Balsamka

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jabłko przeznaczone do przechowywania wonnych substancji w postaci stałej

Balsamka[1][2], pomander[3], jabłko zapachowe[4] – nieduża kulka zapachowa, flakonik lub najczęściej sferyczny metalowy pojemnik z dziurkami w górnej lub dolnej części albo na całej powierzchni, otwierany w taki sposób, by do środka można było włożyć wkład zapachowy; jako element biżuterii noszona w formie wisiora lub breloka, popularna w wiekach XVI–XVIII, w średniowieczu i renesansie częstokroć przystawiana do nosa przez przedstawicieli wyższych warstw społecznych obu płci w celu odpędzania brzydkich zapachów i ochrony przed zarazą.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Obecne w krajach europejskich jabłka zapachowe znane były pod różnymi nazwami: po łacinie jako pomum pro odore, w języku francuskim jako pomme d’ambre, pomme de musc i pomme de senteur, po niemiecku jako Bisamäpfel, Bisamknopf albo Riechapfel, w językach angielskim i niderlandzkim jako pomander[5].

Termin pomander pojawił się w średniowieczu i pochodzi z języka francuskiego od pomme d’ambre (pomme odnosi się do przedmiotu przypominającego kształtem jabłuszko, ambre dotyczy ogólnie perfum[6][7]. Początkowo tą substancją pachnącą była grudka ambry o mocnym przyjemnym rozgrzewającym słodkim zapachu[8]. Ambra była bardzo popularna pod koniec XVI wieku, a jej cena w owym czasie była bliska cenie złota[5][9]. Była uważana za najlepszy środek zapobiegający zachorowaniu na dżumę. Paryscy medycy zalecali rodzinie królewskiej noszenie pomanderów wypełnionych bryłką czystej ambry[10].

Początkowo termin pomander odnosił się jedynie do kuleczki zrobionej z ładnie pachnących substancji z dodatkiem substancji pomocniczych. Z czasem zaczęto w ten sposób nazywać także ozdobne pojemniczki do przechowywania owych pachnących kulek[6][9].

W języku polskim można spotkać rozmaite nazwy na określenie pojemniczka na kulkę zapachową: balsamka (od łac. balsamum)[1], balsaminka, balsamiczka, wonianka, gałka do woniania, gałka z piżmem, gałuszka, jabłko na piżmo, jabłko do piżma, gruszka na piżmo, klatka na pachnidła, łańcuch perfumowany, puszka do piżma[11][12] czy jabłko zapachowe[4]. Wcześniej, przed XVI wiekiem, balsamka była znana w Polsce pod nazwą łacińską pomum Ambrae lub pomum odiferum[13]. We współczesnej polskiej literaturze przedmiotu używane jest także określenie pomander, w liczbie mnogiej pomandery[11][14], nieobecne w słowniku języka polskiego.

Historia i współczesność[edytuj | edytuj kod]

Ukrzyżowanie Jezusa, obraz anonimowego artysty, około 1495 rok, Metropolitan Museum of Art; dobrze widoczny pomander na tle białej sukni
Współczesny pomander z pomarańczy i goździków tzw. „pomander w stylu Tudorów”[15]; trzymając w ręce taki właśnie pomander został sportretowany przez nieznanego malarza około 1650 roku John Evelyn[16]

Już p.n.e. ludzie wykorzystywali na różne sposoby ładnie pachnące substancje, np. w postaci olejków, past, maści czy po prostu wkładali wysuszone do kawałków materiału lub materiałowych woreczków[5].

Kulki piżmowe znane były już w starożytności[17]. W Europie rozpowszechniły się od średniowiecza[18].

W 1174 roku król jerozolimski Baldwin IV Trędowaty podarował złote pomandery w kształcie jabłek i wypełnione piżmem cesarzowi rzymskiemu Fryderykowi I[5]. W pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku kardynał Thomas Wolsey podobno trzymał w ręce i przykładał do nosa pomander wykonany z wydrążonej pomarańczy wypełnionej w środku aromatycznymi substancjami, gdy przechodził wśród zgromadzonego tłumu. W analogicznych okolicznościach mogła być też używana gałka muszkatołowa oprawiona w srebro[6]. Liczne pomandery posiadała królowa angielska Maria I, córka Henryka VIII[6].

