Ocet czterech złodziei: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
szablon w edycji
rozbudowa
Linia 1: Linia 1:
{{W edycji|Dzidzianna}}
{{W edycji|Dzidzianna}}
[[Plik:Toulouse - Musée Paul-Dupuy - 20110909 (1).jpg|thumb|Butelka na ocet czterech złodziei w [[Musée Paul-Dupuy|muzeum Paul-Dupuy]] w [[Tuluza|Tuluzie]]]]
⚫
'''Ocet siedmiu złodziei''' – [[ocet winny]], w którym moczono [[Bylica piołun|piołun]], [[Szałwia|szałwię]], [[rozmaryn]], [[Ruta zwyczajna|rutę]] i inne podobne [[zioła]], przez 12 dni. Taki macerat używany był dawniej profilaktycznie przeciw zarażeniu się [[Dżuma|dżumą]]. Ostry smak octu obrazuje jego nazwa, która związana jest prawdopodobnie ze starożytnym obyczajem pojenia skazańców przed egzekucją octem i żółcią<ref> W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985</ref>.
'''Ocet czterech (lub siedmiu) złodziei'''<ref>{{Cytuj książkę | autor = [[Andrzej Karpiński (historyk)|Andrzej Karpiński]] |tytuł = W walce z niewidzialnym wrogiem: epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne | wydawca = Neriton | miejsce = | rok = 2000 | strony = 178 | isbn = 9788386842834}}</ref> – wieloskładnikowy aromatyczny [[ocet]] stosowany w przeszłości w [[medycyna|medycynie]] do obmywania rąk i twarzy, płukania jamy ustnej oraz odświeżania powietrza w celu zabezpieczenia przed [[dżuma|dżumą]]; prekursor współczesnych środków [[antyseptyka|antyseptycznych]].

== Podłoże historyczne ==
[[Plik:Vinaigrette box MET SF1983 575 40 img2.jpg|thumb|Metalowy pojemnik ''vinaigrette'' firmy [[Nathaniel Mills & Sons]] z 1834 roku]]
Ocet lekarski ([[łacina|łac.]] ''Acetum'') był stosowany już w starożytności jako środek chłodzący u [[gorączka|gorączkujących]] w postaci kompresu lub do płukania gardła. Podobnie ocet z [[zioła]]mi znany był starożytnym medykom. Zastosowanie octu z [[ruta zwyczajna|rutą]], [[macierzanka tymianek|tymiankiem]], [[lawenda|lawendą]] lub [[mięta polej|miętą]] opisał [[Pedanios Dioskurydes|Dioskurydes]] w ''De materia medica''. Używanie octu często zalecano także w XIV-wiecznych pracach poświęconych [[epidemia|zarazie]]. Średniowieczny włoski lekarz Saladin Ferro z Ascoli w pracy pt. ''Consilium de peste'' z 1448 roku, referując do [[Awicenna|Awicenny]], który wymienił pachnące owoce cytrusowe pośród środków zapobiegających [[morowe powietrze|morowemu powietrzu]], rekomendował mieszaninę [[woda różana|wody różanej]] i octu do spryskiwania pomieszczeń, mycia twarzy i nosa. Ponadto zalecał nosić przy sobie buteleczkę z octem różanym do wąchania. Wierzył także w antymorowe działanie [[balsamka|pomanderów]]. O octach z pachnącymi ziołami wspomniał swojej w książce ziołoleczniczej [[Pierandrea Matthioli]]. Ocet z rutą i ocet z [[goździki|goździkami]] były stosowane, aby ochronić się przed pandemiami. Propagatorem zażywania małych dawek „ochładzającego” octu winnego [[maceracja|przygotowanego]] razem z „gorącymi” aromatycznymi ziołami ([[goryczka|goryczką]], [[galangal]]em, [[ostryż cytwarowy|ostryżem]] i [[jałowiec pospolity|szyszkojagodami jałowca]]) w celu ochrony przed chorobami infekcyjnymi był [[Richard Mead]]<ref name="Historian">{{Cytuj pismo |nazwisko = Lang |imię = Ursula |nazwisko2= Anagnostou |imię2= Sabine |nazwisko3 = Helmstadter |imię3 = Axel |tytuł = Aromatic vinegars: antiseptics of the past |url = https://core.ac.uk/download/pdf/196653935.pdf |czasopismo = Farmaceutical Historian |adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 40 numer I |wydanie = |strony = 10, 11, 12 |data = |rok = 2010 |miesiąc = III |odpowiedzialność = |wydawca = British Society for the History of Pharmacy |miejsce = Leicester |issn = |doi = 10.24355/dbbs.084-201803121421|doietykieta = |pmid = |pmc = |oclc = |bibcode = |id = |cytat = |język = en |data dostępu = 2021-04-25 |odn = }}</ref>.

