Zakole Wawerskie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zakole Wawerskie
Ilustracja
Ols na Zakolu Wawerskim wiosną
Obszar bagienny
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Położenie

Warszawa, Wawer

Powierzchnia

55,6186 ha[1]

Obszary chronione

Zakole Wawerskie

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Zakole Wawerskie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Zakole Wawerskie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zakole Wawerskie”
Ziemia52°13′24″N 21°07′33″E/52,223333 21,125833
Multimedia w Wikimedia Commons

Zakole Wawerskie – rozległy podmokły teren znajdujący się w warszawskiej dzielnicy Wawer. Położony jest na południe od zbiegu Trasy Siekierkowskiej oraz ulic Ostrobramskiej, Płowieckiej i Traktu Lubelskiego, następnie ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim wzdłuż Kanału Zerzeńskiego aż po Wólkę Zerzeńską[2]. Na jego dawnym obszarze wybudowana jest również część Osiedla Gocław[3][4][5].

Zakole położone jest na tarasie zalewowym Wisły[6][3]. Powstało ono w wyniku wymycia przez wody powodziowe, jego łuk dochodzi do 1 km od rzeki[7][6][8]. Obejmuje zarośnięte głównie przez ols starorzecze Wisły oraz otwarte tereny podmokłe i uprawne[9]. Według niektórych opinii liczba gatunków lęgowych ptaków jest tutaj największa w skali miasta[9]. Obszar charakteryzuje się również znacznym bogactwem fitosocjologicznym oraz florystycznym[9][10].

Najcenniejsza przyrodniczo, północna część terenu jest chroniona w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Zakole Wawerskie”[11].

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Zakole Wawerskie położone jest poniżej skarpy tarasu nadzalewowego Wisły. Dodatkowe oznaczenia:
ZPK – Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy, 1 – Kanał Wawerski, 2 – Kanał Nowa Ulga, 7 – Kanał Zerzeński. Pozostałe na stronie grafiki.

Termin „Zakole Wawerskie” może być rozumiany jako:

Wszystkie te tereny położone są na tarasie zalewowym Wisły[2][6][3].

Las w rejonie Zakola znany jest jako Olszynka Wawerska, natomiast współczesny łuk Wisły o promieniu około 3 km o wypukłym brzegu skierowanym w kierunku Zakola jako Łuk Siekierkowski Wisły[3].

Tereny otwarte w rejonie Zakola aż do zabudowy osiedla Las na południu są znane wśród okolicznych mieszkańców jako Łąki Zastowskie[14].

Geomorfologia i warunki hydrologiczne[edytuj | edytuj kod]

Kanał Wawerski – kaskada k/ul. Leśniczówka. Kanał pokonuje tutaj część różnicy wysokości pomiędzy tarasem nadzalewowym (Praskim, IIa) a zalewowym.
Skarpa tarasu nadzalewowego, z prawej strony taras zalewowy Wisły.
 Zobacz też: Taras zalewowy Wisły w Warszawie.

Zakole Wawerskie jest położone w dolinie zalewowej Wisły, czyli na tarasie zalewowym, w najszerszym jego miejscu w Warszawie[9][6]. Szerokość tarasu dochodzi tutaj do około 7 km[6][5]. Zasadniczą część zakola stanowi ogromny łuk zakolowy starorzecza Wisły odchodzący na północy do 1 km od rzeki[7][6][8] (0,8 km[3]), zajmujący obniżenie pod skarpą położonego nieco wyżej tarasu nadzalewowego niższego (IIa, Praskiego)[5]. Część tarasu zalewowego na fragmencie której położone jest Zakole oznaczana jest często jako taras zalewowy wyższy (Ib)[15].

Ciągnący się od Zastowa do Gocławia ciek wodny na wydanym w 1833 roku szkicu I bitwy pod Wawrem powstania listopadowego 1831 r.
Żaby moczarowe[16] w wiosennej szacie godowej na Zakolu Wawerskim.
Olchy.
Złom.
Wykroty.
Kanał (Rów) Zerzeński