Jabłka zapachowe były popularne w krajach europejskich w okresie późnego średniowiecza i renesansu, aż do ostatniego ćwierćwiecza XVII wieku[19][5], a spotykane jeszcze w XVIII stuleciu[1]. W XVI i XVII wieku utrzymywano, że choroby były przenoszone przez odór i powietrze. Wyjaśniała to zagadnienie miazmatyczna teoria chorób. Szczególnie mieszkańcy miast byli narażeni na brzydko pachnące powietrze ze względu na gnijące śmieci[20]. Ulice były często zaśmiecone psującym się jedzeniem, odchodami i pozostałościami po uboju zwierząt[21]. Nie istniała odpowiednia infrastruktura sanitarna, przy jednoczesnej wysokiej gęstości zaludnienia[21]. Ścieki płynęły ulicami lub zalegały, wymieszane z odpadkami z domostw, łajnem końskim i odchodami świń i krów pędzonych do rynku na sprzedaż. W powietrzu unosiły się smrodliwe zapachy pochodzące z garbarni i pieców do wytapiania metalu z rudy. Erazm z Rotterdamu, podczas podróży do Anglii, narzekał, że maty lub słoma pokrywające podłogi były wymieniane niedbale. W spodniej warstwie zalegały latami plwocina, wymioty, mocz psi i ludzki, resztki rozlanego piwa, odpadki ryb i inne obrzydliwości. Przy każdej zmianie pogody wydobywały się odpychające opary, które Erazm uważał za szkodliwe dla zdrowia[22].

W 1590 roku królowa Elżbieta I wydała zarządzenie nakazujące poddanym uprzątnięcie wszelkiego gnijącego brudu i martwych zwierząt, będących przyczyną wszechobecnego smrodliwego zapachu[20].

W celu złagodzenia nieprzyjemnego zapachu średniowieczni obywatele umieszczali w domach zioła, posypywali nimi podłogi, zaszywali ładnie pachnące listki w poduszkach, polerowali drewno mirrą, spryskiwali ubrania wodą różaną i nosili przy sobie pomandery[21], a także palili kadzidła[22].

Podczas epidemii dżumy angielscy lekarze zalecali swoim pacjentom noszenie przy sobie pomanderów, aby rozproszyć zapach choroby. Wierzono bowiem, że można zachorować przez wdychanie zepsutego powietrza[23]. W 1665 roku kolegium lekarskie udostępniło dwa przepisy na pomandery, jeden dla ubogich i jeden dla zamożnych. Receptura pomandera dla ubogich obejmowała następujące składniki: rutę, ostryż, mirrę, kamforę i ladanum[24]. Także medycy często mieli przy sobie pomandery, gdy udawali się na wizyty domowe do chorych pacjentów[8].

Następnie po 1700 roku pomandery zaczęły stopniowo tracić na popularności, gdyż wraz z rozwojem medycyny utraciły swoje znaczenie antymorowe oraz musiały konkurować z pojawiającymi się na rynku pachnidłami w postaci płynnej: vinaigrette(s) (perforowanymi u góry pojemniczkami np. z gąbką nasyconą aromatycznymi ziołami zanurzonymi w occie; przeznaczonymi do wąchania) i małymi buteleczkami z perfumami[5][19].

W latach 1920–1930 pomandery stały się ponownie na krótko modne[5].

Współcześnie można je spotkać w sprzedaży w sklepach jubilerskich oraz sklepach oferujących produkty związane z medycyną alternatywną[5].

Wygląd[edytuj | edytuj kod]

W początkowym okresie od XII do XVI wieku i w swojej najprostszej postaci pomander miał formę małego perforowanego (ażurowego) pojemnika w kształcie kuli, jabłuszka lub gruszki, otwieranego w połowie, aby móc włożyć do niego zapachową kulkę. Był wykonywany głównie ze srebra[5][6]. Nadawał się do przechowywania jednej kulki skomponowanej ze stałych substancji pachnących[17]. Najczęściej pachnidło umieszczone w pojemniczku miało kształt i wielkość rajskiego jabłuszka. Przez otwory w balsamce zapach wydzielał się na zewnątrz. Był to cenny i drogi wyrób jubilerski, używany jedynie przez przedstawicieli najwyższych klas społecznych: członków rodziny królewskiej, książąt, rycerzy, księży, medyków[25], właścicieli ziemskich i kupców[11].