W XVII i XVIII wieku do sporządzania aromatycznych octów wg przepisów [[farmakopea|farmakopealnych]] były używane liczne zioła zawierające [[olejek eteryczny|olejki eteryczne]]. Octy lekarskie wykorzystywano do zapobiegania i leczenia [[infekcja|infekcji]] oraz jako [[odtrutka|odtrutki]]. Figurowały w farmakopeach pod łacińskimi nazwami takimi jak: ''Acetum [[bezoar|Bezoardicum]]'', ''Acetum [[teriak|Theriacale]]'', ''Acetum Pestilentiale'' czy ''Acetum Prophylacticum''. Aromatycznego octu jako środka ochronnego ludzie używali udając się do zainfekowanych miejsc, a lekarze odwiedzając chorych. Popularne stały się tzw. ''vinaigrettes'', czyli małe pojemniczki z gąbką nasączoną aromatycznym octem pod perforowaną przykrywką, przeznaczone do wąchania, które wyparły z użycia średniowieczne pomandery. W XVIII wieku szczególną popularność zdobył aromatyczny ocet znany pod nazwą octu czterech złodziei lub octu siedmiu złodziei<ref name="Historian"/>.

== Pochodzenie nazwy ==
Według ustnych przekazów podczas plagi [[dżuma|dżumy]] w [[Marsylia|Marsylii]] w 1720 roku czterech złodziei, ograbiających domy umierających lub zmarłych na dżumę, częstokrotnie myło ręce, nos i usta w ziołowym occie, unikając w ten sposób zachorowania<ref name="Historian"/>. Tajemnicę tą złodzieje wyjawili podczas aresztowania w zamian za darowanie im kary. Z tego powodu ocet ten bywa nazywany octem czterech złodziei<ref name="Pharmacologia"/>.

Pod nazwą octu czterech złodziei ([[język francuski|fr.]] ''Vinaigre des Quatre Voleurs'') był opisywany we francuskiej literaturze farmaceutycznej, np. w Farmakopei Paryskiej z 1748 roku i Farmakopei Królewskiej z 1753 roku. Ocet czterech złodziei został też umieszczony w ''[[Encyclopédie]]'' z 1765 roku, encyklopedii pod redakcją [[Denis Diderot|Diderota]] i [[Jean Le Rond d’Alembert|d’Alemberta]]<ref name="Historian"/>.

Lecz ocet ziołowy był znany i używany już wcześniej, jeszcze przed pojawieniem się plagi [[czarna śmierć|czarnej śmierci]] w Marsylii. Na przykład gąbkę nasączoną octem ziołowym i umieszczoną w wydrążonej [[pomarańcza|pomarańczy]] zwykł trzymać w ręce kardynał [[Thomas Wolsey]] (zm. 1530 roku) jako środek mający ochronić go przed zarazą, gdy przechodził wśród zgromadzonego na jego cześć tłumu ludzi<ref name="Pharmacologia">{{Cytuj książkę | autor = J. A. Paris | tytuł = Pharmacologia Volume II, dostępna na stronie forgottenbooks.com |wydawca = Samuel Wood & Sons |miejsce = Baltimore | rok = 1825 | strony = 18 | isbn = }}</ref>.

⚫
Według [[Władysław Kopaliński|Władysława Kopalińskiego]] ostry smak octu obrazuje jego nazwa, która związana jest prawdopodobnie ze starożytnym obyczajem pojenia skazańców przed egzekucją octem i żółcią<ref> W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985</ref>.

== Popularność ==
Z czasem ocet czterech złodziei z Francji stał się znany również w Anglii. W 1774 roku londyński lekarz i chirurg Georges Arnaud de Ronsil rekomendował go jako „cudowny środek ochronny” z Marsylii. Zalecał używać octu do m.in. odświeżania powietrza w pomieszczeniach zamkniętych i licznie odwiedzanych miejscach publicznych (np. w kościołach, więzieniach, szpitalach, lokalach rozrywkowych i na statkach)<ref name="Historian"/>. W tym celu gorące cegły polewano aromatycznym octem i umieszczano np. w pokojach z chorymi, aby zdezynfekować i odświeżyć powietrze<ref name="Historian"/>.

Mniej więcej w tym samym czasie przepisy na octy podobne do octu czterech złodziei pojawiły się w różnych innych europejskich farmakopeach<ref name="Historian"/>.

W miarę upływu czasu stopniowo ocet został wyparty z [[receptura|receptury]] [[farmacja|farmaceutycznej]] przez rozcieńczony [[kwas octowy]] (łac. ''Acidum aceticum'')<ref name="Historian"/>.

Aromatyczny ocet (łac. ''Acetum aromaticum'') sporządzony z rozcieńczonego kwasu octowego zamiast octu, zawierający olejki eteryczne jałowca, lawendy, mięty, rozmarynu, cytryny i goździków, był używany do mycia rąk i płukania [[jama ustna|jamy ustnej]] w celu ochrony przed zarażeniem aż do połowy XX wieku<ref name="Historian"/>.

Tym niemniej przepisy na ocet czterech złodziei w dalszym ciągu były zamieszczane w niektórych książkach dotyczących [[kosmetyk]]ów oraz encyklopediach<ref name="Historian"/>.

Ostatecznie aromatyzowany ziołami rozcieńczony kwas octowy został zastąpiony w farmacji i medycynie nowoczesnymi związkami chemicznymi o właściwościach dezynfekujących. Do odkażania materiałów wykorzystuje się m.in. [[podchloryn sodu]] i [[podchloryn wapnia|wapnia]] czy [[formaldehyd]], zaś na rynku konsumenckim pojawiły się specjalne [[dezynfekcja rąk|żele do odkażania rąk]] oraz [[płyn do płukania ust|płyny do płukania jamy ustnej]] m.in. z [[chlorheksydyna|chlorheksydyną]]<ref name="Historian"/>.