Zagłębienie zajmujące część podskarpową jest współcześnie zalądowane[3], podmokłe i pokryte roślinnością[17]. Występują w nim starorzecza (łachy) Wisły, wypełnione osadami organogenicznymi (w warstwie przypowierzchniowej torfem)[3]. Na mapie gruntów na głębokości 2 m w rejonie Zakola znajduje się największy w Warszawie obszar wypełniony osadami organicznymi, tworzący szeroki łuk ciągnący się pod tarasem nadzalewowym od wschodniego Lasa i Zbytków na północ przez Zastów do ulic Płowieckiej i Ostrobramskiej, a następnie skręcający na południowy zachód wzdłuż Trasy Siekierkowskiej i do wschodniej części osiedla Gocław[4][5]. Według danych historycznych pozostałość po dawnym jeziorze (łacha Wawerska) była widoczna w XV wieku w Zastowie i Gocławiu i znana pod nazwą Czartoria (Czartoryja)[3] za [18].

Największe ale wypełnione wciąż wodą starorzecza w Warszawie to (znajdujące się poza Zakolem Wawerskim) Jeziorka Kamionkowskie (prawy brzeg), Czerniakowskie i Wilanowskie (lewy brzeg)[15].

W obniżeniu podskarpowym na Zakolu zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości 0,0-0,5 m, a okresowo powyżej powierzchni[19].

W rejonie Zakola Wisła tworzy łuk znany jako łuk siekierkowski Wisły[6]. Forma ta[6] oraz wspomniane rozszerzenie tarasu zalewowego[5] zostały utworzone przez wody powodziowe spiętrzane powyżej przewężenia koryta wielkich wód Wisły znanego jako gorset warszawski.

Taras zalewowy i Zakole Wawerskie na przestrzeni holocenu[edytuj | edytuj kod]

Wisła wcięła się pod taras nadzalewowy niższy (IIa, Praski) tworząc taras zalewowy (wyższy, Ib[15])[3][6][15] wraz z Zakolem Wawerskim[3] na początku holocenu. Najstarszym tarasem zalewowym na obszarze dzisiejszego tarasu zalewowego był taras wawerski[3]. Od uformowania aż wybudowania wałów przeciwpowodziowych obszar tarasu był zalewany wodami powodziowymi, erodowany i nadbudowywany osadami powodziowymi oraz odsypami korytowymi[6]. W kolejnych cyklach ewolucyjnych Wisły w obrębie tarasu wawerskiego pojawiały się w Warszawie młodsze tarasy holoceńskie[3]. Osady tarasu wawerskiego nie przetrwały do dzisiaj[3], spośród kolejnych pod osadami współczesnego tarasu zalewowego zachowały się ostańce erozyjne tylko dwóch tarasów kopalnych[6] (subkopalnych[3][6]). Wśród holoceńskich tarasów zalewowych wymienia się:

  • Taras wawerski
Został uformowany przez Wisłę prawdopodobnie około 10000 lat temu na początku okresu polodowcowego (postglacjalnego), czyli holocenu[6][3], na początku okresu preborealnego. Wisła formując go tworzyła zakola (menadry) o promieniu około 0,8 km. Na prawym brzegu Wisły to dawne wyerodowane pod tarasem nadzalewowym koryto rzeki współcześnie jest widoczne jako Zakole Wawerskie[3].
  • Subkopalny taras Kiełpiński (Ic)
Pochodzi z okresu atlantyckiego. Na Zakolu Wawerskim nie znaleziono jego ostańców[3][6]. Według starszych źródeł Zakole miało być pozostałościami koryta Wisły właśnie z tego okresu[6], a nie z czasów wczesnoholoceńskiego tarasu wawerskiego.
  • Subkopalny taras Czerski (Ib)
Pochodzi z okresu subatlantyckiego. W jego osadach znajduje się wiele stanowisk archeologicznych z okresu od VII w. p.n.e. do połowy XIV w., niektórymi z Lasa w rejonie Zakola[3][6][a].
Pozostałością koryta Wisły z tego okresu jest na przykład zakole z Łachą Koło (Łacha Las[3][19]) w okolicy ulicy Poprawnej w osiedlu Las[a]. Długość promienia tego zakola wynosi około 0,5 km, łacha obecnie prawie wyschnięta, jest zaznaczona na mapie Warszawy Perthesa z 1779 roku[3].
  • Taras współczesny (Ia)
Ostnieje od połowy od poł. XIV w[6][3]. Znajduje się najwyżej. Osady wylewów powodziowych w strefie łęgowej (łakowej) tego tarasu przyśpieszyły zalądowanie wcześniejszych holoceńskich tarasów wawerskiego i Czerskiego – łach Zakola Wawerskiego i Łachy Las położonej w jego rejonie[3][a].
W rejonie Zakola Wawerskiego Łacha Kuligowska znajduje się na granicy zasięgu strefy korytowej tego tarasu[3][b].

