Wilhelm II Hohenzollern

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wilhelm II[1]
Ilustracja
ilustracja herbu
podpis
Król Prus i Cesarz niemiecki
Okres

od 15 czerwca 1888
do 9 listopada 1918

Poprzednik

Fryderyk III

Następca

urząd zniesiony

Dane biograficzne
Dynastia

Hohenzollernowie

Data i miejsce urodzenia

27 stycznia 1859
Berlin, Prusy

Data i miejsce śmierci

4 czerwca 1941
Doorn, Holandia

Ojciec

Fryderyk III Hohenzollern

Matka

Wiktoria Sasko-Koburska

Małżeństwo

1. Augusta Wiktoria
od 1881
do 1921

Dzieci

Wilhelm
Eitel Fryderyk
Adalbert
August Wilhelm
Oskar
Joachim
Wiktoria Luiza

Małżeństwo

2. Hermina Fryderyka Luiza Ida Reuss
od 1922
do 1941

Odznaczenia
Order Orła Czarnego (Prusy) Order Orła Czarnego (Prusy) Order „Pour le Mérite” z Liściem Dębu Order Zasługi Korony Pruskiej Order Królewski Korony (Prusy) Krzyż Wielki Orderu Orła Czerwonego (Prusy) I Klasa Orderu Orła Czerwonego (Prusy) Order Domowy Hohenzollernów Krzyż Wielki Krzyża Żelaznego Krzyż Żelazny (1813) I Klasy Order Ludwika (Hesja) Order Lwa Złotego (Hesja) Order Sokoła Białego (Saksonia-Weimar) Order Wierności (Badenia) Order Lwa Zeryngeńskiego (Badenia) Order Bertholda I (Badenia) Order Zasługi Wojskowej Karola Fryderyka (Badenia) Order Korony Rucianej (Saksonia) Order Wojskowy św. Henryka (Saksonia) Order Ernestyński (Saksonia) Order Domowy i Zasługi Księcia Piotra Fryderyka Ludwika (Oldenburg) Krzyż Wielki Orderu Korony Wirtemberskiej Order Zasługi Wojskowej (Wirtembergia) Order św. Huberta (Bawaria) Order Maksymiliana Józefa (Bawaria) Krzyż Hanzeatycki Lubecki Krzyż Zasługi Wojskowej (Meklemburgia-Schwerin) Wielka Wstęga Orderu Oswobodziciela (Wenezuela) Krzyż Hanzeatycki Bremeński Krzyż Hanzeatycki Hamburski Order Świętego Jana (Prusy) Baliw Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji – Zakon Maltański (SMOM) Krzyż Wielki Orderu Świętego Stefana Krzyż Wielki Orderu Marii Teresy Krzyż Mariański Zakonu Krzyżackiego Najwyższy Order Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (Order Annuncjaty) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Świętych Maurycego i Łazarza (Królestwo Włoch) Order Sabaudzki Wojskowy I Klasy Order św. Andrzeja (Imperium Rosyjskie) Order Świętego Aleksandra Newskiego (Imperium Rosyjskie) Cesarski i Królewski Order Orła Białego (Imperium Rosyjskie) Order Świętej Anny I klasy (Imperium Rosyjskie) Cesarski i Królewski Order Świętego Stanisława I klasy (Imperium Rosyjskie) Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia) Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia) Order Złotego Runa (Hiszpania) Łańcuch Orderu Karola III (Hiszpania) Order Królewski Serafinów (Szwecja) Order Królewski Serafinów (Szwecja) Komandor Krzyża Wielkiego Orderu Wazów (Szwecja) Order Podwiązki (Wielka Brytania) Królewski Łańcuch Wiktoriański (Wielka Brytania) Order Świętego Jana Jerozolimskiego (Wielka Brytania) Krzyż Wielki Orderu Wojskowego Wilhelma (Holandia) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego (Holandia) Krzyż Wielki Orderu Domowego Orańskiego (Holandia) Order Świętych Cyryla i Metodego (Bułgaria) Order Świętego Aleksandra (Bułgaria) Krzyż Wielki Orderu Zasługi Wojskowej (Bułgaria) Krzyż Wielki Orderu Waleczności (Bułgaria) Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa (Brazylia) Krzyż Wielki Orderu Orła Białego (Serbia) Krzyż Wielki Orderu Daniły I (Czarnogóra) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii Krzyż Wielki Orderu Korony Rumunii Order Domowy Chakri (Tajlandia) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Korony Tajlandii Order Słonia (Dania) Krzyż Wielki Orderu Świętego Józefa (Toskania) Wielki Łańcuch Orderu Wieży i Miecza (Portugalia) Krzyż Wielki Orderu San Marino Order Chryzantemy (Japonia) Order Henryka Lwa (Brunszwik) Order Alberta Niedźwiedzia (Anhalt) Order Lwa Norweskiego Krzyż Wielki Królewskiego Norweskiego Orderu Świętego Olafa Order Sławy (Imperium Osmańskie) Medal Wojenny (Imperium Osmańskie) Order Krzyża Wolności I Klasy – wojskowy (Finlandia) Krzyż Wielki Orderu Kalākauy (Hawaje)