Także współcześnie ocet czterech złodziei, o składzie mniej lub bardziej zbliżonym do oryginalnych dawnych przepisów, jest dostępny w sprzedaży pozaaptecznej, w sklepach z naturalnymi środkami leczniczymi np. we Francji<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.aromatic-provence.com/vitalite-tonus-sportifs/3678-elixir-de-vinaigre-des-4-voleurs-biologique-biofloral-3760029849505.html | tytuł = L'Elixir de Vinaigre des 4 Voleurs Biologique 500ml - Biofloral | autor = | opublikowany = aromatic-provence.com | data = 2021 | język = fr| data dostępu = 2021-04-26}}</ref>.

=== W Polsce ===
Ocet czterech złodziei (dawniej ''złodziejów'') był także znany i stosowany w Polsce. W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachowały się dwa przepisy z lat 70. XVIII wieku na jego sporządzanie: ''Sposób preparowania octu czterech złodziejów służący od wszelkiej zarazy y powietrza'' i ''Recepta od zarazy powietrznej w roku 1770 w Samborze''<ref name="Archiwum">{{Cytuj stronę | url = http://www.przemysl.ap.gov.pl/art,214,przepis-na-ocet-siedmiu-czterech-zlodziei | tytuł = Przepis na ocet siedmiu (czterech) złodziei | autor = Archiwum Państwowe w Przemyślu | opublikowany = | data = | język = pl | data dostępu = 2021-04-27}}</ref>.

''Czterech złodzieiów ocet'' został wymieniony w „[[Fircyk w zalotach|Fircyku w zalotach]]” (scena 3, Aryst)<ref>{{Cytuj książkę | autor = Franciszek Zabłocki|tytuł = Komedye : (Zabobonnik ; Fircyk w zalotach): zeszyt pierwszy, drugi i trzeci | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/717/edition/654/content | wydawca = Karol Pollak; oryginalna wzmianka pochodzi ze strony prywatnej [[Artur Czesak|Artura Czesaka]] |miejsce = Sanok | rok = 1856 | strony = 67 | isbn = }}</ref>.

Trzymanie w ustach kawałka gąbki nasączonej octem czterech złodziei i wypluwanie śliny, oraz obmywanie octem rąk i twarzy po kilka razy dziennie zalecał [[Ludwik Perzyna]] w ''Lekarzu dla Włościan''<ref>{{Cytuj książkę | autor = Ludwik Perzyna | url = https://dbc.wroc.pl/dlibra/publication/24620/edition/21480/content |tytuł = Lekarz dla Włościan, rozdział O powietrzu | wydawca = Drukarnia Prymasowska; oryginalna wzmianka pochodzi ze strony prywatnej Artura Czesaka | miejsce = Kalisz | rok = 1793 | strony = 252 | isbn = }}</ref>.

Satyryk [[Antoni Marianowicz]] zatytułował tomik swoich prac opublikowany w 1959 roku „Ocet siedmiu złodziei”<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.granice.pl/recenzja/ocet-siedmiu-zlodziei/81 | tytuł = Recenzja książki: Ocet siedmiu złodziei | nazwisko = Mikrut | imię = Izabela | autor = | autor link = | data = | rok = | miesiąc = | praca = | opublikowany = granice.pl Wszystko o literaturze| oznaczenie = | strony = | język = pl | archiwum = | zarchiwizowano = | id = | cytat = | data dostępu = 2021-04-28}}</ref>.

== Skład i receptura ==
Pod kątem [[farmakologia|farmakologicznym]] ocet czterech złodziei był [[roztwór|roztworem]] ziołowych [[olejki eteryczne|olejków eterycznych]] i [[kamfora|kamfory]] w [[ocet|occie]], stosowanym profilaktycznie w przypadku [[choroby zakaźne|chorób zakaźnych]] przebiegających z [[gorączka|podwyższoną temperaturą]] ciała<ref name="Pharmacologia"/>.

=== Przepis wg farmakopei francuskiej z 1837 roku ===
[[Plik:Vinaigre des 4 Voleurs.jpg|thumb|Butelki z octem czterech złodziei]]
* 64 gramy suchego ziela [[bylica piołun|bylicy piołun]]
* 64 gramy suchego ziela [[bylica pontyjska|bylicy pontyjskiej]]
* 64 gramy [[rozmaryn lekarski|rozmarynu]]
* 64 gramy [[szałwia lekarska|szałwii]]
* 64 gramy [[mięta pieprzowa|mięty]]
* 64 gramy [[ruta zwyczajna|ruty]]
* 64 gramy kwiatów [[lawenda lekarska|lawendy]]
* 8 g kłącza [[tatarak zwyczajny|tataraku]]
* 8 g [[cynamonowiec cejloński|cynamonu]]
* 8 g [[czapetka pachnąca|goździków]]
* 8 g [[muszkatołowiec korzenny|gałki muszkatołowej]]
* 8 g [[czosnek pospolity|czosnku]]
* 16 g [[kamfora|kamfory]]
* 64 g [[kwas octowy|kwasu octowego]]
* 4 kilogramy [[ocet winny|octu winnego]]

[[Maceracja (farmacja)|Macerować]] rośliny i ich części w occie przez 15 dni; energicznie potrząsaj; dodaj kamforę rozpuszczoną w kwasie octowym; po kilku godzinach przefiltruj<ref>{{Cytuj książkę | autor = Université de Paris (1215-1794) | tytuł = Codex, pharmacopée française | wydawca = Béchet | miejsce = Paris | rok = 1837 | strony = 302 | isbn = }}</ref>.