Należy tutaj zwrócić uwagę na przypadkową zbieżność oznaczeń tarasu zalewowego niższego i wyższego (Ia i Ib[15]) oraz współczesnego i Czerskiego (również Ia i Ib[3][6]).

Kanały, rowy i zbiorniki wodne[edytuj | edytuj kod]

Północno-wschodnią i północną krawędzią Zakola płynie Kanał Wawerski, zachodnią będący jego przedłużeniem Kanał Nowa Ulga. W miejscu połączenia tych kanałów uchodzi również Kanał Kawęczyński[3][19][20][21][c]. Punkt ten oraz cały Kanał Nowa Ulga od jakiegoś czasu znalazły się tuż po drugiej stronie nowo wybudowanej Trasy Siekierkowskiej[22].

Według części źródeł znajdujący się na Zakolu odcinek Kanału Wawerskiego to część początkowego odcinka Kanału Nowa Ulga[23][16][22][24].

Wschodnią wąską część Zakola w rejonie Zbytków przecina Kanał Nowe Ujście[3][20][21][16][7][22][c].

W pobliżu południowo-wschodniej i wschodniej krawędzi Zakola biegnie przepływający syfonem[21] pod Kanałem Nowe Ujście i przez Jezioro Żabie[16] Kanał[20][21] (Rów[23][16]) Zerzeński[c][d][e]. Uchodzi on do Kanału Wawerskiego[21]. Z jeziorka tego wypływa również w kierunku północnym rów nazywany czasem w literaturze „Rowem (Kanałem[10]) Żabim"[16][10][c][f][e], znajdujący się bliżej skarpy tarasu nadzalewowego[16]+[15][g].

Oprócz wspomnianego głównego łuku zakola zachowały się starorzecza Wisły w postaci zespołów oczek wodnych (małych stawów). Najlepiej położone w południowo-wschodniej części – Łacha Kuligowska[b] i Łacha Zbytki w rejonie Kuligowa i Zbytków oraz zespół stawów w pobliżu przecięcia Rowu Zerzeńskiego z Kanałem Nowe Ujście przy ul. Wodniaków[16][26][10]. W zachodniej części Zakola przy ulicy Poprawnej znajduje się prawie sucha Łacha Las (Łacha Koło[3])[3][19][a], wspomniana już w sekcji "Taras Czerski (Ib)". Największymi chociaż niewielkimi zbiornikami są położone w południowo-wschodniej części Jezioro Sporne, jeden ze zbiorników na Łasze Zbytki oraz wymienione wcześniej Jezioro Żabie (znane też jako Moczydło[14])[10].

Łacha Kuligowska znajduje się jednak nieco poza obszarem Zakola Wawerskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu (śladów wspomnianego dawnego meandru Wisły o promieniu 1 km)[c].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Do czasu wybudowania wału przeciwpowodziowego wraz z ulicą Wał Miedzeszyński (1905-1912[27], większość prac[27] w latach 1906-1911[27][28]) teren był zalewany przez wody powodziowe Wisły[29][27][30][6]. I tak na przykład na terenach rolniczych lub w obrębie zabudowań pobliskiego osiedla Las miała miejsce powódź w roku 1813[31], stale powtarzały się duże wylewy w latach 1842-1862[27] (w tym dwukrotnie olbrzymie wylewy w latach 1844-1849[27]: 1844[31], 1845[31]), potem również doszło do powodzi w latach 1850, 1855, 1884, 1903[27][31], 1909[27][a]. Ponadto wybudowanie wału wywołało podniesienie się poziomu wód gruntowych[27][31] i utrudniło ich odpływ do Wisły[27], zamieniając czasem całą Nizinę Gocławską w wielkie rozlewisko[27][31]. Mieszkańcy Lasa[27][31] i Bluszczy[27] musieli wtedy używać łodzi żeby dostać się do Gocławia lub Wawra[27][31]. W 1909 roku w tych dwóch miejscowościach oraz Kępie i Kępie Gocławskiej spod wody wystawały tylko dachy, a całą okolicę powyżej Kamionka określano jako istne morze[27].

