Pomklica

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Pomklica
Ilustracja
Herreria glaziovii
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

pomklica

Nazwa systematyczna
Herreria Ruiz et Pavon
Fl. Peruv. Prodr.: 48 (1794)[3]
Typ nomenklatoryczny

Herreria stellata Ruiz & Pav.[4]

Synonimy
  • Salsa Feuillée ex Ruiz & Pav.[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Pomklica (Herreria Ruiz & Pav.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 8 gatunków występujących w Ameryce Południowej, na obszarze od Brazylii do środkowego Chile i północnej Argentyny. Kilka gatunków pomklicy jest stosowanych w tradycyjnej medycynie Ameryki Południowej do leczenia chorób wenerycznych, chorób skóry, reumatyzmu oraz jako środek pobudzający, moczopędny i przeciwgorączkowy. Łodygi H. montevidensis są używane w Brazylii w plecionkarstwie.

Zasięg geograficzny[edytuj | edytuj kod]

Trzy gatunki pomklicy mają ograniczony, endemiczny zasięg występowania. Herreria stellata występuje jedynie w środkowym Chile, H. cipoana w stanie Minas Gerais, a H. grandiflora w stanie Rio de Janeiro w południowo-wschodniej Brazylii. W przypadku H. latifolia występuje on w dwóch oddalonych od siebie regionach: Minas Gerais w Brazylii oraz w Boliwii. Zasięg czterech gatunków jest szerszy. H. glaziovii i H. salsaparilha występują w Brazylii, H. bonplandii w północnej Argentynie, Paragwaju i Urugwaju, a H. montevidensis w północnej Argentynie, Boliwii, środkowo-zachodniej Brazylii, Paragwaju i Urugwaju[3].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pomklica Salsaparylla
Pokrój
Wieloletnie, pnące rośliny zielne[5] lub półkrzewy[6], z rozgałęzionymi, wijącymi się prawoskrętnie łodygami[5].
Organy podziemne
Krótkie i wzniesione lub bulwiaste kłącze, z którego wyrastają włókniste korzenie[5].
Łodyga
Ulistniona, cienka, rozgałęziona, wijąca się, osiągająca 5 metrów (wg niektórych źródeł nawet do 10 metrów[7]) długości, pokryta zakrzywionymi kolcami[5], zielona, okrągła lub kanciasta na przekroju, średnicy 2–5 mm[7]. W niektórych ujęciach do rodzaju włączane są bezłodygowe gatunki z rodzaju Clara[5]. W okolicach węzłów łodygi czasami wyrastają korzenie powietrzne[7].
Liście
Ulistnienie naprzemianległe, skrętoległe[5]. Liście bezogonkowe[5] lub krótkoogonkowe[7], zebrane w rozety wyrastające pojedynczo lub w parach[7], w węzłach[7] i na końcach rozgałęzień łodygi[5]. U nasady każdej rozety obecnych jest kilka błoniastych katafili[7]. Blaszki liściowe jajowato-lancetowate do równowąsko-lancetowatych, całobrzegie[5]. Użyłkowanie liścia równoległe z licznymi żyłkami pierwszego rzędu[5]. Użyłkowanie drugiego rzędu jest równoległe i odchodzi do żyłki centralnej, przy czym akropetalnie wyższe rzędy żył są poprzecznie równoległe do osi liścia, podobnie jak areole[5]. Liście w pąkach są zwinięte wzdłuż osi podłużnej[5].
Kwiaty
Zebrane w wierzchołkowe grono lub w wyrastające pachwinowo, rozgałęzione wiechy[5]. Kwiaty obupłciowe, wzniesione[5]. Przysadki zredukowane lub duże u niektórych gatunków[5]. Okwiat promienisty, trwały, z sześcioma listkami położonymi w dwóch okółkach, mniej więcej równej wielkości[5]. Listki okwiatu zrośnięte u nasady[7], białawe, kremowe, zielonkawożółtawe[6], żółtawe lub zielonkawobiałe[7], jajowate do eliptycznych[6]. Sześć pręcików położonych w dwóch okółkach, nadległych listkom okwiatu[5]. Nitki pręcików wolne[5], spłaszczone, szydłowate[7] do nitkowatych[6]. Główki pręcików dołączone u nasady, skierowane do wewnątrz, pękające wzdłużnie[5], podługowate do równowąskich[7], jajowatych lub kulistawych[6]. Słupek złożony z trzech zrośniętych owocolistków[5]. Zalążnia trójgraniasto-kulistawa lub trójgraniasto-podługowata[7], górna, trójkomorowa, z miodnikami położonymi przegrodowo oraz kątowymi łożyskami i jednym lub najwyżej kilkoma anatropowymi zalążkami w każdej komorze[5] (wg niektórych źródeł w każdej komorze jest od 3 do 6 zalążków[6][7]). Szyjka słupka niemal długości pręcików[6], trójgraniasta, zakończona trójwrębnym[7], brodawkowatym znamieniem[6].
Owoce
Trójgraniaste torebki, spiczaste wierzchołkowo, ścięte u nasady[6], cienkościenne, skórzaste[5] lub błoniaste[6], pękające przegrodowo[5] (w niektórych źródłach opisywane jako pękające komorowo[6][7]), zawierające spłaszczone, oskrzydlone, i czarne[5], niemal soczewkowate[7] nasiona z warstwą pigmentową (fitomelaniną) w łupinie[5].
Gatunki podobne
