Halina Chmielewska (lekarz)

Dodaj linki
To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Halina Chmielewska
Data i miejsce urodzenia

15 lipca 1899
Cwiglin[a]

Data i miejsce śmierci

14 lutego 1982
Warszawa

Zawód, zajęcie

lekarka (pediatria, medycyna wojskowa, zdrowie publiczne)

Narodowość

polska

Alma Mater

Uniwersytet Warszawski

Odznaczenia
Krzyż Walecznych (od 1941) Warszawski Krzyż Powstańczy

Halina Chmielewska (ur. 15 lipca 1899 w Cwiglinie[a][b], zm. 14 lutego 1982 w Warszawie) – polska lekarka zasłużona w czasie oblężenia Warszawy w roku 1939, służby medycznej na Starówce w czasie powstania warszawskiego i w obozie w Pruszkowie.

Od roku 1944 przez dziesięć lat organizowała służbę zdrowia w powojennym Szczecinie (pełnomocnik PCK na Szczecin od 16 sierpnia 1945)[1][2][3].

Dzieciństwo i młodość[edytuj | edytuj kod]

Halina Chmielewska urodziła się 15 lipca 1899 roku w wielodzietnej rodzinie małżonków Chmielewskich – Ludwika i Julii z domu Gutkowskiej. Ojciec był administratorem majątków ziemskich na ziemi mazowieckiej[2].

W czasie I wojny światowej rodzinę ewakuowano do Moskwy. Halinie udało się przedostać do Warszawy po rewolucji bolszewickiej – wstąpiła na utworzony w roku 1915 polskojęzyczny Uniwersytet Warszawski. Studiowała na Wydziale Lekarskim w latach 1919–1924. Szkolenie wojskowe odbyła w Garnizonowym Szpitalu w Grudziądzu (zob. Garnizon Grudziądz)[2].

Po studiach specjalizowała się w dziedzinie pediatrii[c] pod kierunkiem prof. Władysława Szenajcha, pediatry, filozofa medycyny, społecznika i organizatora służby zdrowia, ordynatora Szpitala im. Karola i Marii[d].

Rodzina i praca w przedwojennej Warszawie[edytuj | edytuj kod]

Ul. Długa 38/40 przed r. 1939 (Pałac Pod Czterema Wiatrami)

W roku 1927 Halina Chmielewska poślubiła doktora filozofii i magistra prawa, Stefana Chmielewskiego (nie byli spokrewnieni)[2]. Ich córka, Maria Barbara urodziła się 20 czerwca 1928 roku[4]. Rodzina mieszkała przy ul. Długiej 42 m. 15[4].

Halina Chmielewska pracowała w kasie chorych oraz jako rejonowy lekarz pediatra na Starym Mieście[2]. Ukończyła kurs obrony przeciwgazowej i przeciwlotniczej zorganizowany dla warszawskich lekarzy w Szpitalu Ujazdowskim[2].

Okres II wojny światowej[edytuj | edytuj kod]

Obrona Warszawy[edytuj | edytuj kod]

Obrona Warszawy (1939)
Odezwa gen. Czumy (7 września 1939)
Proklamacja Stefana Starzyńskiego (8 września 1939)

Po wybuchu wojny dr[c] Halina Chmielewska została powołana przez Stefana Starzyńskiego – prezydenta miasta i Komisarza Cywilnego przy Dowództwie Obrony Warszawy (mianowanego przez gen. Waleriana Czumę) – na stanowisko Szefa Sanitarnego Warszawy Północ[2]. Pracowała z delegatem Starzyńskiego, Cyprianem Odorkiewiczem (później kpt. „Krybar”, zob. Zgrupowanie Krybar). Organizowała i kontrolowała pracę punktów sanitarnych na terenie od Alei Jerozolimskich i linii Wisły do Wawrzyszewa i Powązek. Dostarczała środki opatrunkowe i leki, początkowo jeżdżąc samochodem, a potem tylko motocyklem[2].