W okresie międzywojennym wybudowano uchodzący do Wisły Kanał Nowa Ulga wraz z przepompownią "Bluszcze". Przepompownia wypompowuje wodę z kanału podczas wysokich stanów Wisły. W pozostałych okresach woda spływa grawitacyjnie[3][19].

Kanał Nowe Ujście powstał po II wojnie światowej[3][19].

Przyroda[edytuj | edytuj kod]

Czyż[9] żerujący na olszy czarnej[h].
Strzyżyk[9][h]
Dzięcioł czarny[h]
Owoce kaliny koralowej[h].

Zakole Wawerskie obejmuje zarośnięte głównie przez ols starorzecze Wisły oraz otwarte tereny podmokłe i uprawne[9].

Teren jest jedną z najważniejszych ostoi ptasich w skali miasta[10], a według niektórych opinii liczba gatunków lęgowych ptaków jest tutaj największa w Warszawie[9]. Na przestrzeni wielu lat stwierdzono tu łącznie około 130 gatunków ptaków, w tym około 70 lęgowych. Zagęszczenie gatunków lęgowych należy do największych stwierdzonych w olsach i łęgach w kraju, a zróżnicowanie gatunkowe niewiele ustępujące łęgom Puszczy Białowieskiej. Na Zakolu gniazdują m.in. błotniak stawowy, derkacz, wodnik, dzięcioł czarny, trzciniak, brzęczka, świerszczak, strumieniówka, muchołówka mała, dziwonia, remiz, słowik szary, gąsiorek, w przeszłości podróżniczek[9]. Wiele lat temu na Kanale Nowa Ulga polowały na cierniki bardzo liczne zimorodki, na terenach otwartych gnieździły się czajki i skowronki[32].

Wśród innych kręgowców na Zakolu występują m.in. traszka zwyczajna i grzebiuszka ziemna[16], zaskroniec zwyczajny (w pobliżu zbiorników "Łachy Kuligowskiej"[10][b] jak i na obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego[32]), bóbr europejski[10].

Zakole Wawerskie charakteryzuje się również znacznym bogactwem florystycznym oraz fitosocjologicznym[9][10].

Stwierdzono tutaj występowanie roślin objętych ochroną ścisłą takich jak storczyki kukułka szerokolistna, kukułka krwista i podkolan biały, paproć nasięźrzał pospolity, kruszczyk szerokolistny, gnidosz błotny, prawdopodobnie zawleczone przez człowieka orlik pospolity, naparstnica purpurowa i śniedek baldaszkowaty, gatunków objętych ochroną częściową – kruszyna pospolita, kalina koralowa, porzeczka czarna, bobrek trójlistkowy, konwalia majowa, grążel żółty oraz rzadkich – dziewięciornik błotny, siedmiopalecznik błotny, rzęśl długoszyjkowa. W przeszłości były podawane z tego obszaru kosaciec syberyjski, paproć salwinia pływająca, trawa turówka wonna, storczyk listera jajowata, selernica żyłkowana[10].

Na obszarach leśnych w części północnej wykształcił się bagienny ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum)[10], czyli z udziałem olszy czarnej i czarnej porzeczki[33]. Ponadto na Zakolu występują łęgi wierzbowo-topolowe (Salici-Populetum). Wśród roślinności wodnej i przywodnej zakola największą powierzchnię zajmują szuwary właściwe (Phragmition) i wielkoturzycowe (Magnocaricion) w północno-zachodniej i środkowej części Zakola. Oprócz tego jest tutaj roślinność trawiasta[10], zarośla wierzbowe[9], pojedyncze drzewa i zadrzewienia, roślinność synantropijna, spotykane są też zarośla łozowe[10].

Ochrona przyrody[edytuj | edytuj kod]

Zespół przyrodniczo – krajobrazowy „Zakole Wawerskie”[edytuj | edytuj kod]

Niewielką, najcenniejszą przyrodniczo północną część Zakola objęto prowizoryczną ochroną w formie Zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Zakole Wawerskie (patrz: Tereny zieleni w Warszawie)[11]. Jednostka ta administracyjnie należy do warszawskiej dzielnicy Wawer, została utworzona w dniu 5 września 2002 r., wtedy na powierzchni 54,06 ha (z otuliną o powierzchni 35,72 ha).

