Zabytki języka polskiego

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Zabytki języka polskiego – zespół kilkudziesięciu najdawniejszych tekstów w języku polskim, które powstały w średniowieczu[1]. Dla badań z zakresu historii języka polskiego istotne są także zapisy polskich słów w łacińskich tekstach z okresu polszczyzny przedpiśmiennej, aczkolwiek nie są one zabytkami języka polskiego sensu stricto[2].

Rozwój piśmiennictwa w języku polskim[edytuj | edytuj kod]

Rola łaciny w rozwoju polszczyzny[edytuj | edytuj kod]

Przyjmuje się, że pismo przyszło do Polski w X wieku wraz z chrztem Mieszka I i przybyciem duchownych dysponujących umiejętnością pisania[3]. Ówczesne polskie elity przyjęły chrześcijaństwo w obrządku łacińskim, a tym samym do Polski trafił alfabet łaciński, zaś łacina stała się na wiele wieków głównym językiem piśmiennictwa polskiego[4]. Z czasem alfabet łaciński przystosowano do oddawania zasobu fonetycznego języka polskiego, aczkolwiek proces ten napotykał trudności[3]. Dawniej wysuwano też hipotezę, że przed chrystianizacją istniało słowiańskie pismo runiczne, hipoteza ta nie uzyskała jednak naukowego potwierdzenia[3].

Nie jest jednoznaczne, na ile dominacja łaciny hamowała, a na ile stymulowała rozwój piśmiennictwa w języku polskim. Z jednej strony łacina, jako wysoce rozwinięty język, stała się językiem warstw wykształconych, stosowanym w liturgii, piśmiennictwie artystycznym i naukowym, hamując w tych zakresach rozwój języka polskiego[5]. Dopiero w czasach odrodzenia w XVI wieku polszczyzna przełamała hegemonię łaciny w literaturze pięknej i publicystyce, zaś w literaturze naukowej proces ten dokonał się dopiero w epoce oświecenia w XVIII wieku[6]. Brak wczesnego piśmiennictwa w języku polskim wynikał również z tego, że mniej więcej do połowy XII w. wśród osób posługujących się w Polsce pismem dominowali duchowni obcego pochodzenia[7].

Z drugiej strony niezrozumiałość łaciny dla szerokich kręgów społeczeństwa polskiego stymulowała rozwój polskiego języka literackiego[6]. W krajach słowiańskich, które przyjęły prawosławie, literatura w języku słowiańskim rozwijała się wcześniej niż w Polsce, ale nie był to język oparty na miejscowym dialekcie, lecz język staro-cerkiewno-słowiański i jego regionalne kontynuacje, gdyż był wystarczająco zrozumiały[8][9]. I tak, podczas gdy polski język literacki narodził się na przełomie XIV i XV wieku, to literacki język rosyjski rozwinął się dopiero w wieku XVIII[10]. Dzięki łacinie poszerzał się zasób językowy polszczyzny (zwłaszcza słownictwo i frazeologia); stanowiła też ona wzór, dzięki któremu język polski, służący wcześniej opisywaniu spraw codziennych, mógł wyrażać bardziej złożone treści intelektualne i emocjonalne[11]. Łacina dostarczała także polszczyźnie literackiej wzorów stylistycznych, genologicznych i wersyfikacyjnych[12].

Dorobek[edytuj | edytuj kod]

Okres rozwoju polszczyzny, przypadający na średniowiecze (od X w. do przełomu XV/XVI) nazywany jest językiem staropolskim (pojęcie język staropolski należy jednak odróżnić od określenia literatura staropolska, obejmującego średniowiecze, renesans i barok)[13][14]. Zachowany do dzisiaj dorobek piśmiennictwa w języku polskim pierwszych wieków jego rozwoju jest skromny i nieproporcjonalnie mały do czasu jego trwania (pięć wieków, czyli około połowy całej historii polszczyzny)[15]. Średniowieczna twórczość w języku polskim była z pewnością o wiele bogatsza, trudno jednak określić jej zakres, gdyż zachowały się tylko nieliczne przekazy[16]. Wzmianki w zachowanych dziełach świadczą, że utworów w języku polskim istniało więcej, np. Jan Długosz wspominał w swoich Rocznikach, że jeszcze w jego czasach wykonywano pieśni o zwycięstwie pod Zawichostem, opiewające bitwę pod Zawichostem z 1205, zaś wzmianka w żywocie św. Kingi sugeruje, że już pod koniec XIII w. mógł istnieć przekład psalmów na język polski nazywany hipotetycznie Psałterzem św. Kingi[17].