Po kapitulacji Warszawy wróciła do domu – do jedenastoletniej córki i ciężko chorego męża w częściowo zburzonym mieszkaniu[e][1][2].

Okupacja[edytuj | edytuj kod]

W okresie od kapitulacji Warszawy do wybuchu powstania dr Chmielewska leczyła swoich przedwojennych pacjentów na Starym Mieście. Była rozpoznawalna i ceniona, o czym świadczą np. cytaty z relacji córki, dotyczącej okresu pobytu w Dulagu 121 po upadku powstania[5]:

„Mamę znało bardzo wielu ludzi z naszej dzielnicy, ponieważ wielu z nich latami leczyła dzieci”.
„Władowano nas do ogromnej, zupełnie pustej hali [...] Było nas około 20-30 osób znajomych, pacjentów, sanitariuszki z Hotelu Polskiego. Wszyscy ci ludzie trzymali się blisko mamy wiedząc, że jest kobietą energiczną”.

Dr Chmielewska była również związana z ruchem oporu. Uczestniczyła m.in. w organizacji dostaw leków dla potrzeb więźniów na Pawiaku[2], gdzie działała m.in. dr Anna Czuperska[6] – więźniarka „Serbii” i lekarka w okresie od listopada 1940 do sierpnia 1944 (autorka książki Cztery lata ostrego dyżuru)[7].

Powstanie warszawskie[edytuj | edytuj kod]

Starówka 1944

Po wybuchu powstania dr Chmielewska zorganizowała i prowadziła punkty opatrunkowe przy ul. Długiej[f]: we własnym mieszkaniu (Długa 42) oraz w piwnicach byłego Hotelu Polskiego (Długa 29, punkt sanitarno-opatrunkowy w Dywizjonie Motorowym, komendant mjr Dudzik[2]). W Hotelu Polskim miała do pomocy sanitariuszki harcerki, studentkę medycyny i jedną pielęgniarkę. Ranni powstańcy leżeli na ziemi w piwnicy hotelu. Dr Chmielewska decydowała, którzy z rannych potrzebują tylko opatrunków, a którzy powinni być przeniesieni do szpitala dr „Broma”[8] (Miodowa 23/Długa 21) lub do szpitala w Pałacu Raczyńskich przy ul. Długiej 7. Byli przenoszeni na noszach, początkowo ulicami, a po nasileniu ostrzałów – połączonymi piwnicami budynków[1][2][4]. Rannym i personelowi szpitala udzielał wsparcia książę Janusz Radziwiłł[g], który m.in. służył do mszy odprawianych w podziemiu przez kapelana-pallotyna. Uczestnicząc w pogrzebach zmarłych (obok południowej ściany byłego hotelu), dbał o trwałe oznakowanie zwłok, co okazało się bardzo pomocne w czasie ekshumacji w roku 1945[2].

Symboliczny grób żołnierzy „Brody 53” poległych 31 sierpnia 1944

31 sierpnia 1944 oddziały AK podjęły próbę przebicia niemieckiego pierścienia wokół oblężonego Starego Miasta, aby oddziały Grupy „Północ” mogły zostać ewakuowane do Śródmieścia. Polskie natarcia nie były zsynchronizowane – zakończyły się niepowodzeniem i ciężkimi stratami[h][9][10]. Wieczorem 1 września dr Chmielewska otrzymała rozkaz ewakuacji około 30 lżej rannych kanałami do Śródmieścia. Decyzję o ewakuacji lekko rannych podjął dowódca Starówki, pułkownik „Wachnowski” (Karol Ziemski) wbrew wcześniejszym rozkazom „Montera” (pułkownik Antoni Chruściel)[9].

Podjęta próba dostania się z rannymi do kanałów nie powiodła się (panował chaos). Chmielewska spędziła z rannymi noc na ul. Długiej 25[1].