Od XVI wieku (według innych autorów od XVII wieku[17]) balsamki mogły mieć bardziej rozbudowaną formę i być podzielone na segmenty przeznaczone do przechowywania kilku różnych substancji zapachowych osobno[19], aby ich zapach nie ulegał rozcieńczeniu, a tym samym, aby jak najdłużej zachowywały swoje właściwości lecznicze[9]. Pomandery mogły mieć 4, 6 lub 8 segmentów, oznaczonych wygrawerowanymi nazwami substancji pachnących na pokrywkach lub ponumerowanych w celu identyfikacji zapachów[26]. Większe wersje pomanderów były przeznaczone do stawiania na stolikach[11]. Niektóre pomandery bez perforacji w ściankach były przeznaczone raczej jedynie do przechowywania substancji zapachowych[26]. Kulisty egzemplarz o kilku segmentach mógł mieć pod spodem perforowaną podstawę z miejscem na pachnidło[6].

Złożony
Otwarty
Zbliżenie
Różne pomandery z osobnymi segmentami

W XVI wieku, obok tradycyjnego jabłuszka, pojawiły się inne warianty pomanderów: w kształcie jajka[27], zegarka[12], gruszki, szyszki, tykwy, serca[5], statku, ślimaka, książki czy krucyfiksu[28]. Trend ten utrzymał się, a nawet rozwinął w XVII wieku. Można było spotkać pomander-głowę kobiecą czy pomander-czaszkę[5] z wypisanymi imionami świętych[3]. Pomander w kształcie czaszki ludzkiej był noszony jako memento mori i miał charakter religijny[26][3]. Poza srebrnymi balsamkami złotnicy wyrabiali też pomandery ze złota lub pozłacane, wykorzystując technikę filigranu czy niella, czasami też wysadzając je kamieniami szlachetnymi, perłami lub dekorując emalią[26][28]. Wiele jabłek jubilerskich miało na powierzchni wygrawerowane inicjały i inskrypcje o charakterze ochronnym[28]. We Francji można było spotkać pomandery wyrzeźbione z kwarcu lub onyksu ze złotymi zawiasami[26][28].

Balsamki mogły mieć także formę banieczki lub flakonika, najczęściej z oprawionych w złoto agatów lub kryształów[1]. Noszono je zwykle na łańcuszku zawieszonym na szyi[3].

Pomandery mogły być różnej wielkości, w zależności od tego, gdzie były noszone, na szyi czy przy pasie. Przeciętnie ich średnica wynosiła 1,5–8 centymetrów; zazwyczaj były wielkości rajskiego jabłuszka[11]. W początkowych latach XVIII wieku modne były mniejsze pomandery, nie większe niż 2,5–5 cm, aby mogły być zawieszane na delikatnych łańcuszkach na szyję albo przypięte do châtelaine. Mogły też być uformowane w postaci guzików i pierścionków[28].

Wkład zapachowy[edytuj | edytuj kod]

Wypełnienie pomandera zależało od dostępności poszczególnych składników i możliwości finansowych jego właściciela[10]. Wkład zapachowy mógł być bardzo kosztowny, w zależności od ceny użytych składników i substancji utrwalających[11]. W jego skład mogły wchodzić różne kompozycje substancji, charakteryzujących się wydzielaniem przyjemnego lub specyficznego zapachu[10], zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego[13]. Niektóre przepisy obejmowały nawet dziesiątki składników[10].

W skład kulki zapachowej najczęściej wchodziły ambra, piżmo i cywet w kombinacji z mirrą, ziołami (majeranek), przyprawami (goździki, cynamon, gałka muszkatołowa) czy kwiatami (lawenda, płatki róż)[5]. Całość była zbita w kulkę[19].

Innymi składnikami wykorzystywanymi do wytwarzania pachnidła do jabłka były: szafran, tatarak, drewno dzikich oliwek, wióry sosnowe, drzewo sandałowe, pomarańcza, cytryna i inne[13].

Słodko pachnący pomander, zalecany do noszenia przy sobie przez fakultet medyczny Uniwersytetu Paryskiego z powodu plagi czarnej śmierci z 1348 roku, zawierał następujące składniki: żywica ambrowca, myrra, drewno agaru, ambra, kwiat muszkatołowy i drewno sandałowca[10].

Czasami składniki były mieszane razem z woskiem. Podczas poruszania się, ogrzane ciepłem ludzkiego ciała, kulka woskowa i metalowe jabłko ocierały się o siebie wzajemnie, w wyniku czego dochodziło do intensywniejszego wydzielania zapachów[13].