Wilhelm II (ur. 27 stycznia 1859 w Berlinie, zm. 4 czerwca 1941 w Doorn) – ostatni król Prus i cesarz niemiecki, przedstawiciel dynastii Hohenzollernów. Honorowy Großadmiral Kaiserliche Marine. Jego panowanie charakteryzowało się militaryzmem i dążeniem do uczynienia z Niemiec światowej potęgi. Po zakończeniu I wojny światowej abdykował i osiadł w Holandii.

Życie i działalność[edytuj | edytuj kod]

Narodziny i pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Wilhelm II urodził się 27 stycznia 1859 roku w pałacu Następców Tronu (niem. Kronprinzenpalais) w Berlinie[2] jako Friedrich Wilhelm Albert Victor, Prinz von Preußen (książę Prus), syn ówczesnego następcy tronu, a późniejszego cesarza Fryderyka III, i wnuk panującego do 1888 roku cesarza Wilhelma I. Matka Wilhelma II – Wiktoria, była najstarszą córką Wiktorii, królowej Wielkiej Brytanii o tym samym imieniu, a więc był dzięki niej potomkiem Welfów i linii ernestyńskiej Wettynów. Dzięki babce, cesarzowej Auguście, małżonce Wilhelma I, wnuczce cara Rosji Pawła I, siostrzenicy Aleksandra I i Mikołaja I, płynęła w Wilhelmie również krew rosyjskiej dynastii Romanow-Holstein-Gottorp.

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Wilhelm II z ojcem, przyszłym cesarzem II Rzeszy, Fryderykiem III, Balmoral Castle, październik 1863 roku

Wychowywaniem fizycznie niepełnosprawnego dziecka (lewa ręka Wilhelma była zniekształcona od urodzenia) zajął się surowy kalwinista, pedagog Georg Hinzpeter. Kalekie ramię, poddawane okrutnym zabiegom z użyciem prądu, utrudniało naukę jazdy konnej, ale matka i nauczyciel, niewrażliwi na łzy, po każdym z licznych upadków zmuszali go, by ponownie wsiadł na konia. Metoda była drakońska, ale przyniosła zakładane rezultaty; bardzo szybko młody Wilhelm stał się doskonałym jeźdźcem.

Z podobną energią podchodził do zajęć szkolnych, lubił uczyć się historii Niemiec, pasjonował się zwłaszcza chlubnym okresem panowania cesarzy: Ottona I, Henryka III i Fryderyka I Barbarossy. Najwięcej radości sprawiała mu żegluga; Wilhelm – podobnie jak jego młodszy brat Heinrich – interesował się szeroko pojętymi sprawami morskimi, w tym flotami wojennymi swoich czasów.

