Dzierzba zmienna

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dzierzba zmienna
Lanius schach[1]
Linnaeus, 1758
Ilustracja
Dzierzba hinduska (L. s. erythronotus), Delhi
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

wróblowe

Podrząd

śpiewające

Rodzina

dzierzby

Rodzaj

Lanius

Gatunek

dzierzba zmienna

Podgatunki

zobacz opis w tekście

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Mapa występowania poszczególnych podgatunków
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Dzierzba zmienna (Lanius schach) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzierzb (Laniidae). W dziewięciu podgatunkach występuje w środkowej, południowej i południowo-wschodniej Azji oraz na Nowej Gwinei. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 w Systema Naturae. Nowemu gatunkowi nadał nazwę Lanius schach[3], podtrzymywaną obecnie (2020) przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC)[4]. Holotyp pochodził z Chin[3], dokładniej prowincji Guangdong[5]. Epitet gatunkowy schach jest przekształceniem onomatopei Scack, jaką dzierzbę zmienną określił w 1757 szwedzki przyrodnik Pehr Osbeck[6]. Dawniejsi autorzy klasyfikowali dzierzbę zmienną jako jeden gatunek wraz z dzierzbą szarogrzbietą (L. tephronotus)[5], na przykład w Check-list of birds of the world (1960)[7]. Klasyfikacja podgatunków sporna. Autorzy HBW wyróżniają ich 9[5], podobnie jak IOC[4]. Przedstawiciele podgatunku L. s. stresemanni z Nowej Gwinei różnią się morfologią i upierzeniem od azjatyckich form, do tego są geograficznie wyizolowani; zalecane są badania taksonomiczne nad tym podgatunkiem. Melanistyczna forma z południowo-wschodnich Chin i Hajnanu opisywana była jako L. s. fuscatus, jednak ten podgatunek nie jest uznawany[5].

Podgatunki i zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

BirdLife International szacuje zasięg występowania dzierzby zmiennej na 33 mln km²[8]. IOC wyróżnia następujące podgatunki[4]:

  • dzierzba hinduska[9] (L. s. erythronotus (Vigors, 1831)) – południowo-centralny Kazachstan (na północnym wschodzie kraju w 2016 stwierdzono lęgi), południowy Uzbekistan, wschodni Turkmenistan, Kirgistan, Tadżykistan, północno-centralny i wschodni Afganistan, Pakistan (z wyjątkiem południowego zachodu) na wschód po północne i północno-centralne Indie; prawdopodobnie również północno-wschodni Iran[5]
  • L. s. caniceps Blyth, 1846 – północno-centralna oraz leżąca na półwyspie część Indii, północny Cejlon[5]
  • dzierzba czarnogłowa[9] (L. s. tricolor Hodgson, 1837) – Nepal i wschodnie Indie na wschód po Mjanmę, południowe Chiny (południowy Tybet, Junnan), północny Laos i północna Tajlandia[5]
  • dzierzba zmienna[9] (L. s. schach Linnaeus, 1758) – centralne, południowe i południowo-wschodnie Chiny (w tym Hajnan), Tajwan i północny Wietnam (Tonkin i tereny określane dawniej jako Annam)[5]
  • L. s. longicaudatus Ogilvie-Grant, 1902 – centralna, południowo-wschodnia i południowa Tajlandia, południowy Laos i prawdopodobnie południowa Mjanma (Taninthayi)[5]
  • dzierzba sundajska[9] (L. s. bentet Horsfield, 1821) – południowa część Półwyspu Malajskiego, Sumatra, Jawa, południowo-wschodnie Borneo, Bali i Małe Wyspy Sundajskie na wschód po Timor i Sermatę[5]
  • dzierzba filipińska[9] (L. s. nasutus Scopoli, 1786) – Filipiny, z wyjątkiem Palawanu i Archipelagu Sulu, oraz północno-wschodnie Borneo[5]
  • L. s. suluensis (Mearns, 1905) – część Archipelagu Sulu (wyspa Jolo)
  • L. s. stresemanni Mertens, 1923 – wschodnia Nowa Gwinea (półwysep Huon i przyległy interior, południowe zbocza gór w południowo-wschodniej części wyspy)[5]

