Ogród Botaniczny w Szczecinie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Ogród Botaniczny w Szczecinie – szczeciński ogród botaniczny o wielowiekowej historii:

Jeden z Syrenich Stawów (październik 2018)

Historia Ogrodu Botanicznego w Szczecinie[edytuj | edytuj kod]

Historia szczecińskich ogrodów botanicznych rozpoczęła się w 1607 roku, gdy na wyspie Łasztownia utworzono pierwszy ogród szkolny (niem. Botanische Schulgarten)[1]. Obecnie „ogrodem botanicznym” lub „dawnym ogrodem botanicznym” jest nazywany teren ogrodu o pow. 2,5 ha położonego w Dolinie Niemierzyńskiej. Został utworzony w okresie międzywojennym na szczecińskim osiedlu Westend (Łękno). Po wojnie był traktowany jako część miejskiego parku. Obecnie planuje się jego włączenie do nowoczesnego dużego ogrodu botanicznego, odpowiadającego standardom BGCI i Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce. Pierwszym etapem tych prac było utworzenie arboretum Syrenie Stawy.

Lata 1607–1733[edytuj | edytuj kod]

Dawny Szczecin[6]
Matthäus Merian, Topographia Germaniae, 1642
Braun & Hogenberg, „Civitates orbis terrarum”, 1581 (zob. historia Mostu Długiego)

Najwcześniejsze informacje o Botanischer Garten na wyspie Łasztownia znaleziono w statutach Pedagogium Książęcego z roku 1607 oraz w ustawach szkolnych z tego roku (zob. książę Filip II, zwany Pobożnym, „ogrody książęce” na historycznej mapie Łasztowni[6]). Na wniosek rektora Johannesa Micraeliusa utworzono w Pedagogium Zakład Nauk Przyrodniczych. W czerwcu 1665 uzyskano zgodę rządu szwedzkiego (zob. Europa po wojnie trzydziestoletniej) na wytyczenie dla Botanische Schulgarten terenu o wymiarach 435 × 238 stóp, położonego na wyspie Łasztownia (Lastadie, zob. historia ulicy Grosse Lastadie). Zamiar został zrealizowany po dwóch latach przez profesora medycyny, dr Zandera[b][7]. Utworzony ogród (własność książęca, głównie surowce zielarskie i warzywnictwo, np. dyniowate) został zniszczony w roku 1677, podczas oblężenia Szczecina przez Brandenburczyków. W roku 1681 teren zwrócono Pedagogium. Ogród został przywrócony do użytku pod kierownictwem doktora Christiana Lembke (1696–1704)[b][7] i ogrodnika J.O. Grassmana. W wydanym katalogu zamieszczono wykaz ponad 500 gatunków roślin[8].

Kolejna dewastacja nastąpiła w czasie III wojny północnej (1700–1721). W roku 1733 nowy właściciel (ogrodnik Meissner) sprzedał ogród za 2200 talarów Domowi Sierot Weissenhaus i pastorowi J.C. Schinmeierowi, proboszczowi Kościoła św. Jana Ewangelisty w Szczecinie[1].

Lata 1926–1945[edytuj | edytuj kod]

Dolina Niemierzyńska w 1931 roku (dawny Botanischer Garten – zob. otoczenie stacji kolejowej Bhf. Westend; żółty okrąg – obszar realizacji projektu Syrenie Stawy)

W I połowie XX wieku zaprojektowano ogród o pow. 2,5 ha, zajmujący część Doliny Niemierzyńskiej (zob. niem.Nemitz, po roku 1945 Niemierzyn). Urządzanie ogrodu na osiedlu Łękno (niem. Stettin-Westend) rozpoczęto w połowie lat 20. (ok. 1926 roku). Zrealizowano małe alpinarium oraz stanowisko roślinności wodnej. W cieplarni posadzono rośliny reprezentujące egzotyczną roślinność tropikalną, takie jak bananowiec, araukarie, cedry, cyprysy, cytryny i in. Prace nie zostały ukończone przed wybuchem II wojny światowej.