Przepisy na pomander[edytuj | edytuj kod]

Istniało wiele przepisów instruujących w jaki sposób przyrządzić pachnidło do jabłek[29]. Według przepisu z książki pt. Closet for Ladies and Gentlewomen z 1650 roku do wykonania kulek zapachowych należało użyć: półtorej drachmy żywicy benzoesowej, pół drachmy żywicy ambrowca, pół scruple drobnego proszku z drewna agarowego, pół uncji ladanum, po czym wszystkie składniki dokładnie sproszkować i przebrać. Następnie jedną drachmę piżma, dziesięć granów ambry i dziesięć granów cywetu należało rozpuścić w gorącym moździerzu z niewielka ilością wody różanej, dodając sześć granów cywetu. Z połączonych składników należało uformować masę o konsystencji pasty, nadać jej dowolny kształt i wysuszyć[29].

Jedną z receptur na pomader opisał Nostradamus w swoim dziele z 1556 r. „Le Traité des Fardements et des Confitures” (fr. Traktat o kosmetykach i dżemach). Balsamka ta składała się z żywicy benzoinowej, styraksu, kłącza kosaćca, goździków, ladanum, ambry, piżma, pastylek różanych, wody różanej i tragakanty[30].

Sposób noszenia[edytuj | edytuj kod]

Jabłka zapachowe były noszone przez kobiety, mężczyzn i dzieci[5]. Zawieszano je na długich łańcuchach, sznurach korali lub wstążkach. Mężczyźni nosili je na szyi jako wisior na łańcuchu[26][2]. Kobiety zawieszały balsamkę na końcu długiego łańcucha, opasującego je w talii. Długi koniec łańcucha z pomanderem często zwisał bardzo nisko z przodu sukni[19][31]. Łańcuch z jabłkiem zapachowym mógł też być noszony na przegubie ręki[6] w formie bransolety[3]. Balsamka mogła być też trzymana w dłoni[5]. Kobiety doczepiały ją również do châtelaine[26]. Czasami jabłka zapachowe były wykonane w taki sposób, że można je było postawić w pionie, gdy nie były noszone[6].

Pomandery mogły składać się z 4–7 pojemniczków, które były otwierane na zewnątrz jak cząstki pomarańczy. Każdy z nich zawierał inny wkład, wydzielający odmienną woń, o czym mogły informować inskrypcje umieszczone na poszczególnych częściach balsamki[3].

W późniejszych wersjach jabłek zapachowych, dużych i podzielonych na segmenty, zdarzało się, że nie wykonywano perforacji w ściankach. Zapach wydobywał się dopiero po otwarciu jednego lub kilku segmentów jednocześnie. Takie jabłka prawdopodobnie pozwalały na tworzenie różnych kombinacji zapachowych przez zamykanie jednych, a otwieranie innych segmentów (fr. loculi). Miały u góry kółeczko umożliwiające zawieszenie, a u spodu podstawkę do stabilnego postawienia na powierzchni. W postaci rozłożonej mogły być trzymane w ręce lub postawione na stoliku, lecz nie nadawały się do zawieszenia na ciele. Brakuje oryginalnej literatury opisującej dokładnie sposoby ich użycia[5].

Portret kobiety, Cornelis de Vos, 1621/1622 r.
Portret mężczyzny, Conrad Faber von Kreuznach, późne lata 1520-te.
Tycjan, Clarice Strozzi, 1542
Kobieta, mężczyzna i dziecko z pomanderami

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Bezoar w ażurowym pojemniczku

W Europie Zachodniej w średniowieczu i w renesansie profilaktyczna funkcja zapachu była bardzo ważna. Uważano, że wdychanie aromatu pewnych ziół czy przypraw zapobiega i leczy poważne choroby[9]. Wierzono, że brzydkie zapachy powodowały choroby, a przyjemne mogły im zapobiegać i je leczyć. Miły zapach mógł zamaskować zapach chorego ciała i jednocześnie oczyścić powietrze w jego otoczeniu, np. zalecano otworzyć drzwi i okna wychodzące na północ, trzymać w pobliżu pacjenta słodko pachnące rośliny, rozpylać wodę różaną, kamforę i goździki[5].