Wpływ na wychowanie oraz kształtowanie się osobowości Wilhelma miały jego relacje z rodzicami, zwłaszcza z matką[3]. Księżna Wiktoria nie cieszyła się dobrą opinią w Niemczech i miała opinię wyrodnej matki. Więcej czasu spędzała z młodszymi dziećmi, zwłaszcza z ukochanymi Zygmuntem i Waldemarem. Młody Wilhelm wiele godzin spędzał na nauce. Program zajęć przewidywał także wycieczki i podróże zagraniczne, między innymi do Francji i Włoch. 1 września 1874 roku odbyła się w Poczdamie uroczysta konfirmacja księcia[4], a wkrótce po niej, 3 września, książę wyjechał wraz z bratem Henrykiem do elitarnego gimnazjum w Kassel-Wilhelmshöhe. Dwa lata spędzone w Kassel nie wzbudziły jego zainteresowania nauką. Po ukończeniu gimnazjum w 1877 roku Wilhelm rozpoczął służbę wojskową i brał udział w ćwiczeniach armii pruskiej. Następnie studiował prawo i nauki polityczne w Bonn.

W czasie studiów mieszkał w specjalnie dla niego wynajętej rezydencji. Otoczony adiutantami i traktowany z honorami wyrósł na człowieka pewnego siebie, zarozumiałego, dalekiego od ideału, jaki wymarzyli sobie jego rodzice[5]. W miarę upływu czasu poglądy Wilhelma stawały się coraz bardziej reakcyjne, podobne do tych, jakie reprezentował jego dziadek Wilhelm I oraz kanclerz Otto von Bismarck. Filozofia polityczna rodziców wydawała mu się staromodna[6]. Marzył o „wielkości, podbojach, krwi i żelazie”.

Po ukończeniu studiów Wilhelm powrócił do Prus. Wyraźnie faworyzowany przez Bismarcka brał udział w realizowaniu polityki zagranicznej. Został przyjęty do Ministerstwa Spraw Zagranicznych[7]. Młodemu księciu schlebiały pochlebstwa kanclerza oraz innych członków rządu. Wiosną 1884 roku reprezentował cesarza w Sankt Petersburgu na uroczystościach z okazji osiągnięcia przez carewicza pełnoletniości[8]. Poinstruowany przez Bismarcka miał umacniać podpisany właśnie Sojusz Trzech Cesarzy. W 1885 książę Wilhelm brał udział w spotkaniu cesarzy Niemiec i Austrii w Gastein, a następnie udał się w kolejną dyplomatyczną podróż do Rosji. Wyraźnie przeceniał swe zdolności. Na carze Aleksandrze III nie zrobił zbyt dobrego wrażenia.

Książę Wilhelm był typowym przedstawicielem swojego stanu i swej epoki. Ożenił się, ale małżonkę ledwie tolerował. Kobiety nigdy nie były dla niego ważne. Dużo lepiej czuł się w towarzystwie mężczyzn[9]. Propagował i pielęgnował wartości rozpowszechnione i popularne wśród kadry oficerskiej. Jego serdecznym przyjacielem, na którego przelał wiele ze swych osobistych uczuć[9], był książę Filip von Eulenburg. Przyjaźń obu mężczyzn stała się obiektem licznych komentarzy, także politycznych.

Król i cesarz[edytuj | edytuj kod]

Wilhelm II, ok. 1890

Na tron niemiecki wstąpił w roku śmierci dziadka Wilhelma, po bardzo krótkim panowaniu ojca Fryderyka III. Cesarzem i królem Prus został obwołany 15 czerwca 1888 – miał wówczas 29 lat (ceremonii koronacji nie odbył). W tym samym roku został szefem austro-węgierskiego Pułku Huzarów Nr 7[10].

Jedną z jego pierwszych politycznych decyzji było zdymisjonowanie kanclerza Ottona von Bismarcka – na skutek różnicy zdań w polityce wewnętrznej i międzynarodowej, jak również z powodu konfliktu ambicji dwóch polityków – mianował na to miejsce Leo von Capriviego. W 1896 r. cesarz stał się bohaterem międzynarodowego skandalu dyplomatycznego, gdy w tzw. depeszy Krügera pogratulował przywódcy Burów reakcji na tzw. Rajd Jamesona.