Od roku 1945 do dzisiaj[edytuj | edytuj kod]

Współczesny stan dawnego ogrodu botanicznego[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu wojny i przekazaniu Szczecina Polsce nieukończony ogród botaniczny był stopniowo dewastowany. Dopiero w połowie lat 50. Zarząd Zieleni Miejskiej wykonał prace porządkowe i przekazał teren do użytku publicznego jako część Parku Kasprowicza nazywaną „dawnym ogrodem botanicznym”. Dawny ogród mieści się kwartale dzisiejszych ulic: Jana Kochanowskiego, Słowiańska, Harcerzy, Serbska. Zajmuje powierzchnię 2,5 ha.

Skrzydłorzech kaukaski
Żywotnik olbrzymi

Na terenie dawnego ogrodu rośnie około 136 gatunków i odmian drzew i krzewów. W części górnej, położonej bliżej ul. Jana Kochanowskiego rosną drzewa liściaste i iglaste (na wzniesieniach), natomiast w obniżeniu od strony ul. Słowiańskiej przeważają gatunki liściaste.

W dolnej części ogrodu rosną
tulipanowiec amerykański, grujecznik japoński, skrzydłorzech kaukaski (największy okaz w Szczecinie), korkowiec amurski, brzoza żółta, ośnieża czteroskrzydła, dereń kousa, dereń rozłogowy, kalina hordowina, kalina koralowa, jaśminowiec wonny, tawlina jarzębolistna, morwa biała, śliwa wiśniowa, magnolia parasolowata, klon francuski, leszczyna turecka, klon jesionolistny w odmianie ‘Odessanum’ oraz ‘Variegatum’, jarząb domowy, grab pospolity, trzmielina oskrzydlona(inne języki), pęcherznica kalinolistna, strączyn (Cladrastis kentukea, żółty)[9][10].
W górnej części ogrodu rosną
wiązowiec zachodni, bożodrzew gruczołowaty, dereń jadalny, sosna czarna, sosna himalajska, platan klonolistny, a także: cyprysik nutkajski, cyprysik Lawsona, cyprysik groszkowy w odmianie pierzastej i szpilkowatej, żywotnik olbrzymi, jałowiec wirginijski, jodła grecka, glediczja trójcierniowa w formie bezbronnej, kasztan jadalny, brzoza błękitna Betula × caerulea[11] (zob. Blau-Birke(inne języki)) oraz dąb czerwony[9][10].

Współcześnie tak małe ogrody botaniczne nie spełniają kryteriów Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce[3] (zob. lista ogrodów reprezentowanych w ROBiA).

Zmiany celów i zasad prowadzenia ogrodów botanicznych[edytuj | edytuj kod]

W drugiej połowie XX wieku nastąpił szybki rozwój nauk biologicznych i pogłębienie wiedzy o strukturach ekosystemów. Wydarzeniami, które spowodowały duży wzrost aktywności specjalistów dziedzinie ochrony środowiska (również w Szczecinie) był Raport trzeciego Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta, przedstawiony na XXIII sesji ONZ (1969) oraz rezultaty XII Międzynarodowego Kongresu Botanicznego (1975), na którym zobowiązano się ułatwić ochronę biosfery poprzez utworzenie globalnej sieci dużych ogrodów botanicznych[12]. Stwierdzono, że zadania tych ogrodów nie powinny ograniczać się do obszaru edukacji przyrodniczej i ochrony gatunkowej roślin – jest niezbędna troska o ziemską biosferę. Zmieniły się również zasady prowadzenia ogrodów botanicznych, określane np. przez Botanic Gardens Conservation International (BGCI)(inne języki)[2], a w Polsce przez działającą od 1972 roku Radę Ogrodów Botanicznych i Arboretów[13]. Rada (ROBiA) ocenia polskie ogrody botaniczne w świetle dokumentów ratyfikowanych przez władze państwowe i parlamentarne Rzeczypospolitej Polskiej, w tym m.in.[3]:

  • Deklaracji XII Międzynarodowego Kongresu Botanicznego (1975),
  • Konwencji o Różnorodności Biologicznej uchwalonej na szczycie Ziemi w Rio de Janeiro (1992),
  • Gran Canaria Declaration on Climate Change and Plant Conservation (2000),
  • Deklaracji XVI Międzynarodowego Kongresu Botanicznego w Barcelonie (2004),
  • Globalnego Planu Działania Ogrodów Botanicznych, przygotowanego przez Ogólnoświatową Organizację Botanic Gardens Conservation International (BGCI).