Pomandery w ujęciu przedmiotu użytkowego nadawały się do przechowywania pojedynczej substancji zapachowej lub kombinacji czy mieszanki substancji zapachowych w postaci stałej[5]. Tarcie sprawiało, że zapach wydzielał się intensywniej na zewnątrz przez otworki na powierzchni[6].

Zadaniem pomanderów było eliminowanie brzydkich zapachów[19] i odpędzanie morowego powietrza[29]. Mocny zapach piżma i ambry dobrze tuszował smród[5].

Pomandery wykonane ze stopu złota lub srebra[32], nierzadko dekorowane perłami lub kamieniami szlachetnymi, grawerowane[5], pełniły również funkcję ozdobną[33] jako wisiorki lub breloki[34]. Odgrywały także rolę symbolu statusu społecznego[5].

W wiekach XVI i XVII w ażurowych pomanderach noszono też bezoary, którym przypisywano właściwości lecznicze i ochronne[35][36]. Klejnoty tego rodzaju są poświadczone archiwalnie, natomiast większość nie zachowała się do naszych czasów. Posiadali je zarówno przedstawiciele rodów panujących, np. elektorowa Saksonii Anna duńska (pośmiertny inwentarz biżuterii z roku 1585) czy królowa Hiszpanii Maria Ludwika orleańska, jak i mieszczanie, np. kuśnierz poznański Zachariasz Kosmowski (inwentarz z 1635 roku)[37][36]. Należące do księcia Alby, namiestnika Niderlandów i wicekróla Portugalii, unikalne zawieszenie z bezoarem w ażurowej oprawie przechowywane jest w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu[36].

W sztuce[edytuj | edytuj kod]

Pomandery można zobaczyć na XVI-XVII-wiecznych portretach, na których kobiety pochodzące z patrycjatu, szlachty i arystokracji trzymają w dłoniach złote łańcuchy lub różańce z kunsztownie wykonanym jabłkiem albo mają balsamki przypięte do długiego końca łańcucha opasującego je w pasie. Pomander bywał także umieszczany jako pacior w różańcu[13].

Pieter Pourbus, 1560
Bartholomäus Bruyn, 1547
Bartholomäus Bruyn, 1549
Portrety dam trzymających w rękach jabłka zapachowe zawieszone na łańcuchu lub koralach, ewentualnie różańcu
Matka i córka, Adriaen Thomas Key, 1575 r.
Cornelis Ketel, 1605
Cornelis van der Voort, 1614
Portrety kobiet z pomanderami zawieszonymi na łańcuchu u nadgarstka lub w pasie
Kobiety z pomanderami na XVII-wiecznych akwafortach Václava Hollara z cyklu Theatrum mulierum: trzy mieszczki zurychskie (dziewczyna, mężatka i panna młoda) oraz dama angielska

W Polsce[edytuj | edytuj kod]

Król Zygmunt Stary z balsamką zawieszoną na łańcuchu na szyi

Wąchanie pomandera zalecał Maciej Miechowita w książce medycznej z 1508 roku pt. Contra saevam pestem regimen accuratissimum, czyli w Szczegółowych przepisach o zabezpieczaniu się przed groźną dżumą. Wedle Miechowity należało go przyrządzić z m.in. następujących składników: laudanum, styraksu pospolitego, goździków, drzewa aloesowego, czerwonego lub białego drzewa sandałowego, ambry i kamfory[38].

Pomander XVI-wieczny został wyobrażony na grafice przedstawiającej Zygmunta Starego, która znajduje się w wydanej w 1555 roku kronice De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX Marcina Kromera. Ozdobiona w górnej części listkami jajowata balsamka, z podłużnym nacięciem sugerującym przegródki, zwiesza się z łańcucha noszonego przez króla[12]. Na pochodzącym z roku 1598 portrecie patrycjuszki gdańskiej, prawdopodobnie burmistrzanki Agathy von der Linde, pędzla Antona Möllera również został przedstawiony jajowatego kształtu pomander, tym razem ażurowy i podwieszony do długiego, biżuteryjnego pasa w formie owiniętego wokół talii złotego łańcucha[12][39].