== Sposób użycia ==
Podczas rozprzestrzeniania się morowego powietrza w [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczpospolitej]] w 1770 roku rozesłano druki ze sposobem przygotowywania i używania octu czterech złodziei do zagrożonych województw:
{{Cytat
|treść = Tym się umywać, naczczo po łyżeczce co dzień zażyć. Nos i gębę tym nacierać i zawsze nosić w [[balsamka|balsamce]] przy sobie, dla częstej wąchania sposobności.
|autor = [[Aleksander Wejnert]]
|źródło = Starożytności warszawskie: dzieło zbiorowozeszytowe, tom I, strona 260, wydane w 1848 roku
|styl = środek
}}
Kwas octowy w stężeniu 10% i wyższym, czysty lub w mieszaninie, ma silne działanie żrące/podrażniające na skórę i działanie podrażniające na oczy prowadzące do poważnych uszkodzeń narządu wzroku<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.carlroth.com/medias/SDB-4341-PL-PL.pdf?context=bWFzdGVyfHNlY3VyaXR5RGF0YXNoZWV0c3wyOTI0MTV8YXBwbGljYXRpb24vcGRmfHNlY3VyaXR5RGF0YXNoZWV0cy9oMWYvaGMxLzg5OTc3NDI5Njg4NjIucGRmfDY1NGQ1Nzc3ZjI0YWE2Yzg3Yjc1MjlhMzU0MTMyMTE1ZjRkZWJiYTQ0ZTE1NzVkYzk1Y2YxOTkzYjBhOThmYjM | tytuł = Karta charakterystyki zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006 (REACH), zmienionej 2015/830/UE Kwas octowy 10 %, czysty | nazwisko = | imię = | autor = ROTH | autor link = | data = | rok = 2020 | miesiąc = | praca = | opublikowany = | oznaczenie = | strony = | język = pl | archiwum = | zarchiwizowano = | id = | cytat = | data dostępu = 2021-04-29}}</ref>. W celach medycznych, w zależności od wskazania, stosowane są 1 do 5% roztwory kwasu octowego<ref name="Al-Khalisy">{{Cytuj pismo |nazwisko = Al-Khalisy |imię = Ma'an |nazwisko2 = Al-Imam |imię2 = Ahmed |tytuł = Commercial Acetic Acid: A Potential Regenerative Agent for Chronic Cutaneous Wounds? A Quasi-Experimental Study |url = |czasopismo = Global Journal of Health Science |adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 9(11) |wydanie = |strony = 178 |data = |rok = 2017 |miesiąc = |odpowiedzialność = |wydawca = |miejsce = |issn = |doi = 10.5539/gjhs.v9n11p178 |doietykieta = |pmid = |pmc = |oclc = |bibcode = |id = |cytat = |język = en |data dostępu = 2021-04-25 |odn = }}</ref>. Podrażnienie oczu ma miejsce już w przypadku niższych niż 10% stężeń kwasu octowego w occie<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Smit et al. |imię = C.E. |autor link = |tytuł = De risico’s van azijn bij de bestrijding van onkruid en groene aanslag door particulieren (nl) |czasopismo = RIVM Briefrapport |wolumin = |wydanie = |strony = 32-33 |data = 2019 |wydawca = |miejsce = |issn = |doi = }}</ref>.

== Efektywność ==
Standardowy [[ocet winny]] zawiera 5% [[kwas octowy|kwasu octowego]]. Wcześniejsze mikrobiologiczne badania naukowe potwierdziły efektywność słabych [[kwas]]ów [[kwasy organiczne|organicznych]] ''[[in vitro]]'' jako środków dezynfekujących. Obecność ziół zawierających olejki eteryczne w occie czterech złodziei prawdopodobnie miała dodatkowy pozytywny wpływ na działanie antyseptyczne<ref name="Historian"/>. Aktywne związki chemiczne z goździków lub [[cytryna zwyczajna|cytryny]] obecne w aromatycznych octach, mogły też wykazywać [[repelenty|działanie odstraszające]] [[pchła|pchły]] i [[wesz głowowa|wszy]], które odgrywały rolę w roznoszeniu zarazy<ref name="Historian"/>.

=== We współczesnych badaniach ===
Kwas octowy, główny składnik octu, w stężeniu 6% i przy 30-minutowym czasie ekspozycji, okazał się skutecznym środkiem zabijającym ''[[Mycobacterium tuberculosis]]'', jedną z najbardziej opornych na dezynfekcję bakterii<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Cortesia |imię = Claudia |nazwisko2 = Vilcheze |imię2 = Catherine |nazwisko3 = Bernut |imię3 = Audrey |nazwisko4 = Contreras |imię4 = Whendy |nazwisko5 = Gomez |imię5 = Keyla |tytuł = Acetic Acid, the active component of vinegar, is an effective tuberculocidal disinfectant |url = |czasopismo = mBio |adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = |wydanie = |numer = |strony = |data = |rok = 2014 |miesiąc = II |odpowiedzialność = |wydawca = |miejsce = |issn = |doi = 10.1128/mBio.00013-14 |doietykieta = |pmid = 24570366 |pmc = |oclc = |bibcode = |arxiv = |jstor = |id = |cytat = |język = en |data dostępu = 2021-04-25 |odn = }}</ref>.