Planowanie i budowa szczecińskiego ogrodu botanicznego, spełniającego wymagania BGCI i ROBiA[edytuj | edytuj kod]

W organizację nowoczesnego Ogrodu Botanicznego w Szczecinie zaangażował się w roku 1985 pierwszy rektor nowo utworzonego Uniwersytetu Szczecińskiego, prof. Kazimierz Jaskot. Wkrótce rozpoczęła działalność Komisja, w skład której weszli: prof. Teresa Orecka (dziekan Wydziału Biologii i Nauk o Morzu)[14], prof. Tadeusz Głazek, Marek Leda (przedstawiciel Miasta, krajoznawca[15]) i prof. Aleksander Łukasiewicz[16] – przewodniczący Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów PAN w latach 1975–1996. Wśród opracowań wykonanych w latach 1989–1995 w celu ustalenia nowej lokalizacji, struktury i zadań Ogrodu są wymieniane[17]:

  • Łukasiewicz A.: Ramowy program budowy nowoczesnego Ogrodu Botanicznego w Szczecinie (1991)
  • Kmita L.: Kubaturowa część programu użytkowego (1993)
  • Kmita L.: Przybliżone określenie wskaźników kosztów budowy Ogrodu Botanicznego w Szczecinie i jego etapizacja (1993)
  • Ciaciura M.: Rozszerzony program budowy Ogrodu Botanicznego w Szczecinie (1991)
  • Ciaciura M., Gliniak J., Leda M.: Inwentaryzacja dendrologiczna Parku Arkońskiego (1989)
  • Ciaciura M., Zając A., Zając M.: Mapa fitosocjologiczna Lasu Arkońskiego (1990)
  • Burakiewicz B.: Opracowanie działu dydaktycznego w planowanym Ogrodzie Botanicznym w Szczecinie (1995)
  • Frąckowiak M.: Dobór gatunków górskich do planowanego alpinarium w przyszłym Ogrodzie Botanicznym w Szczecinie (1995)
  • Kaciuba M.: Inwentaryzacja dendrologiczna Lasu Arkońskiego w Szczecinie (1995)
  • Kmita L.: Koncepcja planu zagospodarowania przestrzennego Ogrodu Botanicznego w Szczecinie (1992)

W czasie długotrwałych porównawczych analiz cech „Wodozbioru” i „Parku Arkońskiego” jako rozważanych terenów pod budowę ogrodu korzystano z wcześniejszych prac prof. Aleksandra Łukasiewicza. Stwierdzono, że więcej argumentów przemawia za drugą z wymienionych lokalizacji[12][17].

W 1997 roku pełnomocnik Rektora US do spraw budowy Ogrodu Botanicznego w Szczecinie, prof. Marian Ciaciura (1937-2011)[18][19], zorganizował Ogólnopolską Konferencję Dyrektorów Ogrodów Botanicznych i Arboretów, na której przedyskutowano różne kontrowersje związane z lokalizacją ogrodu[20] i zorganizowano wizję lokalną.