Akty prawne:

  • Rozporządzenie Nr 76 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 września 2002 r. w sprawie wyznaczenia zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 242/13.09.2002 r., poz. 6181). 54,06 ha (z otuliną o powierzchni 35,72 ha)[12].
  • Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 118 z dnia 13 października 2005 r. w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 238, poz. 7792). Tutaj zespół również ma powierzchnię 54,06 ha, ale nie posiada już otuliny[13].
  • Rozporządzenie nr 54 Wojewody Mazowieckiego z dnia 2 października 2008 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie” (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 173/11.10.2008 r., poz. 6168). W tym dokumencie obszar chroniony ma powierzchnię 55,6186 ha[1].

W pierwotnych zamiarach miał na jego terenie zostać utworzony rezerwat przyrody, jednak na przeszkodzie stanęły kwestie własnościowe terenów oraz bałagan prawny[potrzebny przypis].

Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu[edytuj | edytuj kod]

Całe Zakole Wawerskie z wyj. obszarów zabudowanych oraz międzywale Wisły w jego rejonie znajdują się na terenie Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 42/14.02.2007 r., poz. 870)[34].

Obszar Natura 2000 "Dolina Środkowej Wisły"[edytuj | edytuj kod]

Międzywale Wisły tuż na południe od Zakola położone jest na obszarze specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 "Dolina Środkowej Wisły" (PLB140004)[19][35][36][37][38].

Zagrożenia[edytuj | edytuj kod]

Od kilku lat stan przyrodniczy Zespołu Przyrodniczo Krajobrazowego jest zagrożony przez wpływ powstałej po 2000 roku, bezpośrednio sąsiadującej Trasy Siekierkowskiej i jej Węzła "Marsa", których lokalizacja spowodowała przesunięcie granic obszaru na południowy wschód[potrzebny przypis].

Zagrożenie wynika też z różnej działalności i presji inwestorów prywatnych, np. wysyp gruzu[39], w tym w bezpośrednim sąsiedztwie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego[40], budowa pól golfowych. Są to działania nierzadko nielegalne a systematyczne[potrzebny przypis].

Historia i zabytki[edytuj | edytuj kod]

Częściowo na obszarze Zakola (bagnach Gocławickich, trzęsawiskach Zastawu i Gocławka), chociaż w niewielkim stopniu, odbyła się w lutym 1831 roku I bitwa pod Wawrem powstania listopadowego[41].