Wyniki innego badania naukowego wskazały na możliwość wykorzystania kwasu octowego do zwalczania ''[[Salmonella|Salmonelli]]'' na produktach spożywczych tj. mięso kurczaka<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Tan |imię = Sin Mei |nazwisko2 = Lee |imię2 = Sui Mae |nazwisko3 = Dykes |imię3 = Gary A. |tytuł = Acetic acid induces pH-independent cellular energy depletion in Salmonella enterica |url = |czasopismo = Foodborne Pathog Dis.|adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 12(3) |wydanie = |numer = |strony = 183-9 |data = |rok = 2015 |miesiąc = III |odpowiedzialność = |wydawca = |miejsce = |issn = |doi = 10.1089/fpd.2014.1853 |doietykieta = |pmid = |pmc = |oclc = |bibcode = |arxiv = |jstor = |id = |cytat = |język = |data dostępu = 2021-04-25 |odn = }}</ref>.

Kwas octowy w stężeniu 10% z dodatkiem 1,5% [[kwas cytrynowy|kwasu cytrynowego]] wykazał działanie dezynfekujące w stosunku do wielu różnych mikroorganizmów, nawet działanie wirusobójcze względem wirusów posiadających otoczkę. Już 5% kwas octowy okazał się efektywny w redukowaniu liczby bakterii w teście powierzchniowym, wykonanym na m.in. ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'', ''[[Escherichia coli]]'', ''[[Staphylococcus aureus]]'' i ''[[Candida albicans]]''<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Zinn |imię = Marc-Kevin |nazwisko2 = Bockmühl | imię2 = Dirk |tytuł = Did granny know best? Evaluating the antibacterial, antifungal and antiviral efficacy of acetic acid for home care procedures |url = |czasopismo = BMC Microbiol.|adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 20(1) |wydanie = |strony = |data = |rok = 2020 |miesiąc = VIII |odpowiedzialność = |wydawca = |miejsce = |issn = |doi = 10.1186/s12866-020-01948-8 |doietykieta = |pmid = 32847510 |pmc = |oclc = |bibcode = |id = |cytat = |język = en |data dostępu = 2021-04-25 |odn = }}</ref>.

W półeksperymentalnym badaniu komercyjny [[ocet jabłkowy]] zastosowany do dezynfekcji [[wrzód|owrzodzeń skóry]] różnego pochodzenia ([[cukrzyca|cukrzycowego]], [[odleżyna|odleżynowego]], po [[złamanie|złamaniu kości]], [[użądlenie|użądleniu]], dożylnych iniekcjach w [[uzależnienie|uzależnieniu]] od narkotyków) okazał się być bardzo efektywny w przywracaniu integralności skóry przy jednoczesnym minimalnym [[blizna|bliznowaceniu]]. Wyniki wskazywałyby na potencjalne właściwości regeneracyjne lub przynajmniej na przyśpieszanie procesu gojenia się [[rana|ran]] skórnych<ref name="Al-Khalisy"/>.

W standaryzowanym badaniu przeprowadzonym ''in vitro'' porównano przeciwbakteryjne działanie 3% kwasu octowego z nowoczesnymi środkami dezynfekującymi (11% [[jodopowidon]]em, 0,04% [[poliheksanid]]em, 5% [[mafenid]]em oraz 1,5% [[chlorheksydyna|chlorheksydyny]] w połączeniu z 15% [[cetrymid]]em) w stosunku do wybranych bakterii gram-dodatnich i gram-ujemnych odpowiedzialnych za problematyczne infekcje (''[[Proteus vulgaris]]'', ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'', ''[[Acinetobacter baumannii]]'' czy [[MRSA]]). 3% kwas octowy wykazał się działaniem bakteriobójczym podobnym, a w przypadku niektórych bakterii nawet lepszym, niż współcześnie stosowane roztwory dezynfekujące. Zastosowanie 3% kwasu octowego jako lokalnego antyseptyku wymaga jednak dalszych badań klinicznych i ewaluacji otrzymanych rezultatów<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Ryssel @ coworkers |imię = H.|autor link = |tytuł = The antimicrobial effect of acetic acid--an alternative to common local antiseptics? |czasopismo = Burns |wolumin = 35(5) |wydanie = |strony = 695-700 |data = 2009 |wydawca = |miejsce = |issn = |doi = 10.1016/j.burns.2008.11.009}}</ref>.


== Przypisy ==
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
{{Przypisy}}


[[Kategoria:Historia farmacji]]
[[Kategoria:Historia medycyny]]
[[Kategoria:Przyprawy]]
[[Kategoria:Przyprawy]]
[[Kategoria:Wino]]
[[Kategoria:Wino]]

Wersja z 20:44, 1 maj 2021

Butelka na ocet czterech złodziei w muzeum Paul-Dupuy w Tuluzie

Ocet czterech (lub siedmiu) złodziei[1] – wieloskładnikowy aromatyczny ocet stosowany w przeszłości w medycynie do obmywania rąk i twarzy, płukania jamy ustnej oraz odświeżania powietrza w celu zabezpieczenia przed dżumą; prekursor współczesnych środków antyseptycznych.