Na oficjalnej stronie Ogrodu Botanicznego w Szczecinie[12] zamieszczono m.in. opinię dr hab. Jerzego Puchalskiego[21][22], uczestniczącego w tej konferencji przewodniczącego Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce[13]. Prof. Puchalski poinformował, że[3]:

„...po wizji terenu Rada Ogrodów Botanicznych w pełni zaakceptowała propozycję przedstawioną przez Wydziałową Komisję WNP w 1989 r.[c][3]

W lipcu 2006 roku Rektorzy Uniwersytetu Szczecińskiego i Akademii Rolniczej w Szczecinie powołali Międzyuczelnianą Radę Programową[23] pod przewodnictwem prof. Mariana Ciaciury. Już 9 listopada 2006 Prezydent Miasta Szczecina Marian Jurczyk i rektorzy Uniwersytetu Szczecińskiego i Akademii Rolniczej podpisali – mimo istniejących kontrowersji[20] – List Intencyjny w sprawie budowy i utrzymania Miejskiego Ogrodu Botanicznego w Szczecinie. W roku 2010 opublikowano w prasie informację: Trwają przygotowania do uruchomienia procedury przetargowej na wykonanie dokumentacji projektowej pt. „Koncepcja i projekt budowlano-wykonawczy budowy Arboretum na terenie Syrenich Stawów w Szczecinie”[24].

Fragment tablicy informacyjnej Arboretum Syrenie Stawy w roku 2015
Tablica informacyjna w Arboretum Syrenie Stawy (2018)

Na tablicach informacyjnych Arboretum Syrenie Stawy brak informacji o planowanym połączeniu tego terenu z dawnym Ogrodem Botanicznym oraz o projektowanym zagospodarowaniu terenu leżącego między ulicą Arkońską i północną granicą terenu już eksploatowanego. Zgodnie z tym planem dotychczas niezrealizowane obiekty, to[d][25]: 1 – budynek administracyjny, 2 – budynek wejścia głównego, 3 – budynek wejścia sezonowego, 4 – budynek pracowni i laboratorium, 5 – pawilony szklarniowe / palmiarnie, 6 – szklarnie, 7 – garaże, 8 – warsztaty, 9 – magazyny, 11 – kotłownia, 12 – inspekta[25]. Do zakończenia realizacji uzgadnianego przez wiele lat programu budowy ogrodu nie doszło, czego nie uzasadnia śmierć profesorów Mariana Ciaciury i Aleksandra Łukasiewicza, którzy przez wiele lat współtworzyli ten program wspierając środowisko akademickie Szczecina[e]. Przyczyną porzucenia planów był brak funduszy[f]. W marcu 2016 roku w Kurierze Szczecińskim opublikowano artykuł pt. „Botanik” malowany[26], w którym napisano m.in.

Ponad 3 miliony złotych miasto już wydało na Arboretum „Syrenie Stawy”. Na ogród botaniczny, który nigdy w Szczecinie nie powstał. Od czterech lat jest gotowy tylko jego projekt. I choć urzędnicy doskonale wiedzą, że jest niemożliwy do realizacji bez wsparcia europejskich funduszy, to tylko raz o nie aplikowali. Tak skutecznie, że... nawet pozwolenie na budowę „botanika” zdążyło wygasnąć.[27][26]

W maju 2021 roku o czekającym na realizację planie budowy palmiarni przy Syrenich Stawach przypomniano w czasie dyskusji Komisji ds. Kultury i Promocji nad projektem „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Szczecina”. Była to reakcja na wcześniejszą propozycję utworzenia palmiarni – nowej atrakcji dla odwiedzających miasto – na wyspie Grodzkiej[28][29].

„Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Szczecina” z roku 2007 dopuszcza możliwość budowy części ogrodu botanicznego w rejonie Syrenich Stawów oraz Uroczyska Zdroje[30].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑
    Przedwojenne sanatorium Ernsta Moritza Arndta

    W 1890 roku Johannes Quistorp utworzył tu Sanatorium im. Ernsta Moritza Arndta (Stiftung Ernst-Moritz-Arndt-Haus), w którym przyjmowano nerwowo chorych i rekonwalescentów (stosowano wodolecznictwo)[5]