Wysiedleńcy z Warszawy na bocznicy kolejowej przy Dulag 121 Pruszków

2 września Stare Miasto zostało zajęte przez oddziały niemieckie. Grupę lżej rannych i ich opiekunów przepędzono wraz z ludnością cywilną do Dworca Zachodniego, skąd odchodziły pociągi do obozu przejściowego w Pruszkowie (trasa przemarszu: Hipoteczna – Plac Teatralny – ul. Senatorska – Plac Bankowy – ul. Elektoralna – ul. Chłodna – ul. Wolska – Kościół św. Stanisława – ul. Bema). Przebieg wędrówki przez Warszawę, przejazdu do Pruszkowa oraz pobytu w obozie został upamiętniony w książce Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944 (PIW 1992)[5].

W czasie krótkiej podróży do Pruszkowa Halina Chmielewska była świadkiem udanej ucieczki z pociągu (stojącego na niemal pustej stacji Ursus) harcerki Marysi Draber ps. „Maryś”, sanitariuszki w Hotelu Polskim[11], młodszej siostry Amelii Draber ps. „Mela”. Gdy pociąg wolno ruszał, „Maryś” wysunęła się przez otwarte drzwi wagonu i odeszła spokojnym krokiem, niezauważona przez stojących na peronie kilku Niemców z karabinami[5].

Od 3 września dr H. Chmielewska pracowała w ambulatorium obozowego Bloku 1 w trzyosobowej grupie lekarzy – z dr Felicją Hałacińską (ftyzjatrą ze Lwowa biegle posługującą się językiem niemieckim) i lekarzem niemieckim (oficerem o nazwisku Klenner). Obie lekarki wystawiały fałszywe świadectwa zdrowia, dzięki którym wielu jeńców Dulagu 121 odzyskało wolność (z fałszywego rozpoznania skorzystała m.in. córka dr Chmielewskiej, u której dr Hałacińska „rozpoznała” końcową fazę gruźlicy)[5].

Dr Chmielewską wywiozły do Ożarowa, a stamtąd do Sochaczewa i Chodakowa siostry niepokalanki[1]. W listopadzie 1944 r. wyjechała do Kielc, a w lutym 1945 roku wróciła do Warszawy[1].

Lata powojenne w Szczecinie[edytuj | edytuj kod]

2010
Budynek Polskiego Czerwonego Krzyża przy Placu Szarych Szeregów (Aleja Wojska Polskiego 63)
Plac Szarych Szeregów w Szczecinie
PAM, PSK 1[12]

Jako delegatka Polskiego Czerwonego Krzyża dr Chmielewska wraz z pracownikami Państwowego Urzędu Repatriacyjnego uzgadniała w Berlinie warunki powrotu repatriantów z Zachodu przez Szczecin do Polski centralnej. Jako pełnomocnik PCK w powojennym Szczecinie zorganizowała przekazanie grupie pracowników PCK odpowiedniej liczby mieszkań (ul. Noakowskiego 15), uzyskała zgodę tymczasowej administracji na zorganizowanie w centrum miasta przychodni oraz biur PCK (plac Sprzymierzonych, aleja Wojska Polskiego 63 – obecnie adres Zachodniopomorskiego Oddziału Okręgowego PCK[13]).

31 maja 1947 roku uczestniczyła w spotkaniu 43-osobowej grupy założycieli Szczecińskiego Towarzystwa Lekarskiego[14] (zob. historia Polskiego Towarzystwa Lekarskiego).

Doprowadziła do przekazania polskiej służbie zdrowia części zabudowań szpitala przy ul. Unii Lubelskiej – przedwojennego nowoczesnego niemieckiego szpitala wojskowego, użytkowanego po wojnie początkowo przez wojsko sowieckie. Od chwili utworzenia w roku 1948 Akademii Lekarskiej w Szczecinie oddziały szpitalne pełniły funkcje klinik[2][15].

Wielką dumą dr Chmielewskiej była zorganizowana przy ul. Św. Wojciecha Stacja Opieki nad Matką i Dzieckiem[2] (przed wojną Landesfrauenklinik Stettin przy Karkutschstraße)[i].