Podłoże historyczne

Metalowy pojemnik vinaigrette firmy Nathaniel Mills & Sons z 1834 roku

Ocet lekarski (łac. Acetum) był stosowany już w starożytności jako środek chłodzący u gorączkujących w postaci kompresu lub do płukania gardła. Podobnie ocet z ziołami znany był starożytnym medykom. Zastosowanie octu z rutą, tymiankiem, lawendą lub miętą opisał Dioskurydes w De materia medica. Używanie octu często zalecano także w XIV-wiecznych pracach poświęconych zarazie. Średniowieczny włoski lekarz Saladin Ferro z Ascoli w pracy pt. Consilium de peste z 1448 roku, referując do Awicenny, który wymienił pachnące owoce cytrusowe pośród środków zapobiegających morowemu powietrzu, rekomendował mieszaninę wody różanej i octu do spryskiwania pomieszczeń, mycia twarzy i nosa. Ponadto zalecał nosić przy sobie buteleczkę z octem różanym do wąchania. Wierzył także w antymorowe działanie pomanderów. O octach z pachnącymi ziołami wspomniał swojej w książce ziołoleczniczej Pierandrea Matthioli. Ocet z rutą i ocet z goździkami były stosowane, aby ochronić się przed pandemiami. Propagatorem zażywania małych dawek „ochładzającego” octu winnego przygotowanego razem z „gorącymi” aromatycznymi ziołami (goryczką, galangalem, ostryżem i szyszkojagodami jałowca) w celu ochrony przed chorobami infekcyjnymi był Richard Mead[2].

W XVII i XVIII wieku do sporządzania aromatycznych octów wg przepisów farmakopealnych były używane liczne zioła zawierające olejki eteryczne. Octy lekarskie wykorzystywano do zapobiegania i leczenia infekcji oraz jako odtrutki. Figurowały w farmakopeach pod łacińskimi nazwami takimi jak: Acetum Bezoardicum, Acetum Theriacale, Acetum Pestilentiale czy Acetum Prophylacticum. Aromatycznego octu jako środka ochronnego ludzie używali udając się do zainfekowanych miejsc, a lekarze odwiedzając chorych. Popularne stały się tzw. vinaigrettes, czyli małe pojemniczki z gąbką nasączoną aromatycznym octem pod perforowaną przykrywką, przeznaczone do wąchania, które wyparły z użycia średniowieczne pomandery. W XVIII wieku szczególną popularność zdobył aromatyczny ocet znany pod nazwą octu czterech złodziei lub octu siedmiu złodziei[2].

Pochodzenie nazwy

Według ustnych przekazów podczas plagi dżumy w Marsylii w 1720 roku czterech złodziei, ograbiających domy umierających lub zmarłych na dżumę, częstokrotnie myło ręce, nos i usta w ziołowym occie, unikając w ten sposób zachorowania[2]. Tajemnicę tą złodzieje wyjawili podczas aresztowania w zamian za darowanie im kary. Z tego powodu ocet ten bywa nazywany octem czterech złodziei[3].

Pod nazwą octu czterech złodziei (fr. Vinaigre des Quatre Voleurs) był opisywany we francuskiej literaturze farmaceutycznej, np. w Farmakopei Paryskiej z 1748 roku i Farmakopei Królewskiej z 1753 roku. Ocet czterech złodziei został też umieszczony w Encyclopédie z 1765 roku, encyklopedii pod redakcją Diderota i d’Alemberta[2].

Lecz ocet ziołowy był znany i używany już wcześniej, jeszcze przed pojawieniem się plagi czarnej śmierci w Marsylii. Na przykład gąbkę nasączoną octem ziołowym i umieszczoną w wydrążonej pomarańczy zwykł trzymać w ręce kardynał Thomas Wolsey (zm. 1530 roku) jako środek mający ochronić go przed zarazą, gdy przechodził wśród zgromadzonego na jego cześć tłumu ludzi[3].

Według Władysława Kopalińskiego ostry smak octu obrazuje jego nazwa, która związana jest prawdopodobnie ze starożytnym obyczajem pojenia skazańców przed egzekucją octem i żółcią[4].

Popularność

Z czasem ocet czterech złodziei z Francji stał się znany również w Anglii. W 1774 roku londyński lekarz i chirurg Georges Arnaud de Ronsil rekomendował go jako „cudowny środek ochronny” z Marsylii. Zalecał używać octu do m.in. odświeżania powietrza w pomieszczeniach zamkniętych i licznie odwiedzanych miejscach publicznych (np. w kościołach, więzieniach, szpitalach, lokalach rozrywkowych i na statkach)[2]. W tym celu gorące cegły polewano aromatycznym octem i umieszczano np. w pokojach z chorymi, aby zdezynfekować i odświeżyć powietrze[2].

Mniej więcej w tym samym czasie przepisy na octy podobne do octu czterech złodziei pojawiły się w różnych innych europejskich farmakopeach[2].

W miarę upływu czasu stopniowo ocet został wyparty z receptury farmaceutycznej przez rozcieńczony kwas octowy (łac. Acidum aceticum)[2].