  2. ↑ a b Cytat z art. „Miejsce szczecińskiego Pedagogium Książęcego / Królewskiego Gimnazjum Karolińskiego w szwedzkim systemie kształcenia medycznego w latach 1646–1713”:
    W latach 1668–1695 katedrę medycyny zajmował Johannes Zander, po jego śmierci, również dożywotnio, zasiadał na niej Christoph Lembke (1696–1704), a po nim – Carl Friedrich Luther (oficjalnie zatrudniony w latach 1705–1711).
  3. ↑ W tekście zamieszczonym powyżej zacytowano mały fragment zdania z omawianej opinii, aby uniknąć wątpliwości, do jakiego terenu odnosi się opis: "położony w Parku Arkońskim, a ograniczony ulicami: Kochanowskiego, Wojska Polskiego, Miodową, Chorzowską, Chopina i Arkońską" (zob. Szczecin – mapa), znacznie większy od obszaru „zasadniczej, ścisłej części ogrodu” (zob. opracowania załącznik 1)[17]
  4. ↑ Informacje nt. tempa dalszej realizacji ambitnych projektów są trudno dostępne. W wykazach polskich ogrodów botanicznych, arboretów i palmiarni Ogród Botaniczny Uniwersytetu Szczecińskiego bywa wymieniany jako projekt (zobacz np. regulamin odznaki „Miłośnik Ogrodów Botanicznych, Arboretów i Palmiarni”[31][32]).
  5. ↑ Zachowanie różnorodności biologicznej jest od wielu lat przedmiotem pracy dydaktycznej i badawczej, prowadzonej w uczelniach wyższych Szczecina we współpracy z podobnymi zespołami naukowymi.
    Fragment opinii prof. Doc. dr hab. Jerzego Puchalskiego (ROBiA)[3]:
    Współczesne czasy stawiają przed nami ważne zadania w zakresie edukacji ekologicznej i wychowania społeczeństwa przyjaznego przyrodzie oraz racjonalnego korzystania z zasobów natury, a także rozwiązywania ważnych zadań naukowych, mających na celu ochronę gatunków wymierających na naturalnych stanowiskach. Przypomnę, że ogrody botaniczne istniejące przy uniwersytetach są ich bardzo ważnym zapleczem naukowym i dydaktycznym. Prawie wszystkie uniwersytety w Polsce posiadają własne ogrody botaniczne, z wyjątkiem silnego środowiska naukowego Szczecina, w którym wiodącą rolę pełni Uniwersytet Szczeciński.
    Uniwersytet Szczeciński (kierunki studiów, liczba studentów, doktoranci, współpraca międzynarodowa, badania naukowe)
    Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa ZUT
  6. ↑
    Oranżeria w Przelewicach