W zapisach archiwalnych z XVI i XVII w., głównie inwentarzach, potwierdzone są różne formy noszenia pojemników na wkłady zapachowe. Pomandery odnotowywano wśród zawieszeń:

  • „jabłko graniaste z smelcem” oraz „jabłko do piżma na sznurze ze złota ciągninego nie wielkie” w inwentarzu koronnym z 1599 roku;
  • „jedna gałka srebrna z kółkiem i z łańcuszkiem króciuchnym, w którym jest ambra woniejąca” szewca poznańskiego Urbana Scholcza z 1626 roku;
  • „srebrne jabłko do piżma” wdowy po cyruliku Katarzyny Wainerowej z 1629 roku;
  • „gałka z piżmem pozłocista” z inwentarza pośmiertnego wdowy po poznańskim mielcarzu Małgorzaty Suszki;
  • „balsamiczka na kształt zegarka, granaciczkami sadzona” kasztelana rogozińskiego Chrystiana Kierskiego z 1699[12].

Były one także umieszczane pojedynczo lub w większej liczbie pomiędzy paciorkami różańca:

  • „pacierze kryształowe z jabłkiem pozłocistym”' w inwentarzu mieszczki Maryny Potrzebowej z roku 1552;
  • „pacierze rzezane, pobrukane, w których dziesiątki piżmowe” ze spisu ruchomości Elżbiety Topolskiej z roku 1629[3][12].

Mogły też stanowić ogniwa łańcuchów, prawdopodobnie w kształcie ażurowych klatek, które można było otwierać, by wymienić wkład zapachowy o ograniczonej trwałości:

  • „łańcuch z czarnym i białym szmelcem, w którym klotek siedm” oraz „łańcuch perfumowany, który oprócz perfumy waży czerwonych złotych sziedmdziesiąt” w inwentarzu posagowym Katarzyny z Uchańskich Sanguszkowej z roku 1615[40].

Podwieszano je do klamer pasów:

  • „pasek srebrny drutowy, na nim (…) dwa zankliki z łańcuszkiem i z jabłuszkiem, od tegoż paska trzy cętki srebrne pozłociste” malarza lwowskiego Wojciecha Stefanowskiego z 1588 roku[12].

Balsamka była obowiązkowym przedmiotem w gotowalni zamożniejszych polskich kobiet. Kobiety zawieszały balsamkę na szyi[2] lub nosiły za dekoltem sukni. Balsamkę zawsze miał przy sobie król Stanisław August. W dawnej Polsce balsamkami nazywano też pewien gatunek jabłek[32][41]. Czasami pomandery były ofiarowywane jako dary wotywne do świątyń[13].

Ubodzy mieszczanie i biedota używali w celach antymorowych tzw. poduszeczek zapachowych na serce. Był to kawałek materiału wypełniony suszonymi roślinami, przyprawami, ziołami i płatkami kwiatów o intensywnym zapachu[11], dodatkowo nasączonymi olejkami eterycznymi, a następnie zaszyty. Poduszeczki zapachowe można było kupić w aptece lub zrobić samemu[13].

Pomander jasnogórski[edytuj | edytuj kod]

W dolnej części sukienki rubinowej jasnogórskiego obrazu Matki Boskiej wtórnie umieszczono rzadko spotykany pomander wydrążony w perle, który zapewne był niegdyś używany w formie zawieszenia. Oprawa jubilerska perły bliźniej, czyli dwóch zrośniętych ze sobą pereł, w formie wici roślinnej, w technice emalii malarskiej (limuzyńskiej), została wykonana prawdopodobnie w drugiej połowie XVI wieku, a przerobiona lub uzupełniona na przełomie XVII i XVIII wieku. W inwentarzu z 1731 roku ten wysokiej klasy renesansowy pomander inkrustowany diamentami i rubinami został odnotowany jako dar kasztelanowej poznańskiej Ponińskiej[3].

Jabłko z Płonkowa[edytuj | edytuj kod]