Przy al. Wojska Polskiego 63 i przy ul. Słowackiego 19[16] prowadziła ambulatorium pediatryczne. Okresowo pracowała jako lekarz w żłobku i przedszkolu w porcie oraz jako ordynator oddziału szkarlatyny i błonicy w szpitalu zakaźnym[2]. Przyjmowała dziennie ponad pięćdziesięcioro dzieci (dodatkowe dwie godziny dziennie poświęcała prywatnej praktyce). Traciła siły (narastająca osteoporoza, ataki astmy oskrzelowej, utrata wzroku), co doprowadziło do podjęcia decyzji o wyjeździe ze Szczecina[2].

Przed wyjazdem zajmowała się przygotowaniami do utworzenia w szpitalu przy Unii Lubelskiej oddziału niemowlęcego, m.in. organizacją kuchni mlecznej, odpowiadającej wysokim standardom PZH (zob. wyniki badań w roku 1999[17]). Stworzyła bazę dla Kliniki Pediatrycznej, której pierwszym kierownikiem został prof. Artur Chwalibogowski[18]. Chmielewska wróciła do Warszawy, gdzie spędziła ostatnie lata życia z córką i wnuczką[2].

Została pochowana w rodzinnym grobie na Cmentarzu Powązkowskim (kwatera 231 rząd 4 miejsce 2)[19].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie 31 lekarzy powstania warszawskiego przez OIL w Szczecinie[20]

1 sierpnia 2011 roku, z okazji 67. rocznicy powstania, w warszawskim Muzeum Niepodległości uhonorowano kobiety powstańców, tworząc ekspozycję „Kobiety w Powstaniu Warszawskim”[21]. Wśród 27 uhonorowanych uczestniczek powstania znalazła się Halina Chmielewska. W oddzielnej gablocie zamieszczono, poza notą biograficzną, kilka dokumentów z różnych okresów jej życia (doktorat, plan walk na ul. Długiej, legitymacja ze Szczecina)[2].

W grudniu 2022 roku przy wejściu do byłej siedziby Okręgowej Izby Lekarskiej przy ul. Curie Skłodowskiej 11 w Szczecinie odsłonięto tablicę pamiątkową POWSTAŃCY WARSZAWSCY – LEKARZE SZCZECIŃSCY z listą osób pełniących służbę medyczną w czasie powstania warszawskiego, którzy po wojnie wykonywali swój zawód w Szczecinie. Listę opracowała Komisja Historyczna Okręgowej Izby Lekarskiej, redagująca cykl artykułów „Lekarze naszego regionu uczestniczący w Powstaniu Warszawskim 1944”, publikowanych w biuletynie „Vox Medici”[20][22].