Cesarz Wilhelm II z porażoną lewą ręką, zwykle maskowaną na oficjalnych fotografiach, 1905

Na skutek odmiennych interesów w polityce kolonialnej zaczęły się ochładzać, dobre dotychczas, kontakty z Wielką Brytanią. Wpływ na to miała również rozbudowa niemieckiej floty wojennej, forsowana przez ministra Alfreda von Tirpitza, a będąca solą w oku Anglików. Działalność nowego urzędu ds. marynarki wojennej była zdecydowanie popierana przez cesarza.

Kolejną „wpadką” monarchy była tzw. mowa huńska z 1900 r., w której zalecał on niemieckim żołnierzom bezwzględność w walce z powstaniem bokserów w Chinach. Gorzkie rozczarowanie przeszedł na konferencji w Algeciras w 1906 r., gdy niemiecka polityka kolonialna spotkała się z oporem zarówno Wielkiej Brytanii, jak i Francji. Wilhelma II oskarża się, że był odpowiedzialny za ludobójstwo plemion Herero i Nama dokonane w latach 1904–1907 na terenie dzisiejszej Namibii, które jest uznawane za „pierwsze ludobójstwo XX wieku”[11][12].

Wilhelm II był przeciwnikiem ograniczenia zbrojeń: w czasie konferencji haskich 1899 i 1907 delegacje Rzeszy były zajęte głównie sabotowaniem wypracowanych projektów[13].

W oczach opinii międzynarodowej pogrążył cesarza wywiad, jakiego udzielił w 1908 r. poczytnej angielskiej gazecie „Daily Telegraph”, w którym – pełen właściwej Hohenzollernom dezynwoltury – rozprawiał o imperialnych zakusach cesarstwa. Po skandalu zaczęto w Niemczech szeroką dyskusję nad ograniczeniem uprawnień cesarza w polityce zagranicznej.

I wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Wilhelm II był zdecydowanym zwolennikiem polityki wojennej prowadzonej w latach 1914–1918. Po zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w czerwcu 1914 r. zapewnił Austrii wszelką pomoc ze strony Niemiec w zwalczaniu „serbskiego barbarzyństwa”[14]. Podczas słynnej mowy w Reichstagu w sierpniu 1914 r. zapewnił: „Od dziś nie znam partii politycznych, znam tylko obywateli Niemiec”. Politykę cesarza poparły wówczas wszystkie stronnictwa w Reichstagu, łącznie z krytycznie nastawionymi dotychczas do wojny socjaldemokratami i katolikami.

W ciągu trwania wojny większość czasu spędził w Głównej Kwaterze (Großes Hauptquartier) wojsk niemieckich w Zamku w Pszczynie[15]; od kwietnia 1915 do lutego 1916 oraz od sierpnia do grudnia 1916. Wtedy Wilhelm II zaczął jednak powoli tracić wpływ na działania na teatrze wojennym, gdyż de facto o wszystkich ważniejszych operacjach decydowali generałowie Erich Ludendorff i Paul von Hindenburg. Począwszy od 1915 r. Wilhelm II był praktycznie pozbawiony władzy.

Abdykacja[edytuj | edytuj kod]

Wilhelm II musiał abdykować w wyniku tzw. rewolucji listopadowej, która przetoczyła się wówczas przez Niemcy. Nowo mianowany kanclerz Rzeszy Friedrich Ebert ogłosił samowolnie rezygnację z tronu Rzeszy i Prus zarówno Wilhelma II, jak i kronprinza Wilhelma, choć cesarz chciał pozostać królem pruskim (nie było to możliwe przy konstytucji II Rzeszy, według której król pruski był automatycznie cesarzem niemieckim). 10 listopada 1918 r. Wilhelm przeniósł się ze swojej kwatery wojskowej w belgijskim Spa do Holandii, która – jako państwo neutralne w czasie wojny – udzieliła mu i księciu koronnemu azylu. Wielu Niemców uznało to za dezercję z pola bitwy oraz złamanie zasady „pokonany król pruski ginie w boju na czele swych żołnierzy” i nigdy mu tego nie wybaczyło. Rezygnację z obydwu tronów (tym razem również pruskiego) potwierdził specjalnym dokumentem z 28 listopada 1918 r. Władze holenderskie – mimo ratyfikacji traktatu wersalskiego i przystąpienia do Ligi Narodów – nie zgodziły się na ekstradycję i postawienie przed sądem Wilhelma, co było przewidziane w układach z 1919 r.