W Płonkowie na Kujawach podczas prac archeologicznych przeprowadzonych na pozostałościach nieistniejących już świątyń oraz przykościelnego cmentarza znaleziono górną część jabłka odlanego z mosiądzu. Obiekt ma dzwonowaty kształt i ażurowy wzór[13]. Zabytek pochodzi z XVI-XVII wieku[14].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Irena Turnau: Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w.. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1999, s. 19. ISBN 83-86951-53-2.
  2. ↑ a b c Krystyna Kubalska-Sulkiewicz (red.): Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016, s. 30. ISBN 978-83-01-12365-9.
  3. ↑ a b c d e f g h Ewa Letkiewicz: Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonów i Wazów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2006, s. 535–536. ISBN 83-227-2599-X.
  4. ↑ a b Jakub Sawicki, Krzysztof Wachowski: Akcesoria pielgrzymie i dewocjonalia. W: Jerzy Piekalski (red.), Krzysztof Wachowski: Wratislavia antiqua. Studia z dziejów Wrocławia. T. XXIII: Rytm rozwoju miasta na kulturowym pograniczu. Studium strefy placu Nowy Targ we Wrocławiu. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2018, s. 733–734. ISBN 978-83-61416-89-0.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Marthe Nieuwland: Rijkdom kun je ruiken. Over de sociale status van pomanders in de zeventiende eeuw. Scripties – Bibliotheek – Universiteit van Amsterdam, 2019. [dostęp 2021-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-10)]. (niderl.).
  6. ↑ a b c d e f g h i Robert Henry Soden-Smith. Notes on Pomanders. „The Archeological Journal”. 31, s. 337-343, 1874. London: The Royal Archeological Institute of Great Britain and Ireland. 
  7. ↑ Fortuné Barthélemy de Félice: Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des connaissances humaines. T. 34. Yverdon: 1774, s. 469.
  8. ↑ a b Ruth A. Johnston: All Things Medieval: An Encyclopedia of the Medieval World, Tom 1. ABC-CLIO, 2011, s. 485. ISBN 978-0-313-36462-4.
  9. ↑ a b c d Nicolay Hekkens: Pomander, German, 16th Century. Wartski Ltd., London, 2012-02-06. [dostęp 2021-03-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-19)]. (ang.).
  10. ↑ a b c d e Paul Freedman: Out of the East: Spices and the Medieval Imagination. Yale University Press, 2008 strony = rozdział: Medicines, exotic and domestic. ISBN 978-0-300-15135-0.
  11. ↑ a b c d e f g Katarzyna Pękacka-Falkowska: Balsaminka. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2013-10-16. [dostęp 2021-03-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-12-05)]. (pol.).
  12. ↑ a b c d e f g Ewa Letkiewicz: Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonów i Wazów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2006, s. 245–246, 253, 264, 284. ISBN 83-227-2599-X.
  13. ↑ a b c d e f g h Małgorzata Grupa, Dawid Grupa, Marcin Nowak: Pojemnik na kulki zapachowe – moda, prestiż, czy praktyczność?. W: Małgorzata Grupa, Krzysztof Jarzęcki, Wiesław Nowosad (red.): Historia kościoła św. Oswalda w Płonkowie. T. II. Płonkowo: Parafia Rzymskokatolicka w Płonkowie, 2018, s. 107–116. ISBN 978-83-941851-1-4.
  14. ↑ a b Małe Wielkie Historie. W: Muzeum Historii Polski.Raport roczny 2018. Warszawa: Muzeum Historii Polski, 2019, s. 24–25. ISBN 978-83-65248-30-5.
  15. ↑ Tudors. Perfumed Pomanders. Bucks County Museum, 2020-06-16. [dostęp 2021-03-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (ang.).
  16. ↑ John Evelyn (1620-1706). Shakespeare Birthplace Trust. [dostęp 2021-03-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (ang.).
  17. ↑ a b c A Elizabeth I silver pomander. 2019 Live Auction 17725. Christie’s, 2019-12-03. [dostęp 2021-03-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (ang.).
  18. ↑ A rare English silver musk pomander. 2005 Live Auction 7087. Christie’s, 2005-12-01. [dostęp 2021-03-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (ang.).
  19. ↑ a b c d e f Susanne Gänsicke, Yvonne J. Markowitz: Looking at Jewelry. A Guide to Terms, Styles, and Techniques. Los Angeles: Getty Publications, 2019, s. 101, 121. ISBN 978-1-60606-599-0.
