SMS Kaiser Karl der Große

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
SMS Kaiser Karl der Große
Ilustracja
SMS „Kaiser Karl der Große” w 1902 roku
Klasa

pancernik

Typ

Kaiser Friedrich III

Historia
Stocznia

Blohm & Voss, Hamburg Cesarstwo Niemieckie

Położenie stępki

17 września 1898

Wodowanie

18 października 1899

 Kaiserliche Marine
Wejście do służby

4 lutego 1902

Wycofanie ze służby

6 grudnia 1919

Los okrętu

złomowany w 1920

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

normalna: 11 097 ton
pełna: 11 785 ton (11 599 długich ton)

Długość

125,3 m całkowita
120,9 m na wodnicy

Szerokość

20,4 m

Zanurzenie

7,89–8,25 m

Materiał kadłuba

stal

Napęd
3 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 13 000 KM
10 kotłów, 3 śruby
Prędkość

17,5–17,8 węzła

Zasięg

3420 Mm przy prędkości 10 w

Uzbrojenie
4 działa kal. 24 cm (2 × II)
18 dział kal. 15 cm (18 × I)
12 dział kal. 8,8 cm (12 × I)
12 działek kal. 3,7 cm (12 × I)
Wyrzutnie torpedowe

6 × 45 cm
(16 torped)

Opancerzenie
pas burtowy: 300–150 mm
pokład: 65 mm
stanowisko dowodzenia: 250 mm
wieże: 250 mm
kazamaty: 150 mm
Załoga

651 osób

SMS Kaiser Karl der Große – niemiecki pancernik (przeddrednot) z przełomu XIX i XX wieku, jedna z pięciu jednostek typu Kaiser Friedrich III.

Okręt miał wyporność 11 097 ton i osiągał prędkość ponad 17 węzłów, jego główne uzbrojenie stanowiły cztery działa kalibru 24 cm umieszczone w dwóch wieżach. Pancernik został zwodowany 18 października 1899 roku w stoczni Blohm & Voss w Hamburgu, a 4 lutego 1902 roku wcielono go do służby w Kaiserliche Marine. Jego patronem był król Franków i Longobardów oraz cesarz rzymski Karol Wielki. Jednostka służyła w Heimatflotte i w Hochseeflotte, biorąc ograniczony udział w I wojnie światowej. W grudniu 1919 roku okręt wycofano ze służby, po czym został złomowany.

Projekt i budowa[edytuj | edytuj kod]

Zwycięstwo w wojnie francusko-pruskiej umożliwiło Prusom zjednoczenie Niemiec, które jako Cesarstwo stało się najsilniejszym europejskim mocarstwem lądowym[1]. Ambicją nowo utworzonego państwa było także zostanie potęgą morską, co spowodowało konieczność rozbudowy floty wojennej, a w szczególności budowę najsilniejszych ówcześnie jednostek – pancerników[1]. Przyjęty przez Reichstag program rozbudowy floty zakładał wzrost liczebności Kaiserliche Marine do 17 pancerników, ośmiu monitorów oraz dziewięciu wielkich i 26 małych krążowników[1].

Projekt pancerników typu Kaiser Friedrich III powstał w latach 1892–1894, jeszcze podczas budowy jednostek typu Brandenburg[2][3]. Opóźnienia w budowie jednostek pozwoliły na zapoznanie się z wnioskami z eksploatacji pierwszej jednostki tego typu[4]. W konsekwencji nowe okręty otrzymały uzbrojenie główne mniejszego kalibru (24 cm zamiast 28 cm), ponieważ konstruktorzy uznali za ważniejszy parametr wyższej szybkostrzelności niż wagę salwy burtowej[1][5]. Wybór kalibru 24 cm spowodował, że budowane w tym samym czasie w innych państwach pancerniki zdecydowanie górowały nad niemieckimi, mając na uzbrojeniu przeważnie działa kalibru 305 mm (a nawet 330 mm w przypadku pancerników US Navy)[4][6]. Na jednostkach typu Kaiser Friedrich III wzmocniono za to artylerię średniego kalibru, którą tworzyło 18 dział kalibru 15 cm umieszczonych w pojedynczych wieżach i kazamatach[5][7][a]. Kolejną innowacją było wprowadzenie napędu trójśrubowego[7][8]. Okręty miały też ulepszony system opancerzenia[2].

