárov (słow.), Štít legionářů (cz.), Legionáriusok csúcsa (węg.) tłum. na polski: Szczyt Legionistów – zmiana nazwy dla upamiętnienia pomocy czeskich i słowackich legionistów przy powstaniu państwa czechosłowackiego; nazwa nie przyjęła się, ok. 1932 góra na pewno była znów nazywana Gerlachem
do 1939	Gerlach, Gerlachovka (słow.) w okresie międzywojennym w Polsce szczyt bywał też zwany Szczytem Polskim
1939–1945	Slovenský štít (słow.), Slowakische Spitze (niem.), Szlovák csúcs (węg.) tłum. na polski: Słowacki Szczyt
1945–1949	Gerlach, Gerlachovka, Gerlachovský štít (słow.)
1949–1959	Stalinov štít (słow.), Stalinův štít (cz.) po polsku: Szczyt Stalina
od 1959	Gerlachovský štít (słow., cz.), Gerlsdorfer Spitze lub Gerlachspitze (niem.), Gerlach lub Gierlach (pol.), Gerlachfalvi csúcs (węg.)

Polskie nazwy szczytu

W języku polskim w powszechnym użyciu funkcjonują dwie formy nazwy: Gierlach oraz (traktowana jako główna) Gerlach, rzadziej występują też formy Gerlachowski Szczyt, Garłuch, Garłuchowski Szczyt, a także Kotłowy Szczyt, Kocioł.

W polskim piśmiennictwie wzmianki o szczycie pojawiły się dopiero w wieku XIX. Stanisław Staszic używał w swoich dziełach zarówno formy Gierlach, jak i formy Gerlach. Forma Gerlach pojawiała się też u Kazimierza Łapczyńskiego (1866), ks. Wawrzyńca Augustyna Sutora (1878) i Tytusa Chałubińskiego (1879). Formę Garłuch forsował Walery Eljasz-Radzikowski, doszukując się w niej słowiańskiego pochodzenia od słowa gardło. Jako drugą formę proponował on Gerlach.

„Słowiańską” nazwę Garłuch nadano 7 Pułkowi Piechoty Legionów Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, walczącemu podczas okupacji niemieckiej, m.in. w powstaniu warszawskim.

Niejednomyślność co do wskazania prawidłowej formy występuje także wśród badaczy tatrzańskiej historii i etymologii. Witold Henryk Paryski i Zofia Radwańska-Paryska w Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej wskazują Gierlach jako jedyną poprawną formę, podkreślając błędność nazwy Garłuch. Nazwy Gierlach używa konsekwentnie w swoich przewodnikach także Józef Nyka. Za formą Gerlach opowiada się jednak również wielu znawców Tatr, w tym Władysław Cywiński.

Według prof. Barbary Czopek-Kopciuch oraz prof. Aleksandry Cieślikowej choć nazwa Gierlach jest bardziej spolszczona, to jednak u przeciętnego odbiorcy kłóci się z poczuciem poprawności, ponieważ jest odbierana jako przestarzała – takie wrażenie może wynikać ze skojarzenia z przedwojenną reformą ortografii ustalającą pisownię obcej grupy jako ge, a nie gie (dawne gienerał – obecne generał). Należy jednak zauważyć, że również współcześnie język polski adaptuje obce słowa w formach z miękkim gie i kie (por. bagietka, dyskietka, parkiet, rakieta).

Także słowniki i encyklopedie są niejednomyślne i pojawiają się w nich, opatrzone różnymi kwalifikatorami (rzadko, dawniej), różne nazwy.

W 2012 Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przyjęła formę Gerlach jako główny egzonim, dopuszczając jednocześnie Gierlach jako egzonim wariantowy.

Różnoraka bywa też odmiana nazwy szczytu. Najczęściej stosowana forma dopełniacza to Gerlacha, Gierlacha, ale występuje też odmiana Gerlachu, Gierlachu.

Zobacz też

• miejsca nazwane imieniem Stalina

Bibliografia

1. Józef Nyka, Monika Nyczanka: Tatry Słowackie: przewodnik. Latchorzew: Trawers, 2005. ISBN 83-60078-01-7.brak strony w książce
2. Witold Henryk Paryski: Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki. Część XII. Wschodnia Batyżowiecka Przełęcz – Litworowa Przełęcz. Warszawa: Sport i Turystyka, 1965.brak strony w książce
3. Július Andráši: W Tatrach Słowackich – przewodnik, 1977
4. ks. Józef Stolarczyk: Wycieczka na szczyt Gierlachu, Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, tom I, Kraków 1876, ss. 56-67

Linki zewnętrzne

• Pierwsze wejście na Gierlach – artykuł Bolesława Chwaścińskiego, „Wierchy” 1985
• Gerlach, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 561 .