  20. ↑ a b Lindsay Pannell: Viperous Breathings. The Miasma Theory in Early Modern England. West Texas A&M University WTAMU, 2017-02-20. [dostęp 2021-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-05)]. (ang.).
  21. ↑ a b c Pamela Dalton, Anna-Sara Claeston, Steve Horenziak. The Impact of Indoor Malodor: Historical Perspective, Modern Challenges, Negative Effects, and Approaches for Mitigation. „Atmosphere”. 11 (2), s. rozdział: A historical perspective, 2020. DOI: 10.3390/atmos11020126. 
  22. ↑ a b Nigel Cliff: The Last Crusade: The Epic Voyages of Vasco da Gama. Atlantic Books Ltd, 2012, s. rozdział V. ISBN 978-1-84887-017-8.
  23. ↑ Madeline Ketley: Small Wonder. A 16th-Century German Pomander. Mount Holyoke College Art Museum, 2017-02-24. [dostęp 2021-03-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (ang.).
  24. ↑ Evelyn Lord: The Great Plague. A People's History. New Haven: Yale University Press, 2014, s. 7. ISBN 978-0-300-17381-9.
  25. ↑ Déborah Perez: Pomander ou pomme d’ambre. [w:] Les objets d'autrefois [on-line]. DP ArtExpert, 2020-05-11. [dostęp 2021-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (fr.).
  26. ↑ a b c d e f g Antique jewelry glossary. Pomander (An Illustrated Dictionary of Jewelry by Harold Newman). Adin Antique Jewelry, 2007. [dostęp 2021-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (ang.).
  27. ↑ Ewa Letkiewicz: Klejnoty w osiemnastowiecznej Polsce. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2011, s. 379. ISBN 978-83-7784-049-8.
  28. ↑ a b c d e Antique Jewelry University. Pomander. Lang Antiques, San Francisco, 2019. [dostęp 2021-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (ang.).
  29. ↑ a b c William Shakespeare: The Works of William Shakespeare. Winter's tale. King John (Notes to the Fourth Act). London: J. E. Adlard, l859, s. 232, 233.
  30. ↑ Aleksander K. Smakosz, Między lekiem a kosmetykiem. Właściwości farmakologiczne i receptury na pomum ambrae (pomander), [w:] Mateusz Dąsal (red.), Acta Uroboroi – W kręgu epidemii, t. II, Wrocław: SKN Uroboros, 2019, ISBN 978-83-949471-6-3.
  31. ↑ Frederic Madden: Privy Purse Expenses of the Princess Mary, Daughter of King Henry the Eighth, Afterwards Queen Mary. London: W. Pickering, 1831, s. 257.
  32. ↑ a b Zygmunt Gloger: Encyklopedia staropolska. 1900-1903, s. Balsamka.
  33. ↑ Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 30. ISBN 83-01-12365-6.
  34. ↑ Michał Gradowski: Terminologia. Wisior (Dawne złotnictwo. Technika i terminologia, Warszawa 1984). Biżuteria Artystyczna w Polsce. [dostęp 2021-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (pol.).
  35. ↑ Laurence Ostyn. Picturaal Pronken. De Hanger in de Portretkunst tijdens de Nederlandse Renaissance. „Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen voor het verkrijgen van de graad van Master; promotor: Prof. Dr. Koenraad Jonckheere”, s. 58, 2013/2014. Gandawa, Belgia: Universiteit Gent; scriptiebank.be. 
  36. ↑ a b c Ewa Letkiewicz: Klejnoty w Polsce. Czasy ostatnich Jagiellonów i Wazów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2006, s. 277, 277 przyp. 37. ISBN 83-227-2599-X.
  37. ↑ Jill Hollis (red.): Princely Magnificence. Court Jewels of the Renaissance, 1500-1630. London: Victoria and Albert Museum, 1980, s. 54. ISBN 0-905649-42-7.
  38. ↑ Dorota Maria Schmidt-Pospuła: Wróg, którego nie widać – największe epidemie w historii świata. Katedra Historii Medycyny. Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, 2020-04-01. [dostęp 2021-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)]. (pol.).
  39. ↑ Dariusz Nowacki, Magdalena Piwocka: Klejnoty w dawnej Polsce. Warszawa: Carta Blanca, 2011, s. 33. ISBN 978-83-7705-142-9.
  40. ↑ Anna Saratowicz-Dudyńska: O akcesoriach stroju staropolskiego (XVI–XVII w.) – wybrane zagadnienia. W: Dariusz Nowacki, Magdalena Piwocka, Danuta Szewczyk-Prokurat (red.): Rządzić i olśniewać. Klejnoty i jubilerstwo w Polsce w XVI i XVII wieku. Eseje. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, 2019, s. 70. ISBN 978-83-7022-262-8.
  41. ↑ Łukasz Gołębiowski: Ubiory w Polsce od najdawniejszych czasów aż do chwil obecnych. Kraków: Kazimierz Józef Turowski, 1861, s. 96.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Balsamka&oldid=70536258”