Aromatyczny ocet (łac. Acetum aromaticum) sporządzony z rozcieńczonego kwasu octowego zamiast octu, zawierający olejki eteryczne jałowca, lawendy, mięty, rozmarynu, cytryny i goździków, był używany do mycia rąk i płukania jamy ustnej w celu ochrony przed zarażeniem aż do połowy XX wieku[2].

Tym niemniej przepisy na ocet czterech złodziei w dalszym ciągu były zamieszczane w niektórych książkach dotyczących kosmetyków oraz encyklopediach[2].

Ostatecznie aromatyzowany ziołami rozcieńczony kwas octowy został zastąpiony w farmacji i medycynie nowoczesnymi związkami chemicznymi o właściwościach dezynfekujących. Do odkażania materiałów wykorzystuje się m.in. podchloryn sodu i wapnia czy formaldehyd, zaś na rynku konsumenckim pojawiły się specjalne żele do odkażania rąk oraz płyny do płukania jamy ustnej m.in. z chlorheksydyną[2].

Także współcześnie ocet czterech złodziei, o składzie mniej lub bardziej zbliżonym do oryginalnych dawnych przepisów, jest dostępny w sprzedaży pozaaptecznej, w sklepach z naturalnymi środkami leczniczymi np. we Francji[5].

W Polsce

Ocet czterech złodziei (dawniej złodziejów) był także znany i stosowany w Polsce. W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachowały się dwa przepisy z lat 70. XVIII wieku na jego sporządzanie: Sposób preparowania octu czterech złodziejów służący od wszelkiej zarazy y powietrza i Recepta od zarazy powietrznej w roku 1770 w Samborze[6].

Czterech złodzieiów ocet został wymieniony w „Fircyku w zalotach” (scena 3, Aryst)[7].

Trzymanie w ustach kawałka gąbki nasączonej octem czterech złodziei i wypluwanie śliny, oraz obmywanie octem rąk i twarzy po kilka razy dziennie zalecał Ludwik Perzyna w Lekarzu dla Włościan[8].

Satyryk Antoni Marianowicz zatytułował tomik swoich prac opublikowany w 1959 roku „Ocet siedmiu złodziei”[9].

Skład i receptura

Pod kątem farmakologicznym ocet czterech złodziei był roztworem ziołowych olejków eterycznych i kamfory w occie, stosowanym profilaktycznie w przypadku chorób zakaźnych przebiegających z podwyższoną temperaturą ciała[3].

Przepis wg farmakopei francuskiej z 1837 roku

Butelki z octem czterech złodziei

Macerować rośliny i ich części w occie przez 15 dni; energicznie potrząsaj; dodaj kamforę rozpuszczoną w kwasie octowym; po kilku godzinach przefiltruj[10].

Sposób użycia

Podczas rozprzestrzeniania się morowego powietrza w Rzeczpospolitej w 1770 roku rozesłano druki ze sposobem przygotowywania i używania octu czterech złodziei do zagrożonych województw:

Tym się umywać, naczczo po łyżeczce co dzień zażyć. Nos i gębę tym nacierać i zawsze nosić w balsamce przy sobie, dla częstej wąchania sposobności.

Aleksander Wejnert, Starożytności warszawskie: dzieło zbiorowozeszytowe, tom I, strona 260, wydane w 1848 roku

Kwas octowy w stężeniu 10% i wyższym, czysty lub w mieszaninie, ma silne działanie żrące/podrażniające na skórę i działanie podrażniające na oczy prowadzące do poważnych uszkodzeń narządu wzroku[11]. W celach medycznych, w zależności od wskazania, stosowane są 1 do 5% roztwory kwasu octowego[12]. Podrażnienie oczu ma miejsce już w przypadku niższych niż 10% stężeń kwasu octowego w occie[13].

Efektywność

Standardowy ocet winny zawiera 5% kwasu octowego. Wcześniejsze mikrobiologiczne badania naukowe potwierdziły efektywność słabych kwasów organicznych in vitro jako środków dezynfekujących. Obecność ziół zawierających olejki eteryczne w occie czterech złodziei prawdopodobnie miała dodatkowy pozytywny wpływ na działanie antyseptyczne[2]. Aktywne związki chemiczne z goździków lub cytryny obecne w aromatycznych octach, mogły też wykazywać działanie odstraszające pchły i wszy, które odgrywały rolę w roznoszeniu zarazy[2].

We współczesnych badaniach

Kwas octowy, główny składnik octu, w stężeniu 6% i przy 30-minutowym czasie ekspozycji, okazał się skutecznym środkiem zabijającym Mycobacterium tuberculosis, jedną z najbardziej opornych na dezynfekcję bakterii[14].

Wyniki innego badania naukowego wskazały na możliwość wykorzystania kwasu octowego do zwalczania Salmonelli na produktach spożywczych tj. mięso kurczaka[15].

Kwas octowy w stężeniu 10% z dodatkiem 1,5% kwasu cytrynowego wykazał działanie dezynfekujące w stosunku do wielu różnych mikroorganizmów, nawet działanie wirusobójcze względem wirusów posiadających otoczkę. Już 5% kwas octowy okazał się efektywny w redukowaniu liczby bakterii w teście powierzchniowym, wykonanym na m.in. Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Staphylococcus aureus i Candida albicans[16].