    Ze względu na trudności finansowe ceniony Ogród Dendrologiczny w Przelewicach – jeden z dwóch ogrodów botanicznych w województwie zachodniopomorskim, które są reprezentowane w krajowej Radzie Ogrodów Botanicznych i Arboretów[33] – rada gminy w roku 2020 nieodpłatnie przekazała Samorządowi Województwa Zachodniopomorskiego (utworzono Ogrody Przelewice. Zachodniopomorskie Centrum Kultury Obszarów Wiejskich i Edukacji Ekologicznej)[34][35][36].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Ogród Botaniczny. W: Tadeusz Białecki, Marian Grzęda: Encyklopedia Szczecina. T. I A-O. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 1999, s. 683. ISBN 83-87341-45-2. (pol.).
  2. ↑ a b BGCI; Securing plant diversity for the well-being of people and the planet. [w:] Strona internetowa Botanic Gardens Conservation International [on-line]. BGCI. [dostęp 2022-10-11]. (ang.).
  3. ↑ a b c d e f Doc. dr hab. Jerzy Puchalski, przewodniczący Rady Ogrodów Botanicznych w Polsce: Ogród Botaniczny. Opinia Rady Ogrodów Botanicznych. [w:] Strona internetowa Uniwersytetu Szczecińskiego [on-line]. Uniwersytet Szczeciński. [dostęp 2022-10-09].
  4. ↑ Syrenie Stawy †Sanatorium fundacji im. Ernsta Moritza Arndta. Ernst Moritz Arndt Haus, Szczecin. [w:] fotopolska.eu [on-line]. Copyright 2012 Neo & Siloy, 2012. [dostęp 2022-10-18].
  5. ↑ a b Jan Iwańczuk: Dolina Niemierzyńska > Historia. [w:] Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica.pl [on-line]. [dostęp 2022-10-17].
  6. ↑ a b Jan Iwańczuk: Dawne nazwy miejscowe na terenie Łasztowni > Ogrody książęce na planie zagospodarowania wyspy. [w:] Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica.pl [on-line]. [dostęp 2022-10-11]. „Plan de la Ville Stettin Anno MDCCXXI” (fragment).
  7. ↑ a b Joanna Nieznanowska. Miejsce szczecińskiego Pedagogium Książęcego / Królewskiego Gimnazjum Karolińskiego w szwedzkim systemie kształcenia medycznego w latach 1646–1713. „Przegląd Zachodniopomorski”, s. 47–75, 2020. ISSN 0552-4245. 
  8. ↑ Radosław Gaziński: Pedagogium Książęce (lata 1544–1667). W: red. Piotr Niedzielski, Waldemar Tarczyński Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2016 – 270: Akademicki Szczecin: XVI-XXI wiek. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2016, s. 270. ISBN 978-83-7972-071-2.
  9. ↑ a b Aleksandra Stachak, Urszula Grinn i in.: Zieleń Szczecina: Ilustrowany przewodnik dendrologiczny. Szczecin: In Plus, 2000, s. 289. (rec.).
  10. ↑ a b Waldemar Hejza: Materiały pomocnicze do konkursu krajoznawczego na Ogólnopolski Rajd „Szlakiem Walk o Szczecin”. [w:] Informator poświęcony walorom krajoznawczym zachodniej części Wzgórz Warszewskich, terenom wokół jez. Głębokiego, Doliny Niemierzyńskiej oraz Jasnym Błoniom (PTTK, Oddział Regionalny Szczecin im. Stefana Kaczmarka) [on-line]. ros.pttk.pl. [dostęp 2022-10-06]. (pol.).
  11. ↑ Betula × caerulea. [w:] Trees and Shrubs Online [on-line]. International Dendrology Society. [dostęp 2022-11-13]. (ang.).
  12. ↑ a b c Ogród Botaniczny. [w:] Strona internetowa US [on-line]. Uniwersytet Szczeciński. [dostęp 2022-10-13].
  13. ↑ a b Zezwolenie na utworzenie i prowadzenie ogrodu botanicznego. [w:] Strona internetowa Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce [on-line]. [dostęp 2022-10-18].
  14. ↑ Kierownictwo Wydziału Biologii US w latach 1992–1996. [w:] Strona internetowa US [on-line]. US. [dostęp 2022-10-21].
  15. ↑ Wędrowiec Zachodniopomorski; ISSN 1642-8455 Pismo krajoznawczo-turystyczne Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK w Szczecinie. [w:] Centralna Biblioteka PTTK. Kolegium redakcyjne: Robert Śledziński (redaktor naczelny), Marek Leda i in. [on-line]. [dostęp 2022-10-17].