Ostatnie lata[edytuj | edytuj kod]

Wilhelm II w Doorn ok. 1933

Do 1920 r. rezydował w Amerongen, potem przeniósł się do miejscowości Doorn w Holandii, gdzie pozostał do końca życia. Po śmierci cesarzowej Augusty Wiktorii poślubił w 1922 r. owdowiałą księżną Herminę von Schönaich-Carolath z książąt Reuss. Na wygnaniu poświęcił się pisaniu pamiętników oraz rąbaniu drewna. To ostatnie sprawiało mu przyjemność mimo fizycznego upośledzenia, z którym borykał się od dzieciństwa (jego lewa ręka była znacznie krótsza i szczuplejsza od prawej, a dłoń przypominała dziecięcą). W 1931 r. spotkał się w Doorn z Hermannem Göringiem, którego gorąco namawiał do wskrzeszenia w Niemczech monarchii jako antidotum na bałagan panujący w Republice Weimarskiej.

W 1940 r., gdy wojska niemieckie wkroczyły do Holandii, cesarz otrzymał propozycję gościny w Wielkiej Brytanii z ust premiera Winstona Churchilla. Wilhelm odmówił i kilka godzin później jego posiadłość była już w rękach niemieckich. Wilhelm II zaszokował później opinię publiczną telegramem do Adolfa Hitlera, w którym pogratulował mu zajęcia Paryża. Wbrew obiegowym opiniom nie tytułował jednak Hitlera „wodzem”, lecz gratulował jako kanclerzowi Rzeszy zwycięstwa niemieckiej armii. Ostatnio okazało się, że były cesarz nie był nawet autorem telegramu; został on wysłany bez jego wiedzy przez administratora majątków hohenzollernowskich nazwiskiem Wilhelm von Dommes. Wiara, iż führer zdecyduje się na przywrócenie w Niemczech monarchii towarzyszyła mu do końca życia – marzył o powrocie na tron w pierwszej linii osobiście lub jego objęciu przez któregoś z wnuków. Nadaremnie – Hitler posługiwał się marzeniami o wskrzeszeniu cesarstwa wyłącznie w celach propagandowych i do własnych, politycznych celów – w rzeczywistości nigdy realnie nie planował powrotu na tron Hohenzollernów, a monarchistami gardził i podejrzewał o działalność antyfaszystowską.

Obawiając się propagandowego wykorzystania swego pogrzebu dla celów III Rzeszy, Wilhelm postanowił spocząć na obczyźnie i pochowany został, w zaprojektowanym przez siebie mauzoleum, w zamkowym parku w Doorn, w asyście kompanii honorowej Wehrmachtu. Kazał tam umieścić napis: Nie chwalcie mnie, gdyż nie potrzeba mi pochwał; nie wysławiajcie mnie, gdyż nie potrzeba mi sławy; nie sądźcie mnie, bo jestem sądzonym. Jego obie małżonki, synowie: Eitel Friedrich i Joachim oraz najstarszy wnuk Wilhelm spoczywają kilkaset kilometrów dalej – na niemieckiej ziemi w Poczdamie, w tzw. Antikentempel w parku Sanssouci. Od śmierci kronprinza Wilhelma (1951) Hohenzollernowie prusko-brandenburscy są chowani na terenie ostatniego pozostałego im zamku Hohenzollern w Hechingen w Szwabii.

Cesarz Wilhelm z rodziną

Małżeństwo i rodzina[edytuj | edytuj kod]

27 lutego 1881 roku książę Wilhelm poślubił księżniczkę Augustę Wiktorię z rodu Szlezwik-Holsztyn (1858–1921), z którą miał siedmioro dzieci:

Pełna tytulatura[edytuj | edytuj kod]

Pełna tytulatura uwzględniała poszczególne krainy wchodzące w skład Królestwa Pruskiego oraz oczywiście najważniejszy tytuł: cesarsko-niemiecki, który jednak w niektórych dokumentach był pomijany.