Herreriopsis elegans, występujący na Madagaskarze, różniący się listkami okwiatu zewnętrznego okółka, które są u nasady woreczkowato poszerzone, a także licznymi zalążkami w każdej komorze zalążni, oraz gatunki z rodzaju Clara, które są roślinami bezłodygowymi[5].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Kolce łodygi i węzeł z dwiema rozetami liściowymi
Anatomia
Korzenie mają jednorzędową egzodermę z niepogrubionymi komórkami. Podobnie niepogrubiona jest kora pierwotna. Komórki skórki łodygi są małe, z grubymi ścianami i grubą kutykulą. W korze pierwotnej łodygi obecny jest pierścień włóknistych wiązek przewodzących z wiązkami bocznymi. Rozproszone wiązki przewodzące obecne są także w rdzeniu łodygi. W łodydze obecne są naczynia z drabinkowymi płytkami. W łodygach H. montevidensis zachodzi proces przyrostu wtórnego. Anomocytyczne aparaty szparkowe położone są w równoległych rzędach na doosiowej powierzchni blaszki liściowej. Liście mają niezróżnicowany mezofil. We wszystkich organach obecne są rafidy szczawianu wapnia. Obecne są również garbnikowe idioblasty wydzielnicze. Przewody żywiczne i rurki mleczne są nieobecne[5]. Ziarna pyłku są heteropolarne, o zarysie eliptycznym w widoku biegunowym, jednobruzdowe, o długości biegunowej od 27,5 (H. glaziovii) do 47,5 μm (H. stellata). Bruzdy są wydłużone i u większości gatunków są wąskie (2,0 do 3,5 μm), a szerokie tylko u H. salsaparilha (ok. 7,0 μm). Egzyna jest drobnosiatkowata u H. interrupta i H. latifolia i siatkowata u H. bonplandii i H. glaziovii, H. montevidensis, H. salsaparilha i H. stellata. Segzyna jest cienka, największą grubość zanotowano u H. latifolia (ok. 1,6 μm), a najmniejszą u H. bonplandii (ok. 0,5 μm)[8]. Bielmo jest masywne i zawiera ziarna aleuronowe oraz oleje roślinne, ale nie zawiera skrobi[5].
Rozwój
Geofity ryzomowe. H. glazovii kwitnie od lutego do lipca, owocuje od lutego do listopada[9]. Nasiona kiełkują nadziemnie. Siewki mają pojedynczy, długi liścień pełniący funkcję asymilacyjną, podobny do kolejnych liści, które są równowąskie do lancetowatych, nieosłonięte i spiralnie naprzemianległe, zebrane w rozetach na krótkich odgałęzieniach bocznych głównego pędu[5].
Siedlisko
Pomklice stanowią podszyt wilgotnych lasów strefy umiarkowanej i subtropikalnej[5]. Niektóre gatunki występują również na terenach otwartych, zasiedlając takie formacje roślinne jak pampa (Campos Sulinos), trawiaste, zakrzewione sawanny (Cerrado), suche formacje zaroślowo-leśne (caatinga) i nadbrzeżne formacje zaroślowe (restinga)[9].
Cechy fitochemiczne
Stosowana do celów medycznych Herreria bonplandii zawiera fenole, flawonole, rozpuszczalne w wodzie steroidy i taniny. W organach podziemnych pomklicy gwiazdkowatej obecna jest gitogenina, saponina steroidowa[5]. Z pędów podziemnych H. montevidensis wyizolowano homoizoflawony, alkaloid i trzy saponiny steroidowe (sapogeniny spirostanowe)[10]. W organach podziemnych H. salsaparilha obecne są saponiny steroidowe (0,48 mg/g) i kwas kawowy (0,12 mg/g)[11], a także estry etylowe kwasu linolowego i palmitynowego[12]. W badaniach przeprowadzonych na myszach wykazano, że ekstrakty z tej rośliny obniżają poziom glukozy i cholesterolu we krwi przy dawkach 200 mg/kg masy ciała/dzień[11].
Genetyka
Według badań z 1942 roku liczba chromosomów w komórkach roślin z tego rodzaju 2n = 54, a kariotyp składa się z 1 dużego i 26 małych chromosomów[5]. Badania cytogenetyczne przeprowadzone na początku XXI wieku na pomklicy Salsaparylla wykazały, że gatunek ten ma 29 par chromosomów homologicznych (2n = 58), składających się z 12 par chromosomów akrocentrycznych, 16 par submetacentrycznych i 1 pary metacentrycznej. Cytometria przepływowa wykazała, że genom tej rośliny liczy 5,31 miliarda par zasad (5,5 pg DNA/1 komórkę)[13].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Herriera glaziovii
Pozycja systematyczna
Rodzaj z plemienia pomklicowe (Herrerieae Endl.) w podrodzinie agawowych Agavoideae w obrębie rodziny szparagowatych Asparagaceae[14][2].
Historycznie, według niektórych autorów XIX-wiecznych (Endlicher 1836, Kunth 1850[8]), a w XX wieku wg Dahlgrena (1982, 1985)[8], w systemie Takhtajana z 1997 roku[15], systemie APG z 1998 roku[8] i systemie Kubitzkiego z 1998 roku[5] rodzaj Herreria traktowany był jako typ nomenklatoryczny odrębnej rodziny Herreriaceae Endlicher. Niektórzy autorzy uznawali go za członka rodziny kolcoroślowatych (Smilacaceae) (Grisebach 1842) lub liliowatych (Liliaceae) (Melchior 1964, Cronquist 1988). W wersji systemu APG II z 2003 roku rodzaj został włączony do rodziny agawowatych (Agavaceae), która od wersji APG III z 2009 roku traktowana jest jako podrodzina w rodzinie szparagowatych[8].
Wykaz gatunków[3]

