Banan zwyczajny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Zobacz też: banan oraz banan (owoc).
Banan zwyczajny
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena eukarionty
Królestwo rośliny
Klad rośliny naczyniowe
Klad rośliny nasienne
Klasa okrytonasienne
Klad jednoliścienne
Rząd imbirowce
Rodzina bananowate
Rodzaj banan
Gatunek banan zwyczajny
Nazwa systematyczna
Musa paradisiaca L. L.
Sp. pl. 2:1043. 1753
Synonimy
  • Karkandela malabarica Raf.
  • Musa × paradisiaca
  • Musa acutibracteata M.Hotta
  • Musa alphurica Miq., nom. superfl.
  • Musa aphurica Rumph. ex Sagot
  • Musa arakanensis F.W.Ripley ex Blechynden, nom. nud.
  • Musa bacoba Rottb.
  • Musa balbisiana var. vittata
  • Musa berteroi Colla
  • Musa bidigitalis De Wild
  • Musa carolinae Sterler, nom. nud.
  • Musa champa Baker
  • Musa chapara Perr.
  • Musa chiliocarpa Backer ex K.Heyne
  • Musa consociata Nakai
  • Musa corbieri A.Chev.
  • Musa corniculata Lour.
  • Musa dacca Horan
  • Musa decrescens De Briey ex De Wild.
  • Musa discolor Planch.
  • Musa dulcissima Nakai
  • Musa emasculata De Briey ex De Wild.
  • Musa maculata Jacq.
  • Musa mensaria Moench, nom. superfl.
  • Musa nigra Perr.
  • Musa odorata Lour.
  • Musa sapientum[3]
Commons Multimedia w Wikimedia Commons

Banan zwyczajny, banan właściwy, błogosława, figa rajska, muza, pizang[4], banan zaostrzony[5] (Musa paradisiaca L.[6], Musa × paradisiaca[2], Musa paradisiaca var. sapientum[4], Musa acuminata × balbisiana[7]) – gatunek rośliny jednoliściennej należący do rodziny bananowatych (Musaceae), powszechnie uprawiany dla owoców[4]. Banan zwyczajny jest hybrydą prawdopodobnie dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata i Musa balbisiana; nazwa Musa paradisiaca odnosi się tylko do roślin uprawnych[8] będących hybrydami taksonów rodzicielskich niezależnie od ich ploidii i kombinacji genomów[9]. Nie stwierdzono występowania banana zwyczajnego w stanie dzikim[4]. Najważniejsza roślina uprawna w krajach o klimacie tropikalnym[10].

Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Banan zwyczajny jest prawdopodobnie mieszańcem dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata oraz Musa balbisiana. Ojczyzną tych gatunków i ich hybryd jest prawdopodobnie podpaństwo Indomalajskie. Mieszańcami M. acuminata oraz M. balbisiana mogą być rośliny diploidalne, triploidalne oraz tetraploidalne. Prawdopodobnie triploidia mieszańców została utrwalona przez człowieka w wyniku doboru sztucznego[8] ze względu na większą żywotność i większe uzyskiwane zbiory[9].