Wilhelm, z łaski Bożej cesarz niemiecki, król Prus, margrabia Brandenburgii, burgrabia Norymbergi, hrabia Hohenzollern, suweren i wielki książę Śląska oraz hrabstwa kłodzkiego, wielki książę Nadrenii i Poznania, książę Saksonii, Westfalii i Angarii, Pomorza, Lüneburga, Szlezwiku, Holsztynu, Magdeburga, Bremy, Geldrii, Kleve, Julich i Bergu, jak również Wendów i Kaszub, Krosna, Lauenburga, Meklenburga etc. landgraf Hesji i Turyngii, margrabia Górnych i Dolnych Łużyc, książę Oranii, książę Rugii, Fryzji Wschodniej, Paderborn i Pyrmontu, Halberstadt, Münster, Minden, Osnabrück, Hildesheim, Verden, Kamienia, Fuldy, Nassau, Mörs etc. uksiążęcony hrabia Hennebergu, hrabia Marchii, Ravensburga, Hohenstein, Tecklenburg i Lingen, Mansfeld, Sigmaringen i Veringen, pan Frankfurtu, etc., etc.

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Zagraniczne

Genealogia[edytuj | edytuj kod]

Prapradziadkowie

król Prus
Fryderyk Wilhelm II
(1744-1797)
∞1769
Fryderyka Luiza
z Hesji-Darmstadt
(1751-1805)

książę
Meklemburgii-Strelitz
Karol II
(1741-1816)
∞1768
Fryderyka Karolina
z Hesji-Darmstadt
(1752-1782)

książę
Saksonii-Weimar-Eisenach
Karol August Wettyn
(1757-1828)
∞1775
Luiza
Hessen-Darmstadt
(1757-1830)

car Rosji
Paweł I Romanow
(1754-1801)
∞1776
Zofia Wirtemberska
(1759-1828)

książę
Saksonii-Coburg-Saalfeld

Franciszek
(1750-1806)
∞1776
Augusta Reuss-Ebersdorf
(1757-1831)

książę
Saksonii-Gotha-Altenburg
August
(1772-1822)
∞1797
Luiza Szarlotta
z Meklemburgii-Schwerin
(1779-1801)

król Wielkiej Brytanii
Jerzy III Hanowerski
(1738-1820)
∞1761
Charlotta
z Meklemburgii-Strelitz

(1744-1818)

książę
Saksonii-Coburg-Saalfeld

Franciszek
(1750-1806)
∞1777
Augusta Reuss-Ebersdorf
(1757-1831)

Pradziadkowie

król Prus
Fryderyk Wilhelm III
(1770-1840)
∞1793
Luiza z Meklemburgii-Strelitz
(1776-1810)

wielki książę
Saksonii-Weimar-Eisenach
Karol Fryderyk Wettyn
(1783-1853)
∞1804
Maria Pawłowna Romanowa
(1786-1859)

książę Saksonii-Coburg-Gotha
Ernest I
(1784-1844) ∞ 1817
Ludwika z Saksonii-Gotha-Altenburg
(1800-1831)

książę Kentu i Strathearn
Edward August Hanowerski
(1767-1820) ∞1818
Wiktoria z Saksonii-Coburg-Saalfeld
(1787-1861)

Dziadkowie

cesarz niemiecki
Wilhelm I Hohenzollern
(1797-1888)
∞1829
Augusta z Saksonii-Weimar
(1811-1890)

Albert z Saksonii-Coburg-Gotha
(1819-1861)
∞ 1840
królowa Wielkiej Brytanii
Wiktoria Hanowerska
(1819-1901)

Rodzice

cesarz niemiecki
Fryderyk III Hohenzollern
(1831-1888)
∞1858
Wiktoria Koburg
(1840-1901)