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa rodzaju została nadana na cześć Gabriela Alonso de Herrera, żyjącego w latach 1470–1539 hiszpańskiego pisarza, autora Obra de Agricultura (Traktatu o rolnictwie), wydanego w 1513 r.[16]
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
Rodzaj Herreria został wymieniony przez Jakuba Wagę we Florze Polskiej z 1848 roku pod nazwą pomklica[17]. Tę samą nazwę wskazał Ignacy Rafał Czerwiakowski w wydanej w 1852 roku pracy Botanika szczególna: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Autor podał również polską nazwę plemienia Herrerieae (pomklicowe) oraz gatunków: H. stelata (pomklica gwiazdkowata) i H. salsaparilla (pomklica Salsaparylla)[18]. Pod nazwą pomklica rodzaj ten był wymieniony również przez Erazma Majewskiego w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich z 1894 roku[19], który wskazał również nazwę pomyk, zakwestionowaną przez Józefa Rostafińskiego w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, w którym jako prawidłową Rostafiński wskazał nazwę pomklica[20]. Rostafiński podał również polską nazwę plemienia Herrerieae: pomklicowe[20]. Nazwa pomklica wymieniona jest również w Słowniku języka polskiego Zdanowicza i Orgelbranda z 1861 roku[21] i Słowniku języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego z 1908 r.[22] W wydanym w 2008 roku Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia rodzaj nie został ujęty[23].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Pęd z rozetami liści u H. glaziovii
Rośliny lecznicze
Kilka gatunków pomklicy jest stosowanych w tradycyjnej medycynie Ameryki Południowej[24]. Organy podziemne H. bonplandii i p. gwiazdkowatej stosowane są do leczenia chorób wenerycznych[16] oraz pobudzająco i przeciwgorączkowo[5]. H. montevidensis jest stosowana w medycynie tradycyjnej indian w Paragwaju. Sok z łodygi wcierany jest w kolana dzieci, aby przyspieszyć ich wzrost. Roślina stosowana jest również w leczeniu reumatyzmu oraz jako środek moczopędny. Lengua-Maskoy używają puree z organów podziemnych jako dodatek do yerba mate[24]. Ekstrakt z rośliny wykazuje działanie przeciwgrzybicze[6]. Organy podziemne i liście pomklicy Salsaparylla są stosowane tradycyjnie w Brazylii, w postaci naparu, jako środek oczyszczający i moczopędny oraz w leczeniu chorób skóry (w tym łuszczycy[25]), zapaleń[25], dny moczanowej, kiły, rzeżączka, reumatoidalnego zapalenia stawów, gorączki, kaszlu i nadciśnienia[12].
Rośliny ozdobne
H. montevidensis uprawiana jest jako roślina ozdobna[6].
Inne zastosowania
Łodygi H. montevidensis są używane w regionie Mato Grosso do Sul w Brazylii w plecionkarstwie do produkcji koszy[7].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-09-08] (ang.).
  3. ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-09-08]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-09-08]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah J.G. Conran: Herreriaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 253-255. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m Julio Alberto Hurell, Gustavo Delucchi. Flora del Valle de Lerma: Fam. Herreriaceae Endl.. „Aportes Botanicos de Salta”. 11 (12), 2012. Salta: Universidad Nacional de Salta. ISSN 0327-506X. 
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Acevedo-Rodríguez Pedro, Guide to the genera of lianas and climbing plants in the neotropics. Asparagaceae [online], National Musem of Natural History, 1 sierpnia 2018.