Dzierzby zmienne wymarły na Sertung i Rakata, wulkanicznych wyspach z grupy Krakatau. Pierwszy raz odnotowano je tam w 1908, były dość pospolite w 1919 i 1920. W czerwcu 1932 miała miejsce erupcja Anak Krakatau, przez kolejne dwa lata prowadzono wyprawy badawcze celem ustalenia wpływu erupcji na wyspy. Do 1933 całkowicie pokryły się lasem; dzierzb zmiennych nie odnotowano[10].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała wynosi 20–25 cm, masa ciała 50–53 g u przedstawicieli podgatunku nominatywnego, 33–42 g u dzierzb hinduskich[5]. Dzierzby zmienne są stosunkowo duże, dymorfizm płciowy w upierzeniu znikomy. Występuje wyraźne zróżnicowanie między ptakami poszczególnych podgatunków; podzielić je można na ptaki o czarnej głowie i o czarnej masce[11].

Wygląd osobników różnych podgatunków
Dzierzba czarnogłowa (L. s. tricolor), Kolkata
Dzierzba sundajska (L. s. bentet), Semarang, Jawa
Przedstawiciel L. s. caniceps
Dzierzba zmienna (L. s. schach); Tajwan; samiec
Dzierzba filipińska (L. s. nasutus); Filipiny, samiec

W grupie dzierzb zmiennych o czarnej masce znajdują się ptaki podgatunku nominatywnego, L. s. caniceps oraz dzierzby hinduskie. Czarny pas ciągnie się od czoła przynajmniej do okolic oka, kantarek i pokrywy uszne również są czarne. Maskę od popielatego oddziela cienka, biaława brew. Popielata barwa ciemienia, karku i płaszcza stopniowo w tył przechodzi w kolor od rdzawobrązowego do płowego na grzbiecie i kuprze. Skrzydła czarne, u nasady lotek I rzędu występuje biała plamka. Lotki II rzędu obrzeżone płowo, podobnie jak lotki III rzędu, jednak z szerszymi płowymi końcówkami. Pióra rosnące wzdłuż kości łokciowej białe. Sterówki czarne, zewnętrzne krawędzie ogona od jasnopłowych po białe. Spód ciała od białego po brudnobiały, z rdzawobrązowym nalotem. Dziób czarny, jasny u nasady żuchwy (u samicy dziób bardziej brązowy), tęczówka ciemnobrązowa. Do dzierzb zmiennych o czarnej głowie należą dzierzby filipińskie, czarnogłowe, przedstawiciele L. s. suluensis i L. s. stresemanni; dzierzby sundajskie cechuje pośredni wygląd. U dzierzb zmiennych tej grupy górna połowa głowy jest czarna. Grzbiet rdzawobrązowy, czerwonawy. Lotki II i III rzędu zakończone rdzawobrązowo, w kolorze podobnym do koloru piór na grzbiecie. Krawędzie sterówek rdzawopłowe. Przedstawiciele melanistycznej formy „fuscatus”, niebędącej odrębnym podgatunkiem, wyróżniają się czarniawym upierzeniem z szarordzawym kuprem i okolicami kloaki[11].

Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]

Dzierzby zmienne zamieszkują różnorodne środowiska – półpustynie, stepy, otwarte trawiaste tereny (również z porozrzucanymi krzewami), zarośla wierzbowe, niekiedy i lasy wiecznie zielone, obszary upraw (w tym ryżu), ogrody, parki, sady, mokradła, trzcinowiska i skupiska wysokich traw[11]. Na Nowej Gwinei występują na wysokości 400–2650 m n.p.m., w ogrodach i na wyżynnych terenach trawiastych[12]. W Nepalu odnotowywane od 300 do 3100 m n.p.m., głównie między 1500 a 2700 m n.p.m.[13], w Kazachstanie do 1000–1500 m n.p.m.[14] Ogółem dzierzby zmienne występują od nizin do około 4300 m n.p.m. (w Himalajach). Zachowują się głośno, zaczepnie, są łatwe do zauważenia. Zwykle przebywają samotnie. Pożywieniem dzierzb zmiennych są głównie stawonogi i kręgowce; z owadów jedzą między innymi prostoskrzydłe, motyle, błonkówki, chrząszcze, modliszki, ważki i pluskwiaki, z kręgowców natomiast ryby, płazy bezogonowe, pisklęta i jaszczurki. W południowych Chinach dzierzby zmienne bywają aktywne nocą, łapią wówczas kraby prowadzące nocny tryb życia[11].