Wilhelm II Hohenzollern (1859-1941), cesarz niemiecki

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Wilhelm II, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2018-10-29].
  2. Die Geburt Kaiser Wilhelms II. am 27. Januar 1859. [w:] Blog [on-line]. spsg.de. [dostęp 2022-11-07]. (niem.).
  3. Aronson 1998 ↓, s. 58.
  4. Aronson 1998 ↓, s. 90.
  5. Aronson 1998 ↓, s. 94.
  6. Aronson 1998 ↓, s. 95.
  7. Aronson 1998 ↓, s. 114.
  8. Aronson 1998 ↓, s. 116.
  9. a b Aronson 1998 ↓, s. 119.
  10. Rocznik oficerski c. i k. Armii i Marynarki Wojennej 1914 ↓, s. 706.
  11. David Olusoga, Casper W. Erichsen, Zbrodnia Kajzera, Piotr Tarczyński (tłum.), Warszawa: Wyd. Wielka Litera, 2012, ISBN 978-83-63387-50-1, OCLC 823752528.
  12. BBC News: Germany admits Namibia genocide. 2004-08-14. [dostęp 2011-07-01]. (ang.).
  13. Andrzej J. Kamiński, Stanowisko Niemiec na pierwszej konferencji haskiej (1899), Poznań 1962. Znaczące były pełne wulgaryzmów odręczne uwagi Wilhelma na raportach dyplomatycznych przysyłanych z Hagi. Tamże, s. 261.
  14. W 1914 w liście do Franciszka Józefa I Wilhelm pisać miał Moja dusza jest rozdarta, ale wszystko musi być utopione w krwi i ogniu. Wycinać mężczyzn i kobiety, dzieci i starców, nie oszczędzać domu ani drzewa. Z takimi metodami terroru, który jako jedyny może przerazić tak zdegenerowany naród jak francuski, wojna zakończy się przed upływem 2 miesięcy, podczas gdy w przypadku respektowania metod humanitarnych może zostać przedłużona o lata. Mimo całej mojej odrazy musiałem wybrać pierwszy system. Autentyczność tekstu bywa kwestionowana (Kaiser Wilhelm II on German Rule in Northern France), natomiast wielokrotne złamania praw wojny przez armię Rzeszy jak zniszczenie Kalisza, pogwałcenie neutralności Belgii czy stosowanie trujących gazów pozostają faktem.
  15. Maciej (1956-). Kluss, Muzeum Zamkowe w Pszczynie. Przewodnik, Muzeum Zamkowe, 2009, OCLC 750617315 [dostęp 2018-09-09].
  16. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u The titled nobility of Europe. Londyn: Harrison & Sons, 1914, s. 124. (ang.).
  17. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu H.I.M. Wilhelm II German Emperor & King of Prussia 1859-1941. regiments.org. [dostęp 2017-10-21]. (ang.).
  18. a b c d e f g h i j k l Handbuch über den preussischen Staat. Berlin: 1874, s. 4.
  19. The Royal Tourist–Kalakaua’s Letters Homefrom Tokio to London. Hawaiian Historical Society, 1971, s. 104. (ang.).
  20. Gościna Cesarza Wilhelma w Sofii. „Gazeta Lwowska”. 1917, nr 235, s. 3.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Schematismus für das k.u.k. Heer und für die k.u.k. Kriegsmarine für 1914. Wiedeń: Nadworna i Państwowa Drukarnia, luty 1914.
  • Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
  • Theo Aronson, Cesarze Niemieccy 1871-1918, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998, ISBN 978-83-08-02880-3, OCLC 222963380.
Dzieła Wilhelma II (wybór)
  • Das Wesen der Kultur, 1921
  • Ereignisse und Gestalten 1878-1918, Leipzig 1922
  • Aus meinem Leben 1859-1888, Leipzig 1926
  • Meine Vorfahren, Leipzig 1929
  • Die chinesische Monade, ihre Geschichte und ihre Deutung, Leipzig 1934
  • Das Königtum im alten Mesopotamien, Leipzig 1938
  • Ursprung und Anwendung des Baldachins, Amsterdam 1939
Prace o Wilhelmie II (wybór)
  • Arthur N. Davies, The Kaiser I knew, London 1918
  • Sigurd von Ilsemann, Der Kaiser in Holland, I – II, München 1968
  • Christian Graf von Krockow, Unser Kaiser, Glanz und Elend der Monarchie, München 1996
  • Emil Ludwig, Wilhelm II., Berlin 1926
  • Golo Mann, Wilhelm II., München 1964
  • Louis Ferdinand Prinz von Preußen, Im Strom der Geschichte, München 1994

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]