Nie są znane żadne teksty w języku polskim z wieków X–XII[18]. Zachowały się nieliczne utwory polskojęzyczne z wieku XIII i XIV (m.in. Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański)[19]. Silniejszy rozwój twórczości w języku polskim nastąpił dopiero w wieku XV[20].

Za zabytki piśmiennictwa okresu staropolskiego (średniowiecze) uznawanych jest kilkadziesiąt pozycji, z których najważniejsze to: Bulla gnieźnieńska, Księga henrykowska, Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, roty sądowe, Kazania gnieźnieńskie, wiersz O zachowaniu się przy stole, list miłosny Służba ma naprzod ustawiczna, Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica, Kodeks Świętosławowy, Żywot świętego Błażeja, Biblia królowej Zofii, Legenda o świętym Aleksym, Lament świętokrzyski, Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Rozmyślanie przemyskie, Psałterz puławski[21].

Nazwy własne i pojedyncze słowa[edytuj | edytuj kod]

Najstarsze teksty powstałe w Polsce lub Polski dotyczące pisane były po łacinie, jednak nie mogły uniknąć elementów polszczyzny, gdy dotyczyły miejscowych realiów[22]. Najwcześniej zaświadczonymi więc w piśmie polskimi wyrazami są nazwy własne (nazwy plemion, rzek, grodów, imiona)[23]. Niekiedy pojawiały się one w zlatynizowanej formie (np. Boleslaus, Cracovia), można jednak odtworzyć z nich polską formę, zwłaszcza gdy latynizacja polegała tylko na dodaniu łacińskiej końcówki[24].

Źródła obce[edytuj | edytuj kod]

Źródła polskie[edytuj | edytuj kod]

Zdania[edytuj | edytuj kod]

Zdanie henrykowskie[edytuj | edytuj kod]

Zdanie zapisane w języku polskim w Księdze henrykowskiej

Jako najstarsze znane zdanie zapisane w języku polskim jest zwykle przytaczane zdanie z Księgi henrykowskiej[27][28][29][30]. Zwrot Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai zapisano w 1270 roku we Wrocławiu na karcie 24. Księgi henrykowskiej[31]. W latach 2014–2015 Księga henrykowska, wraz z zawartym w nim zdaniem w języku polskim, została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata[32].

Inne zapisy zdań[edytuj | edytuj kod]

Zdania legnickie

W latach 1455–80 w Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego spisanych przez Jana Długosza przytoczone zostały tzw. zdania legnickie: „Byegaycze, byegaycze! (...) Gorze szą nam stalo!”. Miały one pochodzić z zaginionej Kroniki Wincentego z Kielczy, napisanej tuż po 1260. Byłyby więc kilka lat starsze niż zdanie henrykowskie, jednak ich oryginalny przekaz nie zachował się[33][34]. Jednak autentyczność zdań przytoczonych przez Długosza budzi wśród naukowców kontrowersje, w przeciwieństwie do zdania z Księgi henrykowskiej[35].

Bogurodzica

Inne zagadnienie wiąże się z rozbieżnym datowaniem dwóch najstarszych zwrotek Bogurodzicy, których czas powstania umieszczany jest od XI do końca XIV wieku[36]. Przy wczesnym datowaniu Bogurodzicy to wersy tej pieśni stają się najstarszymi znanymi zdaniami polskimi[36]. Jednak niezależnie od faktycznej daty powstania Bogurodzicy jej najstarszy zachowany zapis pochodzi dopiero z 1407.