Lęgi[edytuj | edytuj kod]

Gniazdo dzierzby zmiennej

Okres składania jaj w północnej i centralnej części zasięgu trwa od końca marca do lipca – głównie w kwietniu i w maju. Na Półwyspie Malajskim zniesienia stwierdzano w lutym, od czerwca do września oraz w grudniu[5]. Okres lęgowy na Filipinach trwa od marca do czerwca, na Nowej Gwinei od czerwca do listopada. Gniazdo przypomina kształtem kubek, dokładna jego struktura jest zmienna w zależności od podgatunku ptaka. Na budulec składają się cierniste gałęzie, trawy, liście bambusa, mchy, korzenie, delikatna kora i wykonane przez człowieka materiały, zaś na wyściółkę miękkie trawy. W Azji Środkowej i Indiach stwierdzano gniazda 1,5–10 m nad ziemią. Budowane są na krzewach, akacjach i innych ciernistych drzewach, topolach, drzewkach owocowych i iglastych lub nisko wśród jeżyn, pnączy lub w szuwarach. Zniesienie liczy zazwyczaj 3–4 jaja, ogółem od 2 do 6 (7 i 8 w Azji Środkowej). Wielkość zniesienia maleje wraz z szerokością geograficzną – najmniejszą liczbę jaj w lęgu stwierdzano na Nowej Gwinei. Inkubacja trwa 13–16 dni, w niewoli zaobserwowano wysiadywanie przez 18 dni. Młode są w pełni opierzone po 14–19 dniach życia[11].

Status[edytuj | edytuj kod]

IUCN uznaje dzierzbę zmienną za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2020). BirdLife International ocenia trend populacji jako nieznany ze względu na trudność jego wyznaczenia – w populacji dzierzby zmiennej zachodzą lokalne spadki i wzrosty liczebności[8]. W 2015 dzierzba zmienna miała w Chinach lokalny status gatunku najmniejszej troski[15].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Lanius schach, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ Lanius schach, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  3. ↑ a b Karol Linneusz: Systema Naturae. 1758, s. 94.
  4. ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Shrikes, vireos, shrike-babblers. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-12-22]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Yosef, R., International Shrike Working Group & de Juana, E.: Long-tailed Shrike (Lanius schach). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2018. [dostęp 2018-11-05].
  6. ↑ James A. Jobling: Helm Dictionary of Scientific Bird Names. Christopher Helm Publishers Ltd, 2009, s. 349. ISBN 1-4081-2501-3.
  7. ↑ Ernst Mayr; James C. Greenway, Jr. (red.): Check-list of birds of the world. T. 9. Cambridge: Museum of Comparative Zoology, 1960, s. 351.
  8. ↑ a b Long-tailed Shrike Lanius schach. BirdLife International. [dostęp 2018-11-05].
  9. ↑ a b c d e Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Laniidae Rafinesque, 1815 - dzierzby - Shrikes (wersja: 2019-10-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-12-22].
  10. ↑ Ian W. B. Thornton: Krakatau: The Destruction and Reassembly of an Island Ecosystem. Harvard University Press, 1997, s. 75.
  11. ↑ a b c d e Tony Harris: Shrikes and Bush-shrikes. Bloomsbury Publishing, 2010, s. 78, 206–209, seria: Helm Identification Guides. ISBN 978-1-4081-3543-3.
  12. ↑ Bruce M. Beehler, Thane K. Pratt: Birds of New Guinea: Distribution, Taxonomy, and Systematics. Princeton University Press, 2016, s. 455. ISBN 978-1-4008-8071-3.
  13. ↑ Richard Grimmett, Carol Inskipp, Tim Inskipp, Hem Sagar Baral: Birds of Nepal: Revised Edition. Bloomsbury Publishing, 2016, s. 198.
  14. ↑ Long-tailed Shrike. Birds.kz | Kazakhstan Birdwatching Community. [dostęp 2018-11-08].
  15. ↑ Red List of China’s Vertebrates. „Biodiversity Science”. 14 (5), s. 519, 2016. 

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dzierzba_zmienna&oldid=72991083”