Przyszły „Kaiser Karl der Große” zbudowany został w stoczni Blohm & Voss w Hamburgu (nr stoczniowy 136)[6][9]. Budowę pancernika rozpoczęto pod tymczasową nazwą Linienschiff „B” (okręt liniowy B)[10][11]. Jego stępkę położono 17 września 1898 roku, a zwodowany został 18 października 1899 roku[6][12][b]. Ceremonia wodowania odbyła się w obecności cesarza Wilhelma II, a aktu chrztu okrętu dokonał burmistrz Hamburga, Johann Georg Mönckeberg[13]. Nazwę otrzymał na cześć króla Franków i Longobardów oraz cesarza rzymskiego Karola Wielkiego[7][14]. Koszt budowy okrętu wyniósł 20 mln 385 tys. marek[9][15]. Wyposażanie pancernika opóźniło się z powodu strajku hamburskich stoczniowców, który wybuchł jesienią 1900 roku[16]. Kolejna zwłoka w oddaniu okrętu do eksploatacji spowodowana była uszkodzeniem z powodu wejścia na mieliznę podczas rejsu do Wilhelmshaven w październiku 1901 roku[16].

Dane taktyczno-techniczne[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyka ogólna[edytuj | edytuj kod]

Okręt był pancernikiem generacji przeddrednotów wykonanym ze stali metodą nitowania[14]. Kadłub o poprzeczno–wzdłużnym układzie wiązań podzielony był na 12 przedziałów wodoszczelnych, dno podwójne obejmowało 70% jego długości[14]. Jednostka miała masywne nadbudówki, dwa wysokie kominy i dwa maszty palowe z marsami[14].

Pancernik miał długość całkowitą 125,3 metra (120,9 metra na wodnicy), szerokość 20,4 metra i zanurzenie od 7,89 metra na dziobie i 8,25 metra na rufie[9][14]. Wyporność normalna (konstrukcyjna) wynosiła 11 097 ton, zaś pełna 11 785 ton (11 599 długich ton)[9][17]. Wysokość metacentryczna wynosiła 0,917–1,18 metra[14]. Okręt miał dość wysoką wolną burtę oraz dobrą dzielność morską i sterowność, jednak przy mocnym wychyleniu steru prędkość spadała o 40%[14][18].

Załoga jednostki składała się z 39 oficerów i 612 podoficerów i marynarzy[7][17][c]. W przypadku pełnienia funkcji okrętu flagowego liczebność załogi zwiększała się o 63–75 osób, z czego 12 stanowili oficerowie[14].

Urządzenia napędowe i pomocnicze[edytuj | edytuj kod]

Okręt był napędzany przez trzy trzycylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, które napędzały poprzez wały napędowe trzy trójskrzydłowe śruby napędowe (dwie trójskrzydłowe zewnętrzne o średnicy 4,5 metra i czteroskrzydłową o średnicy 4,2 metra)[10][19][d]. Para była dostarczana przez cztery kotły wodnorurkowe typu Marine (dwa pojedyncze i dwa podwójne), wyposażone łącznie w 12 palenisk, oraz sześć kotłów cylindrycznych, które miały łącznie 18 palenisk[20][e]. Ciśnienie robocze kotłów wynosiło 14,25 at, a ich łączna powierzchnia ogrzewalna wynosiła 3540 m²[10][19]. Wszystkie kotły były opalane węglem, którego normalny zapas wynosił 650, a maksymalny 1070 ton[9][19].

Nominalna moc siłowni wynosiła 13 000 KM (maksymalnie 13 874 KM przy 117 obr./min), co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej od 17,5 do 17,8 węzła[9][19][f]. Zasięg wynosił 3420 mil morskich przy prędkości 10 węzłów[9][19]. Zużycie węgla przy mocy 10 000 KM wynosiło około 11 ton na godzinę, a przy mocy maksymalnej 16 ton na godzinę[21].

Energia elektryczna (prąd stały o napięciu 74 V) wytwarzana była przez cztery generatory o łącznej mocy 240 kW[10][19].

Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]

Główne uzbrojenie artyleryjskie pancernika składało się z czterech dział kalibru 24 cm SK L/40 C/97 w dwóch umieszczonych w osi okrętu dwudziałowych wieżach – po jednej na pokładzie pogodowym i rufie[10][22]. Masa działa wynosiła 25,64 tony, jego długość całkowita 9,55 metra; a długość samej lufy 8,87 metra[23]. Działa wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania. Pociski o masie 140 kg wystrzeliwane były za pomocą umieszczonych w łuskach ładunków miotających[22][23]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -5 do +30°, a maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 690 m/s pocisku wynosiła 16 900 metrów[22][g]. Początkowo szybkostrzelność osiągała jeden strzał na nieco powyżej minuty, by wzrosnąć później (po zmianie ładunków miotających) do trzech–czterech strzałów na minutę[4][22]. Kąt ostrzału wież wynosił 270°[21]. Zapas amunicji wynosił 300 sztuk – po 75 pocisków na działo[10][22].

Artyleria średniego kalibru składała się z osiemnastu pojedynczych dział kalibru 15 cm SK L/40 C/97 (faktyczny kaliber wynosił 149,1 mm)[10][24]. Sześć dział umieszczono na śródokręciu w wieżach (po trzy na każdą burtę), pozostałe zainstalowano w kazamatach[25]. Długość całkowita działa wynosiła 5,96 metra, długość lufy 5,54 metra, a jej masa 4460 kg[26]. Działa wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania, a masa pocisku wynosiła od 40 do 51 kg[25][26]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -5 do +20°, a maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 800 m/s pocisku wynosiła 13 700 metrów[25][26]. Szybkostrzelność wynosiła od czterech do pięciu strzałów na minutę[22][26]. Kąt ostrzału dział umieszczonych w wieżach wynosił około 135°, a tych w kazamatach 110°[21]. Łączny zapas amunicji wynosił 2160 sztuk (120 pocisków na działo)[10][25].

Artylerię do zwalczania torpedowców stanowiło 12 pojedynczych dział kalibru 8,8 cm SK L/30 C/89[10][24]. Długość całkowita działa wynosiła 2,61 metra, długość lufy 2,38 metra, a masa lufy z zamkiem 665 kg[27]. Strzelały one pociskami o masie 7 kg (cały nabój ważył 13,8 kg) z prędkością początkową 590 m/s na maksymalną odległość 10 500 metrów[25][27]. Szybkostrzelność działa była na poziomie do 15 strzałów na minutę, a łączny zapas amunicji wynosił 3000 sztuk (250 pocisków na działo)[10][25]. Prócz tego na pokładzie znalazło się 12 pojedynczych szybkostrzelnych działek kalibru 3,7 cm[10][25][h].

Broń torpedową stanowiło sześć wyrzutni kalibru 450 mm: po jednej na dziobie i rufie oraz po dwie z każdej burty, z łącznym zapasem 16 torped[10][25]. Torpedy typu C45/91 miały długość 5,11 metra, masę 541 kg (w tym głowica bojowa 87,5 kg trotylu), a ich zasięg wynosił 800 metrów przy prędkości 26 węzłów i 500 metrów przy prędkości 32 węzły[25][28].

Opancerzenie[edytuj | edytuj kod]

Plany pancernika typu Kaiser Friedrich III
Uproszczony plan pancerników typu Kaiser Friedrich III z zaznaczonym opancerzeniem

Pancerz okrętu miał łączną masę 3800 ton[21]. Jego podstawowym elementem był wykonany ze stali Kruppa pas burtowy na linii wodnej o grubości maksymalnej 300 mm na śródokręciu, zmniejszającej się w stronę dziobu i rufy odpowiednio do 150 i 200 mm, zamocowany na warstwie drewna tekowego o grubości 250 mm[10][22]. Poniżej linii wodnej grubość pancerza burtowego wynosiła 180 mm[4]. Pokład pancerny umieszczony został na górnej części głównego pasa burtowego i miał grubość 65 mm, zamykając tym samym pancerną cytadelę[10][22].