Teksty ciągłe[edytuj | edytuj kod]

Bogurodzica, rękopis z 1407
Manuskrypt Kazań świętokrzyskich
Psałterz floriański, karta 3 recto

Bogurodzica[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Bogurodzica (pieśń).

Za najstarszy znany utwór literacki w języku polskim uznawane są dwie pierwsze zwrotki pieśni Bogurodzica[28]. Wśród badaczy panują jednak duże rozbieżności, kiedy dokładnie powstała ta pieśń – data jej powstania umieszczana jest od XI do końca XIV wieku[28][37]. Najstarsze znane przekazy Bogurodzicy są późne i pochodzą dopiero z początku XV wieku – przekaz kcyński, datowany po 1407, i przekaz krakowski, datowany po 1408[37]. Język Bogurodzicy był archaiczny już w czasie dokonania najstarszych zapisów, gdyż inne zabytki języka polskiego z tego okresu nie zawierają takich archaizmów, jak bogurodzica, bożycze, dziela[38].

Kazania świętokrzyskie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kazania świętokrzyskie.

Fragmenty Kazań świętokrzyskich zachowały się na paskach pergaminu użytych w 1. połowie XV w. do umocnienia okładki innego kodeksu[39]. Odkrył je w 1890 Aleksander Brückner[40]. Na paskach znajdowały fragmenty sześciu kazań, w tym tylko jedno w całości (na dzień św. Katarzyny)[40].

Zdaniem Wiesława Wydry rękopis kazań powstał prawdopodobnie w połowie XIV w., mógł być jednak kopią wcześniejszego oryginału z przełomu XIII i XIV wieku[41]. Tekst kazań zawiera wiele archaicznych form językowych, z których część nie jest poświadczona w innych zabytkach polszczyzny[42]. Przykładowe archaizmy to imperfekt i aoryst (widziech, siedziesze), zaimki typu togo, tomu, przymiotniki w odmianie prostej (Boga miła ’Boga miłego’), archaizmy leksykalne (wrzemię ’czas’)[43]. Występuje też w nich nagromadzenie rzeczowników abstrakcyjnych (krolewanie, modlenie, skroszenie, bostwo)[44]. Bogaty język kazań (zdania wielokrotnie złożone, rytmizacja, paralelizmy składniowe) sugeruje, że były one skierowanie do wykształconych słuchaczy[45]. Cechy języka kazań wskazują, że mogły one powstać w północnej Małopolsce[46].

Psałterz floriański[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Psałterz floriański.

Psałterz floriański jest pierwszym zachowanym przekładem psałterza na język polski[47]. Jest to także najobszerniejszy i najważniejszy językowo oraz literacko zabytek polszczyzny przełomu XIV i XV wieku[43]. Prace nad psałterzem zostały prawdopodobnie podjęte w 1398, przerwane w 1399 w związku ze śmiercią królowej Jadwigi, a następnie kontynuowane w pierwszej ćwierci XV wieku[47]. Kodeks z psałterzem spisany jest staranną minuskułą gotycką oraz ozdobiony wieloma kolorowymi i złoconymi iluminacjami[47]. Oprócz przekładu na polski psałterz zawiera również psalmy w języku łacińskim i niemieckim[48].

Język polskiego przekładu zawiera liczne archaizmy, co sugeruje, że twórca Psałterza floriańskiego mógł wykorzystywać wcześniejsze tłumaczenie[49]. Mógł to być hipotetyczny przekład z końca XIII w. nazywany Psałterzem św. Kingi[50] albo jakiś przekład czeski, o czym świadczyłyby bohemizmy[49]. Słownictwo psałterza jest bogate, nasycone metaforami i porównaniami[49]. Język nosi cechy dialektu małopolskiego[51].

Roty sądowe[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Polskie średniowieczne roty sądowe.