Tuż nad krawędzią Zakola Wawerskiego, na zewnątrz niego, już na tarasie nadzalewowym, przy ulicy Płowieckiej oraz Trakt Lubelski, znajdują się:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e Biernacki 2000 określa Łachę Las jako położoną "w zakolu wawerskim", a przynajmniej jej północny odcinek[3].
  2. ↑ a b c Łacha Kuligowska znajduje się jednak nieco poza obszarem Zakola Wawerskiego w ścisłym tego słowa znaczeniu (śladów wspomnianego dawnego meandru Wisły o promieniu 1 km).
  3. ↑ a b c d e Zestawienie map i opisów kanałów i rowów z definicją Zakola Wawerskiego
  4. ↑ W odniesieniu do tego cieku wodnego w niektórych źródłach używana jest nazwa Kanał Zerzeński[20][21], w innych Rów Zerzeński[16][23].
  5. ↑ a b c Istnieje nowe opracowanie, w którym „Rów Żabi" traktowany jest jako Kanał Zerzeński, natomiast odcinki Kanału Zerzeńskiego między Jeziorem Żabim i połączeniem z „Rowem Żabim" jako R-A11 i fragment R-A[25].
  6. ↑ a b Nazwa „Rów (Kanał[10]) Żabi” została utworzona na potrzeby opracowania Mazgajskiej na temat płazów Wawra, a dokładnie rejonu Zakola i jest czasem używana w literaturze powołującej się na ten artykuł[16][10].
  7. ↑ Porównanie mapy z zaznaczonym rowem[16] z granicą tarasów[15].
  8. ↑ a b c d e f g h i j Zdjęcia fauny i flory nie wykonane na Zakolu, ale przedstawiające gatunki tutaj występujące.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 173/11.10.2008 r., poz. 6168: Rozporządzenie nr 54 Wojewody Mazowieckiego z dnia 2 października 2008 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie”; Załącznik nr 2 do rozporządzenia nr 54 Wojewody Mazowieckiego z dnia 2 października 2008. [mapa 1:10 000] [data dostępu: 2022-01-09]
  2. ↑ a b c Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdział: 1. Wstęp. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 1-19. [dostęp 2022-01-09].
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af Zdzisław Biernacki: IV. Geomorfologia i wody powierzchniowe. W: Wisła w Warszawie. Warszawa: Biuro Zarządu m.st. Warszawy, Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury, Opracowanie graficzne, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, 2000, s. 22-70. ISBN 83-907333-7-4. [dostęp 2022-01-09].
  4. ↑ a b c Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdział: 2.1. Utwory powierzchniowe. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 20-23. [dostęp 2022-01-09].
  5. ↑ a b c d e f Jolanta Pawlak (red.), Małgorzata Teisseyre- Sierpińska (red.): Opracowanie ekofizjograficzne do studium uwarunkowania i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy. Warszawa: Urząd Miasta Stołecznego Warszawy, Biuro Naczelnego Architekta Miasta, Miejska Pracowania Planowania Przestrzennego i Strategii Rozwoju, 2006. [dostęp 2022-01-09]. Mapy – np.: zał. nr II.1 – "Grunty na głębokości 2,0 m" (m.in. osady organiczne), schemat nr II.4 – "Zasadnicze jednostki geomorfologiczne" (m.in. granica tarasu zalewowego)
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Zdzisław Biernacki: Wisła i jej dolina w środowisku przyrodniczym Warszawy. W: Zdzisław Biernacki (red.), Józef Kazimierski (red.), Andrzej Wróblewski (red.) i in.: Środowisko przyrodnicze Warszawy. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 117-158. ISBN 83-01-09049-9.
  7. ↑ a b c d e f g h Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdziały: 2.9. Zasoby przyrodnicze; 2.10. Dziedzictwo kulturowe. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 80-89. [dostęp 2022-01-09].
  8. ↑ a b Grzegorz Bistuła-Pruszyński. Zakole Wawerskie. „Rogatka Grochowska”. 41, s. 12-13, 2007. Warszawa: Oddział PTTK Praga Południe im. Zygmunta Glogera. [dostęp 2022-01-09]. Cytat: Czasopismo organizacyjno – krajoznawcze. 
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l Patryk Rowiński. Awifauna projektowanego rezerwatu Zakole Wawerskie w Warszawie. „Kulon”. 2 (2), s. 199-194, 1997. Pionki: Radomsko-Kieleckie Towarzystwo Przyrodnicze, Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny, Zarząd Kozienickiego Parku Krajobrazowego. ISSN 1427-3098. [dostęp 2022-01-09]. (pol.). 
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdziały: 2.6. Szata roślinna, 2.7. Fauna. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 66-76. [dostęp 2022-01-09].
  11. ↑ a b c Mapa Zespołu przyrodniczo krajobrazowego „Zakole Wawerskie”. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska - Geoserwis. [dostęp 2022-01-09].