  16. ↑ Zmarł prof. Aleksander Łukasiewicz. [w:] Wiadomości i wydarzenia UAM; Nekrologi [on-line]. AMU.Edu.pl, 19 sierpnia 2022. [dostęp 2022-10-13].
  17. ↑ a b c Mapa ogrodu botanicznego w Szczecinie i opracowania. [w:] Strona US Ogród Botaniczny [on-line]. Uniwersytet Szczeciński. [dostęp 2022-10-13].; załącznik 1. porównanie lokalizacji „Arkoński” i „Wodozbiór”, załącznik 2. Ścisła część terenu planowanego ogrodu, obejmująca dawny ogród z 1926.
  18. ↑ prof. dr hab. Marian Ciaciura (1937-2011). [w:] in-memoriam [on-line]. Uniwersytet Szczeciński Instytut Biologii. [dostęp 2022-10-17].
  19. ↑ Marian Ciaciura (1937-2011). [w:] Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie; Katalog Zbiorów NUKAT [on-line]. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie. [dostęp 2022-10-22].
  20. ↑ a b Spór o ogród botaniczny. [w:] Portal Miłośników Dawnego Szczecina [on-line]. pl.wordpress.org/, 30 września 2006. [dostęp 2022-11-01].
  21. ↑ prof. dr hab. Jerzy Puchalski. Polish Academy of Sciences Botanical Garden – Center for Biological Diversity Conservation in Powsin. [dostęp 2022-10-17].
  22. ↑ Paweł Kojs, dyrektor Śląskiego Ogrodu Botanicznego: Profesor Jerzy Puchalski – dzieło i osoba – jubileusz 50-lecia pracy zawodowej. ogrod-powsin.pl, 2021-07-12. [dostęp 2022-10-08].
  23. ↑ Rada programowa. [w:] Strona US Ogród Botaniczny [on-line]. Uniwersytet Szczeciński. [dostęp 2022-10-13].
  24. ↑ as: W Szczecinie powstanie ogród botaniczny (trwają przygotowania do uruchomienia procedury przetargowej na wykonanie dokumentacji projektowej pt. „Koncepcja i Projekt budowlano-wykonawczy budowy Arboretum na terenie Syrenich Stawów w Szczecinie”). [w:] Serwis Nasze Miasto [on-line]. 12 kwietnia 2010. [dostęp 2022-10-06].; „ambitne plany”.
  25. ↑ a b Teren planowanego Ogrodu Botanicznego w Szczecinie; Ścisła część ogrodu 1:2000. [w:] Kopia rysunku (wymagająca powiększenia) [on-line]. us.szc.pl. [dostęp 2022-10-19].
  26. ↑ a b Arleta Nalewajko. „Botanik” malowany. „24Kurier.pl”, 2016- 3 maja 2016. Kurier Szczeciński sp. z o.o.. 
  27. ↑ Marcin Gigiel: To jeden z najdłużej ciągnących się miejskich projektów. Co dalej z Syrenimi Stawami?. [w:] wSzczecinie.pl [on-line]. 2018-03-26. [dostęp 2022-10-28].
  28. ↑ (dar). Kolejny pomysł radnego Stankiewicza – palmiarnia na Wyspie Grodzkiej. „24kurier.pl”, 2018-09-13. 
  29. ↑ MarcinGigiel: Palmiarnia w Szczecinie? Są pomysły, gdzie mogłaby powstać. [w:] W Szczecinie. Miasto w twoim zasięgu [on-line]. w.Szczecinie.pl, 20 maja 2021. [dostęp 2022-10-21].
  30. ↑ Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Szczecina. 2007. s. 37. [dostęp 2022-10-25].
  31. ↑ Roman Henryk Orlicz: Regulamin Odznaki PTTK „Miłośnik Ogrodów Botanicznych, Arboretów i Palmiarni”. PTTK. [dostęp 2022-10-20].
  32. ↑ Roman Henryk Orlicz: Regulamin Odznaki PTTK „Miłośnik Ogrodów Botanicznych, Arboretów i Palmiarni”. [w:] Załącznik nr 1. Wykaz ogrodów botanicznych, arboretów i palmiarni [on-line]. PTTK. [dostęp 2022-10-20].
  33. ↑ Ogrody botaniczne w Polsce (mapa Google).
  34. ↑ Ogród dendrologiczny w Przelewicach w likwidacji. PiS: Tamtejsi radni zgotowali mieszkańcom piekło [online], szczecin.wyborcza.pl, 10 września 2020 [dostęp 2022-08-14].
  35. ↑ WSA unieważnił decyzję wojewody w sprawie Przelewic. Trwa przejmowanie ogrodu dendrologicznego [online], szczecin.wyborcza.pl, 21 stycznia 2021 [dostęp 2022-08-14].
  36. ↑ BIP – Ogrody Przelewice – Zachodniopomorskie Centrum Kultury Obszarów Wiejskich i Edukacji Ekologicznej [online], bip.ogrodprzelewice.pl [dostęp 2022-08-14] (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ogród_Botaniczny_w_Szczecinie&oldid=71718298”