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Banan zwyczajny jest gatunkiem właściwym dla państwa paleotropikalnego. Nie występuje w stanie dzikim[4]. Uprawiany jest w rejonach tropikalnych i subtropikalnych: w Ameryce Łacińskiej (m.in. Brazylii, Ekwadorze, Kolumbii, Kostaryce, Hondurasie), Afryce Wschodniej, Zachodniej i Południowej (m.in. w Kamerunie, Nigerii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Demokratycznej Republice Konga, Ghanie, Burundi, Kenii, Rwandzie, Tanzanii, Ugandzie), w Australii i krajach Pacyfiku (m.in. Australii, Mikronezji, Filipinach, Papui-Nowej Gwinei), Azji (m.in. Indiach, Bangladeszu, Tajwanie)[11], a także Turcji[12].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Trwała bylina z liśćmi na długich, mięsistych ogonkach liściowych, które tworzą nibypień[13] o średnicy ok. 40 cm[14] (pochwa nowego liścia obejmuje pozostałe[4]). Poprzez pień przenika oś kwiatostanu[10]. Banan zwyczajny posiada silne kłącze, z którego wyrasta krótka łodyga[14]. Gatunek ten osiąga do 15 metrów wysokości[4].
Liście
Liście pojedyncze, lancetowate, równowąskie, z blaszką o długości do 3–4 m, z grubym nerwem środkowym. Nerwy boczne wyrastają niemal pod kątem prostym. Są całobrzegie, jednak niewzmocnione brzegi liścia zbudowane z niewytrzymałej tkanki miękiszowej[4] mogą ulegać postrzępieniu. Wyrastają zwinięte w rurkę[14].
Kwiaty
Niezróżnicowane na okwiat i koronę, dwuwargowe kwiaty na początku są białawożółte, a następnie ciemnieją. Zebrane są w szczytowy, duży i zwisający pod wpływem własnego ciężaru kwiatostan, osiągający nawet 3 metry długości[14]. Kwiaty pozornie obupłciowe: wszystkie wytwarzają zarówno pręciki, jak i słupki, jednak w dolnej części kwiatostanu znajdują się tzw. kwiaty żeńskie niezdolne do produkcji pyłku, a w szczytowej – kwiaty męskie z niezdolnym do zapylenia słupkiem[4]. Środkową część zajmują kwiaty obupłciowe[10]. Kwiaty żeńskie posiadają słupek złożony z trzech owocolistków oraz 3 – komorową zalążnię, natomiast kwiaty męskie – 5 lub 6 pręcików. Każdy kwiat posiada barwny, silnie grzbiecisty[13], trzykrotny okwiat[10]. Pięć listków okwiatu jest zrośniętych, a szósty – wolny[4].
Owoce
Beznasienne, lekko zakrzywione, podłużne jagody, trój- lub czworograniaste[4], powszechnie zwane bananami. Okrywająca owoc skórka (o kolorach od zielonego do czerwonopomarańczowego[15]) w trakcie dojrzewania zmienia kolor; u najpopularniejszych odmian z zielonego na żółtą[4]. W kwiatostanie powstaje do 400 owoców, zebranych w szeregi zwane rączkami; każda rączka składa się z od 4[10] lub 6 do 20 jagód, czyli paluszków[14]. Miąższ owoców banana zwyczajnego jest słodki, mączysty i kremowy[4].
 Osobny artykuł: Banan (owoc).

Biologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój banana

Cechy fitochemiczne[edytuj | edytuj kod]

Owoce zawierają w suchej masie[4]:

Za zapach owoców odpowiedzialny jest olejek eteryczny będący mieszaniną estrów, występujący w ilości do 0,3–0,6% suchej masy[14]; jego głównym składnikiem (pod względem zapachu) jest octan izoamylu[16].

Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]

Musa paradisiaca rozmnaża się wegetatywnie poprzez kłącza. Banan zwyczajny wytwarza partenokarpiczne owoce, chociaż jego pręciki produkują pyłek[17]. Ziarna pyłku są jednak pozbawione zdolności kiełkowania, a zalążki są zwykle nie w pełni wykształcone[4]. Roślina na poszczególnych pędach nadziemnych kwitnie i wytwarza owoce tylko raz, po czym pęd taki zamiera, a z kłącza wyrasta kolejny[18]. Kwitnienie i owocowanie następuje po 2 latach od zasadzenia[5].

Kwiatostan i owocostan banana

Genom banana zwyczajnego[edytuj | edytuj kod]

Odmiany banana zwyczajnego różnią się między sobą ploidią. Wyróżnia się odmiany triploidalne oraz tetraploidalne[8]. Triploidy posiadają 3n = 33 chromosomy, natomiast tetraploidy 4n = 44 (oba diploidalne garunki wyjściowe M. acuminata oraz balbisiana to diploidy o 2n = 22 chromosomach)[19]. Odmiany genetyczne oznacza się, zakładając oznaczenie genomów wyjściowych: AA w przypadku Musa acuminata oraz BB w przypadku Musa balbisiana[20].

Odmiany banana zwyczajnego[edytuj | edytuj kod]

Banan zwyczajny posiada odmiany skrobiowe (plantany[10], banany warzywne[14]), spożywane po ugotowaniu; deserowe, spożywane na surowo; jak również odmiany o uniwersalnym zastosowaniu[9]. Większość odmian to triploidy[21].