W półeksperymentalnym badaniu komercyjny ocet jabłkowy zastosowany do dezynfekcji owrzodzeń skóry różnego pochodzenia (cukrzycowego, odleżynowego, po złamaniu kości, użądleniu, dożylnych iniekcjach w uzależnieniu od narkotyków) okazał się być bardzo efektywny w przywracaniu integralności skóry przy jednoczesnym minimalnym bliznowaceniu. Wyniki wskazywałyby na potencjalne właściwości regeneracyjne lub przynajmniej na przyśpieszanie procesu gojenia się ran skórnych[12].

W standaryzowanym badaniu przeprowadzonym in vitro porównano przeciwbakteryjne działanie 3% kwasu octowego z nowoczesnymi środkami dezynfekującymi (11% jodopowidonem, 0,04% poliheksanidem, 5% mafenidem oraz 1,5% chlorheksydyny w połączeniu z 15% cetrymidem) w stosunku do wybranych bakterii gram-dodatnich i gram-ujemnych odpowiedzialnych za problematyczne infekcje (Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa, Acinetobacter baumannii czy MRSA). 3% kwas octowy wykazał się działaniem bakteriobójczym podobnym, a w przypadku niektórych bakterii nawet lepszym, niż współcześnie stosowane roztwory dezynfekujące. Zastosowanie 3% kwasu octowego jako lokalnego antyseptyku wymaga jednak dalszych badań klinicznych i ewaluacji otrzymanych rezultatów[17].

Przypisy

  1. ↑ Andrzej Karpiński: W walce z niewidzialnym wrogiem: epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne. Neriton, 2000, s. 178. ISBN 978-83-86842-83-4.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m Ursula Lang, Sabine Anagnostou, Axel Helmstadter. Aromatic vinegars: antiseptics of the past. „Farmaceutical Historian”. 40 numer I, s. 10, 11, 12, III 2010. Leicester: British Society for the History of Pharmacy. DOI: 10.24355/dbbs.084-201803121421. [dostęp 2021-04-25]. (ang.). 
  3. ↑ a b c J. A. Paris: Pharmacologia Volume II, dostępna na stronie forgottenbooks.com. Baltimore: Samuel Wood & Sons, 1825, s. 18.
  4. ↑ W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985
  5. ↑ L'Elixir de Vinaigre des 4 Voleurs Biologique 500ml - Biofloral. aromatic-provence.com, 2021. [dostęp 2021-04-26]. (fr.).
  6. ↑ Archiwum Państwowe w Przemyślu: Przepis na ocet siedmiu (czterech) złodziei. [dostęp 2021-04-27]. (pol.).
  7. ↑ Franciszek Zabłocki: Komedye : (Zabobonnik ; Fircyk w zalotach): zeszyt pierwszy, drugi i trzeci. Sanok: Karol Pollak; oryginalna wzmianka pochodzi ze strony prywatnej Artura Czesaka, 1856, s. 67.
  8. ↑ Ludwik Perzyna: Lekarz dla Włościan, rozdział O powietrzu. Kalisz: Drukarnia Prymasowska; oryginalna wzmianka pochodzi ze strony prywatnej Artura Czesaka, 1793, s. 252.
  9. ↑ Izabela Mikrut: Recenzja książki: Ocet siedmiu złodziei. granice.pl Wszystko o literaturze. [dostęp 2021-04-28]. (pol.).
  10. ↑ Université de Paris (1215-1794): Codex, pharmacopée française. Paris: Béchet, 1837, s. 302.
  11. ↑ ROTH: Karta charakterystyki zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006 (REACH), zmienionej 2015/830/UE Kwas octowy 10 %, czysty. 2020. [dostęp 2021-04-29]. (pol.).
  12. ↑ a b Ma'an Al-Khalisy, Ahmed Al-Imam. Commercial Acetic Acid: A Potential Regenerative Agent for Chronic Cutaneous Wounds? A Quasi-Experimental Study. „Global Journal of Health Science”. 9(11), s. 178, 2017. DOI: 10.5539/gjhs.v9n11p178. (ang.). 
  13. ↑ C.E. Smit et al.. De risico’s van azijn bij de bestrijding van onkruid en groene aanslag door particulieren (nl). „RIVM Briefrapport”, s. 32-33, 2019. 
  14. ↑ Claudia Cortesia, Catherine Vilcheze, Audrey Bernut, Whendy Contreras i inni. Acetic Acid, the active component of vinegar, is an effective tuberculocidal disinfectant. „mBio”, II 2014. DOI: 10.1128/mBio.00013-14. PMID: 24570366. (ang.). 
  15. ↑ Sin Mei Tan, Sui Mae Lee, Gary A. Dykes. Acetic acid induces pH-independent cellular energy depletion in Salmonella enterica. „Foodborne Pathog Dis.”. 12(3), s. 183-9, III 2015. DOI: 10.1089/fpd.2014.1853. 
  16. ↑ Marc-Kevin Zinn, Dirk Bockmühl. Did granny know best? Evaluating the antibacterial, antifungal and antiviral efficacy of acetic acid for home care procedures. „BMC Microbiol.”. 20(1), VIII 2020. DOI: 10.1186/s12866-020-01948-8. PMID: 32847510. (ang.). 
  17. ↑ H. Ryssel @ coworkers. The antimicrobial effect of acetic acid--an alternative to common local antiseptics?. „Burns”. 35(5), s. 695-700, 2009. DOI: 10.1016/j.burns.2008.11.009. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ocet_czterech_złodziei&oldid=63171796”