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Odznaczona Krzyżem Walecznych za obronę Warszawy oraz pośmiertnie Warszawskim Krzyżem Powstańczym[2].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Miejsce urodzenia: Ćwiglin[1] lub Cwiglin[2] (ziemia mazowiecka, zob. województwo mazowieckie (I Rzeczpospolita)).
  2. ↑ Błąd w nazwie: prawdopodobnie chodzi o Ćwiklin, wieś w gminie Płońsk.
  3. ↑ a b W dostępnych tekstach źródłowych skrót „dr” jest stosowany prawdopodobnie w znaczeniu potocznym (lekarz).
  4. ↑ Szpital Dziecięcy Karola i Marii jest powszechnie kojarzony z wydarzeniami w czasie powstania warszawskiego (jeden ze szpitali na Woli). Wczesną i powojenną historię szpitala (wkład Władysława Szenajcha, Józefa Brudzińskiego i in.) upamiętnia Towarzystwo Lekarskie Warszawskie[23].
  5. ↑ Maria Barbara Chmielewska-Jakubowicz (lekarz pediatra) napisała, wspominając pogrzeb Matki na Starych Powązkach[19]: „Wielu ludzi odprowadzających ją zawdzięczało jej pracy zdrowie i życie. Wojna zabrała jej czterech rodzonych braci i męża. Na Długiej spalono całe mieszkanie.”[2]
  6. ↑ ul. Długa 29:
    rok 1808 – początek działalności hotelowej
    wiosna 1943 – ośrodek internowania dla Żydów posiadających paszporty państw południowoamerykańskich (zob. „Sprawa Hotelu Polskiego”[24])
    1 sierpnia 1944 (godzina „W”) – wybuch powstania warszawskiego; ul. Długa 29 jako miejsce koncentracji Dyonu Motorowego Obszaru Warszawskiego AK z punktem sanitarnym w piwnicach (dowódca por. Witold Grzymała-Busse ps. „Bartkowski”, z-ca d-cy por. Alojzy Mayer ps. „Dudzik”)[11]
    24 sierpnia 1944 – utworzenie silnego punktu obrony powstańczej nazywanego „Redutą Matki Boskiej” z punktem sanitarnym w piwnicach byłego hotelu
    2 września 1944 – ewakuacja lżej rannych i personelu z byłego Hotelu Polskiego do obozu przejściowego w Pruszkowie
  7. ↑ Siedzibą księcia Janusza Radziwiłła był pałac na ul. Bielańskiej, znany jako Pałac Przebendowskich (obecnie Muzeum Niepodległości), w którym w sierpniu 1944 mieszkał i pracował, m.in. udzielał się w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej, współdziałał z Radą Główną Opiekuńczą i Delegaturą Rządu na Kraj, interweniował w sprawie aresztowanych Polaków. Jeszcze przed wojną powiększył podziemia na okoliczność oblężenia Warszawy – w czasie niemieckich nalotów piwnice stały się schronem dla okolicznej ludności. W części pałacu zamieszkały rodziny, które straciły dach nad głową. Prześcieradła z radziłłowskiego pałacu darto na bandaże dla Szpitala na Lesznie[25] (przy ulicy Długiej znajdował się Pałacyk Marii z Lubomirskich Radziwiłłowej, spalony w roku 1944).
  8. ↑ Przebieg powstania warszawskiego jest tematem licznych publikacji historycznych. Za najcenniejsze źródło danych jest uważana książka Adama Borkiewicza[9], której czwarte wydanie (poprawione i uzupełnione) wydało w 2018 roku Muzeum Powstania Warszawskiego[10].
  9. ↑ Przedwojenna historia szpitali przy ul. św. Wojciecha i ul. Piotra Skargi, zob.: Landesfrauenklinik Stettin, Siegfried Stephan(inne języki)