Wieże artylerii głównej były chronione od czoła i z boku pancerzem o grubości 250 mm (dach 50 mm)[10][22]. Ich barbety miały pancerz o grubości 250 mm[4]. Wieże artylerii średniej i kazamaty miały grubość 150 mm, zaś maski dział kalibru 8,8 cm miały grubość 70 mm[10][22]. Wieża dowodzenia chroniona była płytami o grubości 250 mm i miała strop gruby na 30 mm[10][22]. Niezatapialność jednostki starano się powiększyć poprzez wypełnienie przestrzeni między poszczególnymi pomieszczeniami i elementami konstrukcyjnymi naklejanym warstwowo korkiem, jednak element ten odpadał przy prowadzeniu ognia, ulegał zawilgoceniu i stanowił siedzibę trudnych do zwalczenia bezkręgowców[18][22].

Wyposażenie i malowanie[edytuj | edytuj kod]

Jako środki ratownicze i komunikacyjne na okręcie znajdowały się: dwa kutry, dwie szalupy, dwa barkasy, jedna pinasa, dwa jole i dwa bączki[14]. Opuszczanie i podnoszenie łodzi możliwe było dzięki dwóm żurawiom o łukowym kształcie[14].

Kadłub do poziomu pokładu głównego pomalowany był na kolor szary nr 9 (niem. Grau 1896), a pokład główny, nadbudówki, kominy, nawietrzniki, maszty oraz wieże artyleryjskie pomalowane były na kolor jasnoszary[14]. Elementy dekoracyjne (godło na dziobie i ornamenty rufowe) pomalowane były w kolorze żółtozłotym[29].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Pancernik Kaiser Karl der Große w morzu
„Kaiser Karl der Große” w morzu

SMS „Kaiser Karl der Große” został wcielony do służby w Kaiserliche Marine 4 lutego 1902 roku[16][30]. Pierwszym dowódcą jednostki został komandor (niem. Kapitän zur See) von Heeringen[11]. 19 lutego pancernik został włączony do 2. Dywizjonu 1. Eskadry Heimatflotte[2][16]. W końcu kwietnia SMS „Kaiser Barbarossa” wziął udział w rejsie 1. Eskadry wokół Wysp Brytyjskich, przechodząc 29 kwietnia przez Pentland Firth i docierając 1 maja do Lough Swilly[16][31]. Następnie niemieckie okręty odwiedziły Londonderry i przepłynęły do Berehaven, gdzie nastąpiło spotkanie z jednostkami Royal Navy, a okręty wizytował brytyjski książę Artur; dalej trasa prowadziła do Kingstown (gdzie okręty odwiedził adiutant lorda namiestnika Irlandii Gerald Cadogan), skąd 24 maja zespół odpłynął do Kilonii, osiągając port przeznaczenia następnego dnia[16][31]. We wrześniu nowym dowódcą pancernika został komandor Poschmann[11]. Następnie pancerniki 1. Eskadry uczestniczyły w manewrach jesiennych, a 1 grudnia wyruszyły w zimowy rejs szkoleniowy na wody norweskie pod Bergen, powracając do bazy 12 grudnia[16][32].

Pancernik Kaiser Karl der Große w Antwerpii
„Kaiser Karl der Große” w Antwerpii, 27 lipca 1905

10 maja 1903 roku pancerniki 1. Eskadry wyszły w rejs na Ocean Atlantycki, mijając 14 maja Ouessant i docierając 19 maja do Vigo[33]. W rejs powrotny niemieckie jednostki wyruszyły 30 maja, przechodząc 3 czerwca przez kanał La Manche i po ćwiczeniach z 1. Flotyllą Torpedowców zawijając 10 czerwca do Kilonii[33]. We wrześniu dowództwo jednostki objął komandor Alfred Ehrlich, przekazując je już w grudniu na ręce komandora Carla Franza[11]. W październiku 1904 roku nowym dowódcą „Kaisera Karla der Große” został mianowany komandor Gühler[11]. W pierwszych dwóch miesiącach 1905 roku pancernik pełnił funkcję jednostki flagowej 1. Eskadry[16]. W lipcu „Kaiser Karl der Große” udał się do Antwerpii, gdzie wziął udział w obchodach 75. rocznicy uzyskania niepodległości przez Belgię, po czym w sierpniu dołączył do reszty pancerników 1. Eskadry przebywających w tym czasie w Karlskronie[16]. We wrześniu nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy okrętu – nowym został komandor von Dambrowski[11].