Wybrane kultywary banana zwyczajnego Musa paradisiaca[9]
Ploidia Oznaczenie kombinacji Typ owoców Nazwa międzynarodowa odmiany
triploidy AAB deserowe Silk Fig
Mysore
Pome
skrobiowe Maia Maole
Horn Plantain
ABB mieszane Awak
skrobiowe Bluggoe
Silver Bluggoe
Pelpita
tetraploidy ABBB Tiparot

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Owoce banana

Zastosowanie w kuchni[edytuj | edytuj kod]

Owoce odmian skrobiowych[edytuj | edytuj kod]

Owoce odmian skrobiowych, bogatych w skrobię[14], przed spożyciem gotuje się, piecze[9] lub smaży. Można je utrwalać, susząc lub wędząc[14]. Wytwarza się z nich także mąkę[4]. Są jedną z podstaw wyżywienia w krajach Afryki, Indiach, Indonezji, na wyspach Pacyfiku oraz części Ameryki Południowej[17]. Przetwarza się je także na chipsy bananowe[14].

Owoce odmian deserowych[edytuj | edytuj kod]

W czasie dojrzewania zawarta w jagodach skrobia jest rozkładana do cukrów prostych[4]. Słodkie owoce odmian deserowych spożywa się na surowo, po obraniu[9]. Wykorzystuje się je także jako składniki deserów (jak banana split[22]), dżemów, galaretek, napojów; sporządza się również syropy, wina i likiery. Banany przechowuje się w temperaturze pokojowej[14].

Inne części rośliny[edytuj | edytuj kod]

Częściowo obrany ze skórki owoc banana

Spożywa się kwiaty w postaci surowej (Laos, Tajlandia) bądź po ugotowaniu (Mjanma). Górna część (ok. 30 cm) pseudopnia bananowca po posiekaniu wykorzystywana jest jako składnik birmańskiej zupy rybnej mohinga[23]. Pęd kwiatowy wewnątrz młodego pnia pozornego, a także szczyt niedojrzałego kwiatostanu spożywa się po ugotowaniu jako warzywo[4]. W krajach afrykańskich wykorzystuje się również pąki, kwiaty, przysadki oraz młode, zwinięte jeszcze liście[10].

Zastosowanie w medycynie i kosmetyce[edytuj | edytuj kod]

W medycynie ludowej krajów tropikalnych młode liście bananów używane są do leczenia oparzeń, sok z pędów jako środek przeciwbiegunkowy oraz hamujący wypadanie włosów, natomiast sok z korzeni jako lek przeciwgorączkowy[21]. W Indiach podaje się plantany jako lekkostrawny posiłek łagodzący wzdęcia, niestrawność i wrzody żołądka. Ponadto spożywanie bananów ma przyczyniać się do obniżenia poziomu cholesterolu we krwi[14]. Prowadzone na szczurach badania sugerują pozytywny wpływ pozyskiwanych z banana zwyczajnego substancji m.in. w leczeniu cukrzycy ze współwystępującą chorobą wrzodową żołądka[24], w kontrolowaniu masy ciała i poziomu glukozy we krwi w cukrzycy[25] oraz w stymulowaniu właściwego funkcjonowania jąder (działanie androgeniczne i anaboliczne)[26]. Wykazano również ochronne działanie banana zwyczajnego na wątrobę[27] oraz znane z medycyny ludowej działanie przeciwbiegunkowe[28]. Potwierdzono także wspomaganie przez wyciągi z liści leczenia ran i oparzeń oraz ich antybakteryjne działanie[29]. Banany niedojrzałe wykazują silniejsze działanie lecznicze. Banany wykorzystuje się również do produkcji kremów pielęgnujących suchą i wrażliwą skórę[14].