  8. ↑ a b c d e Rosana Conrado Lopes, Regina Helena Potsch Andreata, Simone Cartaxo-Pinto, Marcelo Trovó i inni. Pollen morphology and wall structure of Neotropical species of Herreria and Clara (Asparagaceae-Agavoideae) and its taxonomic implications. „Plant Systematics and Evolution”. 299 (1), s. 25–34, 2013-01. DOI: 10.1007/s00606-012-0699-0. 
  9. ↑ a b Rosana Conrado Lopes, Regina Helena Potsch Andreata. Herreria glaziovii (Agavoideae, Asparagaceae)—typification and a new synonym. „Phytotaxa”. 68 (1), s. 55, 2012-10-10. DOI: 10.11646/phytotaxa.68.1.7. 
  10. ↑ María Dutra-Behrens, Guillermo Schmeda-Hirschmann. New Homoisoflavanes, a New Alkaloid and Spirostane Steroids from the Roots of Herreria montevidensis Klotzsch ex Griseb. (Herreriaceae). „Molecules”. 21 (11), s. 1589, 2016-11-21. DOI: 10.3390/molecules21111589. 
  11. ↑ a b Flavia L. Pereira, Verena B. Oliveira, Celso T.R. Viana, Paula P. Campos i inni. Antihyperlipidemic and antihyperglycemic effects of the Brazilian salsaparrilhas Smilax brasiliensis Spreng. (Smilacaceae) and Herreria salsaparrilha Mart. (Agavaceae) in mice treated with a high-refined-carbohydrate containing diet. „Food Research International”. 76, s. 366–372, 2015-10. DOI: 10.1016/j.foodres.2015.07.034. 
  12. ↑ a b Ferid Murad, Atta ur-Rahman, Ka Bian: Herbal Medicine: Back to the Future. T. 2: Vascular Health. Bentham Science Publishers, 2019. ISBN 978-981-14-0373-6.
  13. ↑ Letícia de Almeida Gonçalves, Wellington Ronildo Clarindo, Carlos Roberto de Carvalho, Wagner Campos Otoni. Cytogenetics and Flow Cytometry-based DNA Quantification in Herreria salsaparilha Martius (Herreriaceae): a Medicinal Species. „Cytologia”. 72 (3), s. 295–302, 2007. DOI: 10.1508/cytologia.72.295. 
  14. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-09-08]. (ang.).
  15. ↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2021-09-09]. (ang.).
  16. ↑ a b Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. CRC, Taylor & Francis Group, 2012, s. 1963. ISBN 978-1-4200-8044-5. OCLC 774639599. (ang.).
  17. ↑ Jakub Waga: Flora polonica phanerogama sive. T. 1. 1848, s. 66. (pol.).
  18. ↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 619-621. (pol.).
  19. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej: źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowymi łacińskiemi. T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski pomnożony porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 386. (pol.).
  20. ↑ a b Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 304. (pol.).
  21. ↑ Aleksander Zdanowicz: Słownik języka polskiego. T. 2: P-Ż. Wilno: Maurycy Orgelbrand, 1861.
  22. ↑ Jan Aleksander Karłowicz, Adam Kryński, Władysław Niedźwiedzki: Słownik języka polskiego. T. 4. Warszawa: Drukarnia E. Lubowskiego i s-ki, 1902, s. 569.
  23. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 44. (pol.).
  24. ↑ a b Juliana Mogalhaes Alvarez, Rosana Conrado Lopes, Ieda Maria Bortolotto. The Ethnobotany of Herreria montevidensis Klotzsch ex Griseb. -Herreriaceae, in Corumbá, Brazil. „Economic Botany”. 62 (2), s. 187-191, 2008. DOI: 10.2307/40390618. 
  25. ↑ a b AG Tempone, P Sartorelli, D Teixeira, FO Prado i inni. Brazilian flora extracts as source of novel antileishmanial and antifungal compounds.. „Memorias do Instituto Oswaldo Cruz”. 103 (5), s. 443-9, 2008-08. DOI: 10.1590/s0074-02762008000500006. PMID: 18797756. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pomklica&oldid=72328665”