Roty sądowe, czyli formuły przysiąg sądowych, spisywane były od końca XIV wieku. Teksty przysiąg po polsku, składanych przez świadków, czasami z krótką relacją na temat wydarzenia, umieszczano w treści akt sądowych sporządzanych po łacinie[52]. Najstarsze znane teksty rot pochodzą z ksiąg wielkopolskich (1386) i małopolskich (1394)[52]. Większa liczba rot pochodzi z wieku XV[53]. Zapisy przysiąg i zeznań świadków bliskie były językowi potocznemu i mówionemu, dlatego stanowią cenny materiał do badań dialektologicznych i zróżnicowania regionalnego ówczesnej polszczyzny[52][51]. Dodatkowo są to teksty ściśle datowane i lokalizowane geograficznie[48]. Mimo że pojedyncze roty były krótkie (zwykle jednozdaniowe), to w sumie składają się na materiał językowy o ogromnej objętości (np. zbiór rot z sześciu powiatów sądowych w Wielkopolsce liczy ponad 6 tys. pozycji)[48].

O zachowaniu się przy stole[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: O zachowaniu się przy stole.

Oryginalny tytuł wiersza O zachowaniu się przy stole nie jest znany – w opracowaniach utwór ten występuje pod kilkoma określeniami[54]. Autorstwo wiersza nie jest pewne, aczkolwiek na podstawie fragmentu „Słota, grzeszny sługa twoj” przypisywany jest Przecławowi Słocie[54]. Wiersz ten jest najstarszym znanym świeckim utworem poetyckim w języku polskim i pierwszym podpisanym mianem autora[55]. Utwór mógł powstać w ostatnich latach XIV w. lub pierwszym dziesięcioleciu XV w., natomiast zapis pochodzi z kodeksu sporządzonego w latach 1413–1415[54]. Poemat, liczący 114 wersów, zachęca do przestrzegania norm kultury wysokiej podczas dworskiego biesiadowania, zawiera wykład zasad zachowania się przy stole, a także pochwałę pań i panien[56]. Napisany jest stylem dość prostym, zawiera jednak elementy zwiększające ekspresję i barwność wypowiedzi[57].

Kazania gnieźnieńskie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kazania gnieźnieńskie.

Kazania gnieźnieńskie to zbiór dziesięciu kazań po polsku umieszczonych wśród kazań łacińskich[58]. Kazania zostały wpisane do kodeksu po 1409[58]. Niektóre z nich stanowią tłumaczenie kazań Peregryna z Opola[58]. Dodatkowo przy łacińskich kazaniach umieszczone są polskie glosy[59]. Przeznaczone były dla niewykształconych słuchaczy, co sugeruje ich prosty język[58]. Cechy językowe kazań wskazują na ich wielkopolskie pochodzenie[55]. Jednak sam kodeks powstał na terenie diecezji krakowskiej[60]. Możliwe, że ich autorem był pochodzący z Wielkopolski Łukasz z Wielkiego Koźmina[58].

Chronologia[edytuj | edytuj kod]

Poniższa tabela przedstawia zarówno teksty w języku obcym (zwykle po łacinie), zawierające słowa lub zdania po polsku, jak i właściwe zabytki polszczyzny, czyli zwarte teksty napisane po polsku. Datowanie części zabytków jest niepewne, przyjęto więc w tabeli jako główne powszechniej przyjmowane datowanie. Więcej o ewentualnych rozbieżnościach w datowaniu można przeczytać w hasłach o poszczególnych tekstach. Tabela nie zawiera wszystkich średniowiecznych dokumentów, w których pojawiły się polskie słowa, ani wszystkich średniowiecznych utworów w języku polskim. Przedstawia ważniejsze pozycje, omawiane szczegółowiej w opracowaniach naukowych.