  12. ↑ a b Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 242/13.09.2002 r., poz. 6181: Rozporządzenie Nr 76 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 września 2002 r. w sprawie wyznaczenia zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie”. [data dostępu: 2022-01-09]
  13. ↑ a b Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 238, poz. 7792: Rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 118 z dnia 13 października 2005 r. w sprawie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „Zakole Wawerskie”. Załącznik nr 2 do rozporządzenia nr 118 z dnia 13 października 2005 r. [mapa 1:10 000, brak pod tym linkiem] [data dostępu: 2022-01-09]
  14. ↑ a b Sławomir Kacprowicz. Łąki Zastowskie - problem czy szansa rozwoju?. „Informator Wawra”. 15 (233), s. 7, 25 września 2015. Warszawa: Stowarzyszenie Inicjatyw Społecznych, Kulturalnych i Edukacyjnych "Kunszt". ISSN 1643-2894. [dostęp 2022-01-09]. 
  15. ↑ a b c d e f g Zdzisława Sarnacka: Uwarunkowania geologiczne. W: Zdzisław Biernacki (red.), Józef Kazimierski (red.), Andrzej Wróblewski (red.) i in.: Środowisko przyrodnicze Warszawy. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990, s. 98-115. ISBN 83-01-09049-9. m.in. Szkic geomorfologiczny Warszawy i okolic [data dostępu: 2022-01-09])
  16. ↑ a b c d e f g h i j k l J. Mazgajska. Amphibians in the Wawer district of the Warsaw agglomeration. „Fragmenta Faunistica”. 52 (1), s. 33–42, 2009. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN. ISSN 0015-9301. [dostęp 2022-01-09]. 
  17. ↑ Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdział: 2.3. Klimat. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 31-38. [dostęp 2022-01-09].
  18. ↑ A. Wolff: Najstarsze osadnictwo Warszawy prawobrzeżnej (od XI w. do początku XVI w.). W: Dzieje Pragi. Warszawa: 1970.
  19. ↑ a b c d e f g Jacek Skorupski: Projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Las położonego w dzielnicy Wawer Miasta Stołecznego Warszawy. Prognoza oddziaływania na środowisko. Warszawa: kwiecień 2014 r.. [dostęp 2022-01-09].
  20. ↑ a b c d Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – nazwy obiektów fizjograficznych – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 1 stycznia 2024
  21. ↑ a b c d e f Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. Mapa topograficzna w skali 1:10 000, arkusz n34139a. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. [data dostępu: 2022-01-09]
  22. ↑ a b c Warszawa. Atlas miasta i okolic. Skala 1 : 20 000. Warszawa: Daunpol Sp. z.o.o. Wydawnictwo Kartograficzne, 2009.
  23. ↑ a b c Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdział: 2.4. Wody podziemne i powierzchniowe. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 38-53. [dostęp 2022-01-09].
  24. ↑ Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 1. Wody płynące, źródła, wodospady, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 185, ISBN 83-239-9607-5.
  25. ↑ 2 Warszawa prawobrzeżna. W: Charakterystyka i ocena funkcjonowania układu hydrograficznego, ze szczególnym uwzględnieniem systemów melioracyjnych na obszarze m.st. Warszawy wraz z zaleceniami do Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania m.st. Warszawy i planów miejscowych. T. Zeszyt 3. 2015, s. 191. [dostęp 2022-01-09]. Zamawiający: Miasto Stołeczne Warszawa - Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego. Warszawa. Wykonawca: ekovert Łukasz Szkudlarek. Wrocław.
  26. ↑ Charakterystyka środowiska przyrodniczego i obecnego zagospodarowania – podrozdział: 2.2. Rzeźba terenu. W: Barbara Szulczewska, Michał Fic i in.: Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. T. I. Warszawa: U. m.st. Warszawy, SGGW, AQUAGEO, 2008, s. 24-31. [dostęp 2022-01-09].
  27. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Henryk Wierzchowski: Las: rolnicze osiedle Warszawy. Warszawa: Wydział Kultury dla Dzielnicy Wawer m. st. Warszawy, 2006. ISBN 83-921690-2-6.
  28. ↑ Anna Topolska. Prawobrzeżna Warszawa w zbiorach fotograficznych Działu Ikonografii Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. „Almanach Muzealny”. 2 (1), s. 265-290, 1999. [dostęp 2014-08-26]. 
  29. ↑ Andrzej Umgelter. Ulica Płowiecka. „Stolica. Informator Kulturalny Stolicy (IKS)”. R. 39, nr 33, s. 4-5, 1984-08-12. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW "Prasa-Książka-Ruch". [dostęp 2022-01-09]. 
  30. ↑ 53.Zerzno, Rzizno, Zyrzyn, Żerzeń, Zerzeń. W: Jerzy Kasprzycki, Jerzy S. Majewski: Korzenie Miasta. T. VI Niedaleko od Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 2004, s. 299-300. ISBN 83-85584-84-6.