W dniach 22–24 sierpnia 1906 roku pancernik uczestniczył w ćwiczeniach desantu w Zatoce Eckernförde[16][34]. W październiku 1907 roku dowództwo jednostki objął komandor Gädeke[11]. 18 września 1908 roku SMS „Kaiser Karl der Große” został wycofany ze składu 1. Eskadry i przeniesiony na Morze Bałtyckie, gdzie wszedł w skład formacji rezerwowej (do której trafiły także siostrzane pancerniki „Kaiser Friedrich III”, „Kaiser Wilhelm der Große” i „Kaiser Barbarossa”[35]. Nastąpiła wówczas również zmiana dowódcy jednostki – komandora Gädeke zastąpił komandor Wilbrandt[11].

Po wybuchu I wojny światowej, 5 sierpnia 1914 roku „Kaiser Karl der Große” wraz z siostrzanymi jednostkami został reaktywowany i włączony do 5. Eskadry Hochseeflotte, której zadaniem była obrona wybrzeża[36][37]. Dowódcą pancernika został mianowany komandor Friedrich Behncke[11]. Okręty 5. Eskadry operowały początkowo z Wilhelmshaven, a następnie z Kilonii, prowadząc rejsy dozorowe u ujścia Łaby[38][39]. We wrześniu skierowany na Bałtyk pancernik wraz z pozostałymi okrętami 5. Eskadry wziął udział w nieudanej próbie desantu pod Windawą[16][40]. Od 23 stycznia do 23 lutego 1915 roku „Kaiser Karl der Große” był okrętem flagowym 5. Eskadry[16]. W końcu lutego jednostka została wycofana z aktywnej służby we flocie, a w marcu jej dowódcą został mianowany komandor podporucznik (niem. Korvettenkapitän) Knipping[11][16]. Okręt został skierowany do Dowództwa Stacji Morskiej Morza Północnego w Wilhelmshaven, gdzie do października 1915 roku pełnił funkcję okrętu szkolnego dla mechaników okrętowych (we wrześniu dowództwo jednostki objął kmdr ppor. Leonhardi)[16]. W 1916 roku pancernik został rozbrojony (zdemontowane z okrętu działa artylerii głównej zostały zaadaptowane na potrzeby artylerii kolejowej[25]), po czym służył jako pływający obóz dla jeńców wojennych[16].