Wiek Zabytki językowe
IX w.
X w.
XI w.
XII w.
XIII w.
przełom XIII/XIV w.
przełom XIV/XV w.
XV w.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 59.
  2. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 58.
  3. ↑ a b c Walczak 1999 ↓, s. 28.
  4. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 28,30.
  5. ↑ Klemensiewicz 1976 ↓, s. 22.
  6. ↑ a b Walczak 1999 ↓, s. 30.
  7. ↑ Wilkoń 2004 ↓, s. 7.
  8. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 30–31.
  9. ↑ Wilkoń 2004 ↓, s. 16.
  10. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 31.
  11. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 32.
  12. ↑ Wilkoń 2004 ↓, s. 8.
  13. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 56–57.
  14. ↑ Wilkoń 2004 ↓, s. 21.
  15. ↑ Wilkoń 2004 ↓, s. 8–9.
  16. ↑ Michałowska 1995 ↓, s. 40.
  17. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 624–625,731.
  18. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. XVII.
  19. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. XVIII.
  20. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. XIX.
  21. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 59–66.
  22. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 61.
  23. ↑ a b c d Walczak 1999 ↓, s. 62.
  24. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 61–62.
  25. ↑ Łuczyński 2017 ↓, s. 73,77,81–83,85.
  26. ↑ a b c d e f Walczak 1999 ↓, s. 63.
  27. ↑ Michałowska 1995 ↓, s. 265.
  28. ↑ a b c Walczak 1999 ↓, s. 64.
  29. ↑ Matuszewski 2002 ↓, s. 377.
  30. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 60.
  31. ↑ Walczak 1999 ↓, s. 63–64.
  32. ↑ UNESCO: New inscriptions on the International Memory of the World Register (2014-2015). [dostęp 2018-04-10]. (ang.).
  33. ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 165–167.
  34. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 889-890.
  35. ↑ Michałowska 1995 ↓, s. 266.
  36. ↑ a b Walczak 1999 ↓, s. 64–65.
  37. ↑ a b Michałowska 2011 ↓, s. 133.
  38. ↑ Wilkoń 2004 ↓, s. 35.
  39. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 420–421.
  40. ↑ a b Michałowska 2011 ↓, s. 421.
  41. ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 89.
  42. ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 235.
  43. ↑ a b Walczak 1999 ↓, s. 65.
  44. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 422.
  45. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 422–423.
  46. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 61.
  47. ↑ a b c Michałowska 2011 ↓, s. 728.
  48. ↑ a b c Walczak 1999 ↓, s. 66.
  49. ↑ a b c Michałowska 2011 ↓, s. 729.
  50. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 732.
  51. ↑ a b Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 62.
  52. ↑ a b c Michałowska 2011 ↓, s. 746.
  53. ↑ Klemensiewicz 1976 ↓, s. 169.
  54. ↑ a b c Michałowska 2011 ↓, s. 575.
  55. ↑ a b Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 63.
  56. ↑ Michałowska 2011 ↓, s. 576.
  57. ↑ Włodarski 1997 ↓, s. XXI.
  58. ↑ a b c d e Michałowska 2011 ↓, s. 418.
  59. ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 97.
  60. ↑ Witczak 1990 ↓, s. 124.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Opracowania ogólne[edytuj | edytuj kod]

  • Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 83-235-0118-1.
  • Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976.
  • Mirosław Korolko: Wstęp. W: Średniowieczna pieśń religijna polska. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980. ISBN 83-04-00737-1.
  • Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11452-5.
  • Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
  • Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego. Jadwiga Karwasińska (wstęp i koment.), Kazimierz Abgarowicz (przetł. z łac.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966.
  • Cezary K. Święcki: Kultura piśmienna w Polsce średniowiecznej X–XII wiek. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2010. ISBN 978-83-235-0737-6.
  • Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999. ISBN 83-229-1867-4.
  • Aleksander Wilkoń: Dzieje języka artystycznego w Polsce. Średniowiecze. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004. ISBN 83-226-1383-0.
  • Tadeusz Witczak: Literatura Średniowiecza. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. ISSN 83-01-09688-8.
  • Maciej Włodarski: Wstęp. W: Polska poezja świecka XV wieku. Wrocław-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1997. ISBN 83-04-04378-5.
  • Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.

Opracowania szczegółowe[edytuj | edytuj kod]

  • Michał Łuczyński. „Geograf Bawarski" — nowe odczytania. „Polonica”. 37, s. 67–89, 2017. 
  • Józef Matuszewski: Najstarsze polskie zdanie prozaiczne. W: Józef Matuszewski: Pisma wybrane. Tom V. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2002, s. 377–385. ISBN 83-7171-516-1.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zabytki_języka_polskiego&oldid=73131091”