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g Halina Chmielewska. [w:] Powstańcze biogramy [on-line]. 2022 Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2022-12-24].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Maria Barbara Chmielewska-Jakubowicz, lekarz pediatra (córka): Halina Chmielewska. [w:] Encyklopedia Medyków Powstania Warszawskiego (źródło: Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego – Powstanie Warszawskie i medycyna, wydanie II, Warszawa 2003 r.) [on-line]. [dostęp 2022-12-24].
  3. ↑ Chmielewska Halina. W: Tadeusz Brzeziński: Encyklopedia Szczecina. T. I A-O. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 1999, s. 153. ISBN 83-87341-45-2. (pol.).
  4. ↑ a b c Maria Barbara Chmielewska. [w:] Powstańcze biogramy [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2023-01-16].
  5. ↑ a b c d Chmielewska-Jakubowicz Maria: „Nasze wygnanie ze Starówki” w: „Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944”, I: Pamiętniki. Relacje. dulag121.pl/encyklopediaa. [dostęp 2023-01-29].; fragmenty wspomnień spisanych około 1976 r., opublikowanych w zbiorze „Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944”, PIW Warszawa 1992, T. 1, s. 196–215 (styl tekstu zgodny z oryginałem).
  6. ↑ Anna Olga Czuperska-Śliwicka. [w:] Nieoficjalny Portal Miasta Brzeska i Okolic [on-line]. 2015-02-06. [dostęp 2023-01-31].
  7. ↑ Anna Czuperska-Śliwicka: Cztery lata ostrego dyżuru. Warszawa: Czytelnik, 1965, s. 370.
  8. ↑ Zygmunt Kujawski ps. Brom. [w:] Powstańcze biogramy [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2023-02-01].
  9. ↑ a b c Adam Borkiewicz (uzup. i popr. Katarzyny Utrackiej, historyka Muzeum Powstania Warszawskiego): Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej. Wyd. IV. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, 2018, s. 1250. ISBN 978-83-64308-20-8. (Opis w sklep.1944.pl).
  10. ↑ a b Debata w MPW: książka Borkiewicza to najważniejsze dzieło o Powstaniu Warszawskim. „Dziennik Gazeta Prawna”, 26 lipca 2018. 
  11. ↑ a b Maria Draber. [w:] Powstańcze biogramy [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2023-01-16].
  12. ↑ SPSK1.Szczecin: Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 im. prof. Tadeusza Sokołowskiego PUM. [w:] Strona internetowa szpitala – historia [on-line]. [dostęp 2018-06-24].
  13. ↑ Zachodniopomorski Oddział Okręgowy PCK [online], pck.pl [dostęp 2023-02-02].
  14. ↑ red. Barbara Sordylowa: Słownik polskich towarzystw naukowych: Towarzystwa naukowe i upowszechniaja̜ce nauke̜ działające w przeszłości na ziemiach polskich. Biblioteka PAN w Warszawie, 1994, s. 604. ISBN 978-83-901688-0-7. [dostęp 2023-02-03]. Halina Chmielewska, 31 maja 1947 – s. 331.
  15. ↑ Maksymilian Mikeé, Grzegorz Wojciechowski. Nasze szpitale, Historia szpitala klinicznego przy ul. Unii Lubelskiej. „Vox Medici”, s. 22–35, grudzien-2011. OIL Szczecin. 
  16. ↑ Grzegorz Kluczyński: Kiedyś była tu przychodnia znana na całą Polskę, dziś jest to obraz nędzy i rozpaczy. [w:] „Super Express” Szczecin [on-line]. „Super Express” i Se.pl, 2017-09-29. [dostęp 2023-02-03].
  17. ↑ Halina Weker, Z. Rudzka-Kańtoch. Ocena organizacji i higieny pracy w kuchniach mlecznych w Polsce na podstawie badania ankietowego. „Roczniki PZH”. 50 (2), s. 209–218, 1999. 
  18. ↑ PAM; Skład osobowy i spis wykładów za rok akademicki 1948/49 oraz na rok akademicki 1949/50, zbc.ksiaznica.szczecin.pl, 1948, s. 8 [dostęp 2023-01-11].
  19. ↑ a b Cmentarz Stare Powązki: Stefan Chmielewski, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2023-02-07].
  20. ↑ a b Maciej Mrożewski. Relacja z zebrania Komisji Historycznej ORL 16 listopada 2022 r.. „Vox Medici”, s. 40, grudzień 2022. OIL w Szczecinie. ISSN 1426-6318. 
  21. ↑ Wystawa „Kobiety w Powstaniu Warszawskim” w Muzeum Niepodległości- Money.pl, „money.pl” [dostęp 2023-02-06] (pol.).
  22. ↑ „Vox Medici” (miesięcznik). [w:] Archiwum 20010-2022 [on-line]. OIL w Szczecinie. [dostęp 2023-01-11].
  23. ↑ Maria Niżnikowska-Marks: Szpital Dziecięcy im. Karola i Marii w Warszawie. [w:] Pamiętnik TLW [on-line]. Towarzystwo Lekarskie Warszawskie. [dostęp 2023-01-26].
  24. ↑ Aleksandra Król: Hotel Polski w Warszawie (ul. Długa 29). [w:] Wirtualny Sztetl [on-line]. Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. [dostęp 2023-01-29].
  25. ↑ Jarosław Durka. Wokół pałacu księcia Janusza Radziwiłła na Bielańskiej w czasie II wojny światowej. „Niepodległość i Pamięć”, s. 61–72, 2006. bazhum.muzhp.pl. 

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Halina_Chmielewska_(lekarz)&oldid=73582567”