6 grudnia 1919 roku okręt skreślono z listy jednostek floty, po czym został złomowany w Rönnebeck(inne języki) w 1920 roku[30][16].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 9.
  2. ↑ a b c Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 141.
  3. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 9–10.
  4. ↑ a b c d e f Chodnicki 2018 ↓, s. 159.
  5. ↑ a b Glock 2010a ↓, s. 63.
  6. ↑ a b c Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 10.
  7. ↑ a b c d Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 247.
  8. ↑ Glock 2010a ↓, s. 63–64.
  9. ↑ a b c d e f g Gröner 1982 ↓, s. 37.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Gröner 1982 ↓, s. 38.
  11. ↑ a b c d e f g h i j Hildebrand, Röhr i Steinmetz 1985 ↓, s. 133.
  12. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2014b ↓, s. 31.
  13. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2014b ↓, s. 31–32.
  14. ↑ a b c d e f g h i j k Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 11.
  15. ↑ Glock 2010a ↓, s. 64.
  16. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Jarczyk i Dąbrowski 2014b ↓, s. 32.
  17. ↑ a b Glock 2010b ↓, s. 69.
  18. ↑ a b Chodnicki 2018 ↓, s. 160.
  19. ↑ a b c d e f Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 12.
  20. ↑ Gröner 1982 ↓, s. 37–38.
  21. ↑ a b c d Jane 1970 ↓, s. 183.
  22. ↑ a b c d e f g h i j k l Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 14.
  23. ↑ a b Chodnicki 2018 ↓, s. 359.
  24. ↑ a b Gogin 2023 ↓.
  25. ↑ a b c d e f g h i j Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 15.
  26. ↑ a b c d Chodnicki 2018 ↓, s. 387.
  27. ↑ a b Chodnicki 2018 ↓, s. 401.
  28. ↑ DiGiulian 2023 ↓.
  29. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 11–12.
  30. ↑ a b Gröner 1982 ↓, s. 39.
  31. ↑ a b Jarczyk i Dąbrowski 2013b ↓, s. 17.
  32. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2013b ↓, s. 17–18.
  33. ↑ a b Jarczyk i Dąbrowski 2013b ↓, s. 18.
  34. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 35.
  35. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2014b ↓, s. 30, 32.
  36. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 36–37.
  37. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 492.
  38. ↑ Glock 2010b ↓, s. 63.
  39. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 37.
  40. ↑ Kosiarz 1979 ↓, s. 95–96.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Zgodnie z ówczesną koncepcję walki z niewielkiej odległości działa kalibru 150 mm przeznaczone były do zwalczania ciężkich okrętów, stanowiły więc artylerię główną drugiego kalibru[4].
  2. ↑ Miramar 2023 ↓ podaje, że stępkę okrętu położono w sierpniu 1898 roku.
  3. ↑ Jane 1970 ↓, s. 183 podaje, że załoga liczyła 660 osób.
  4. ↑ Glock 2010a ↓, s. 63 podaje, że maszyny były czterocylindrowe.
  5. ↑ Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 12 podają, że okręt miał cztery kotły wodnorurkowe typu Marine, osiem kotłów cylindrycznych typu Marine i sześć innych kotłów cylindrycznych.
  6. ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 247 i Jane 1970 ↓, s. 183 podają, że moc siłowni wynosiła 14 000 KM.
  7. ↑ Chodnicki 2018 ↓, s. 359 podaje prędkość wylotową pocisku 835 m/s.
  8. ↑ Gogin 2023 ↓ podaje, że broń małokalibrową stanowiło 12 pojedynczych karabinów maszynowych kalibru 7,9 mm.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
  • Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Tony DiGiulian: Torpedoes of Germany: 45 cm (17.7") C45/91 Br. navweaps.com. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
  • Michał Glock. Pierwsze niemieckie pancerniki. Część 1. „Morze, Statki i Okręty”. Nr 6/2010, czerwiec 2010. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X. 
  • Michał Glock. Pierwsze niemieckie pancerniki. Część 2 – Ostatnie predrednoty. „Morze, Statki i Okręty”. Nr 7/2010, lipiec 2010. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X. 
  • Ivan Gogin: KAISER FRIEDRICH III battleships (1898 - 1902). Navypedia. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Erich Gröner: Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945: Panzerschiffe, Linienschiffe, Schlachtschiffe, Flugzeugträger, Kreuzer, Kanonenboote. T. 1. München: Bernard & Graefe, 1982. ISBN 3-7637-4800-8. (niem.).
  • Hans H. Hildebrand, Albert Röhr, Hans-Otto Steinmetz: Die Deutschen Kriegsschiffe: Biographien: ein Spiegel der Marinegeschichte von 1815 bis zur Gegenwart. Wyd. 2. T. 3. Herford: Koehlers Verlagsgesellschaft mbH, 1985. ISBN 3-7822-0371-2.
  • Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
  • Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część I. „Okręty Wojenne”. Nr 5/2013. XX (121), 2013. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne. ISSN 1231-014X. 
  • Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część II. „Okręty Wojenne”. Nr 6/2013. XX (122), 2013. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne. ISSN 1231-014X. 
  • Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część III. „Okręty Wojenne”. Nr 1/2014. XXI (123), 2014. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne. ISSN 1231-014X. 
  • Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część IV. „Okręty Wojenne”. Nr 3/2014. XXI (125), 2014. Tarnowskie Góry: Wydawnictwo Okręty Wojenne. ISSN 1231-014X. 
  • KAISER KARL DER GROSSE (6102669). miramarshipindex.nz. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
  • Edmund Kosiarz: Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979. ISBN 83-215-3234-9.
Pancerniki typu Kaiser Friedrich III
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=SMS_Kaiser_Karl_der_Große&oldid=71645478”