  31. ↑ a b c d e f g h Portal osiedla Las : Kalendarium z życia osiedla Las. [dostęp 2022-01-09].
  32. ↑ a b Zakole Wawerskie (Bagna Gocławickie). [dostęp 2022-01-09].
  33. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-14439-5.
  34. ↑ Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 42/14.02.2007 r., poz. 870: Rozporządzenie Nr 3 Wojewody Mazowieckiego z dnia 13 lutego 2007 r. w sprawie Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu; Załącznik nr 42 do rozporządzenia nr 3 Wojewody Mazowieckiego z dnia 13 lutego 2007 r. Opis przebiegu granicy Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu według mapy sygnatura Warszawa – Wawer/WOChK/y z dnia 15 grudnia 2000 r.; Załącznik nr 42 do rozporządzenia nr 3 Wojewody Mazowieckiego z dnia 13 lutego 2007 r.. Przebieg granicy Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu dla m. stoł. Warszawy Dzielnicy Praga Południe – mapa w skali 1:25 000. [data dostępu: 2022-01-09]
  35. ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 229, poz. 2313: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. [uchylone] [data dostępu: 2022-01-09]
  36. ↑ Dz.U. z 2011 r. nr 25, poz. 133: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków. [data dostępu: 2022-01-09]
  37. ↑ Mapa obszaru specjalnej ochrony ptaków Dolina Środkowej Wisły (PLB140004). Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska - Geoserwis. [dostęp 2022-01-09].
  38. ↑ Mapa obszaru specjalnej ochrony ptaków Dolina Środkowej Wisły (PLB140004). Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2022-01-09].
  39. ↑ am. KURIER EKOLOGICZNY | Nie tylko na Zakolu. Podwyższanie terenów na potęgę. „Kurier Wawerski”. 7/110 Rok VI, s. 2-3, 1–15 kwietnia 2012 r.. Warszawa: Urząd m.st. Warszawy dla dzielnicy Wawer. ISSN 1898-4398. [dostęp 2022-01-09].  Również w: Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa.
  40. ↑ am. KURIER EKOLOGICZNY | Powstało bezprawne zwa łowisko. Gwałt na Zakolu Wawerskim. „Kurier Wawerski”. 5/108 Rok VI, s. 4, 1–15 marca 2012 r.. Warszawa: Urząd m.st. Warszawy dla dzielnicy Wawer. ISSN 1898-4398. [dostęp 2022-01-09].  Również w: Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa.
  41. ↑ Dzień 19 lutego. Wawer. W: Callier Edmund: Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 porządkiem chronologicznym podług L. Mierosławskiego, S. Barzykowskiego i źródeł współczesnych. Poznań: Karol Kozłowski, czcionkami drukarni Dziennika Poznańskiego, 1887, s. 9-15. [dostęp 2022-01-09].
  42. ↑ a b Henryk Wierzchowski. Zajazd pod Napoleonem – historyczna karczma w Wawrze. „Kronika Warszawy”. 2/46, s. 81-96, 1981. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe (PWN). ISSN 0137-3099. 
  43. ↑ a b c d e f Czerniawski Jan (red.), Skoczeń Mirosława (red.): Wawer i jego osiedla. Wyd. 1. Warszawa: Wydział Kultury dla Dzielnicy Wawer m.st. Warszawy, 2007. ISBN 978-83-921690-3-1.
  44. ↑ Mapa województwa mazowieckiego z 1783 r. autorstwa Karola Perthéesa. Fundacja Centrum GeoHistorii. [dostęp 2013-06-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-01)].
  45. ↑ a b Zajazd Napoleoński – Historia. Zajazd Napoleoński. [dostęp 2022-01-09].
  46. ↑ Andrzej Umgelter. Bitwy wawerskie. „Stolica. Informator Kulturalny Stolicy (IKS)”. 12, s. 14,20, 1986-03-23. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW "Prasa-Książka-Ruch". ISSN 0039-1689. 
  47. ↑ a b Rejestr Zabytków; Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 2013-03-31. [dostęp 2022-01-09].
  48. ↑ Stanisław Zalech. Gawęda wawerska pisana w cieniu kasztanowców kościoła zerzeńskiego. „Kronika Warszawy”. 2 (137), s. 27-34, 2008. Warszawa: Archiwum Państwowe m.st. Warszawy. Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy. ISSN 0137-3099. [dostęp 2022-01-09]. 
  49. ↑ Pomnik Józefa Piłsudskiego. Fundacja Ad Hoc we wsp. m.in. ze Stowarzyszeniem Przewodników Turystycznych 'Złota Kaczka'. [dostęp 2022-01-09].
  50. ↑ Andrzej Umgelter. Dwie szkoły wawerskie. „Stolica. Informator Kulturalny Stolicy (IKS)”. 42, s. 4-5, 1985-10-20. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Prasowe RSW "Prasa-Książka-Ruch". ISSN 0039-1689. [dostęp 2022-01-09]. 
  51. ↑ Płowiecka 77 (dawna szkoła). Fundacja Ad Hoc we wsp. m.in. ze Stowarzyszeniem Przewodników Turystycznych 'Złota Kaczka'. [dostęp 2022-01-09].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zakole_Wawerskie&oldid=73586995”