Inne zastosowania[edytuj | edytuj kod]

Z bananów można uzyskiwać m.in. skrobię, pektynę, celulozę, barwniki, aromaty, naturalne substancje konserwujące oraz substancje biologicznie czynne[7]. Części rośliny nieprzeznaczone do spożycia można wykorzystać jako paszę dla zwierząt hodowlanych[14]. Skórki owoców można wykorzystać jako naturalny nawóz i składnik kompostu[30]. Liście bananowca są wykorzystywane powszechnie jako opakowanie produktów spożywczych oraz w roli podkładki, na którą nakłada się posiłki. Używa się też ich do pokrycia domów; włókna z liści skręca się w powrozy, z których wyplata się maty[14]. Części bananów niewykorzystywane w przemyśle spożywczym można wykorzystywać m.in. jako źródło biomasy, włókien, nawozów lub substancji pochłaniających metale ciężkie[7].

Banan zwyczajny w kulturze i religii[edytuj | edytuj kod]

Satay z kurczaka z ryżem podany na talerzu z liścia banana, Jawa

Podobieństwa między gatunkami i hybrydami uprawnymi sprawiają, że w kulturze mogą być one nierozróżnialne.

Uprawa i handel bananami[edytuj | edytuj kod]

Uprawa[edytuj | edytuj kod]

Uprawa bananów w pobliżu kibucu Ma’agan Micha’el, Izrael

Banany prawdopodobnie uprawiano już 4000 lat temu[4]. Obecnie rośliny te, w tym Musa paradisiaca, uprawia się w około 120 krajach. Owoce zawdzięczają popularność niskiej cenie i dużym wartościom odżywczym[36]. W uprawie banan zwyczajny wymaga wilgotnego klimatu[4] i temperatury od 15 do 35 °C, a także dużych ilości wody. Preferuje tereny nizinne[36]. Banany w uprawie rosną w tzw. gniazdach zawierających od 3 do 5 pędów[4]. Owoce uzyskuje się po 2 latach od posadzenia rośliny[5]. W sprzyjających warunkach z każdego gniazda owoce można uzyskiwać co 3–6 miesięcy; uprawę można prowadzić cały rok[4]. Średni plon owoców uzyskany z hektara uprawy może osiągać 30 ton na hektar. Banany w kiściach przed zebraniem często okrywa się folią lub specjalnymi klatkami, chroniąc je w ten sposób przed zjedzeniem przez zwierzęta, np. nietoperze[14]. Niedojrzałe banany przewozi się, głównie do Europy, w temperaturze ok. 12 °C. Dojrzewanie owoców można przyspieszyć, poddając je działaniu etylenu[4]. Na plantacjach wysokotowarowych bananowce uprawia się zwykle przez 5–20 lat, ale przy uprawie ekstensywnej gaje bananowców mogą mieć nawet 60 lat[18].

Szkodniki i choroby[edytuj | edytuj kod]

Szkodnikiem bananów są m.in. mszyce Pentalonia nigronervosa oraz nicienie, jak Pratylenchus coffeae. Banany są atakowane również przez bakterie, wirusy i grzyby[37]. Jedną z najpowszechniejszych grzybic bananów jest tzw. choroba panamska, wywoływana przez Fusarium oxysporum[14]. Uprawa monokultur, przyczyniająca się do zmniejszenia różnorodności genetycznej, może też powodować mniejszą odporność roślin[38].

Zagrożenia dla środowiska[edytuj | edytuj kod]

Używane pestycydy i nawozy mogą być niebezpieczne dla środowiska i zanieczyszczać wodę oraz glebę, przyczyniając się do jej wyjałowienia. Pozyskiwanie ziemi pod uprawę bananów wiąże się z deforestacją, a intensywna uprawa może być przyczyną erozji gleby. Produkcja bananów jest także źródłem wielu odpadów[38].

Handel bananami[edytuj | edytuj kod]

Banany są najważniejszym w handlu owocem tropikalnym[17]. Większość owoców jest produkowana i dystrybuowana przez międzynarodowe firmy, takie jak Chiquita lub Dole[39]. Owoce importowane są głównie przez kraje Unii Europejskiej, USA oraz Japonię[36].

 Zobacz więcej w artykule Banan (owoc), w sekcji Producenci.

Problemy społeczne związane z uprawą bananów[edytuj | edytuj kod]

Kontrowersje wzbudza często niewspółmierna do czasu poświęconego pracy pensja pracowników[40], stanowiąca bardzo małą część ceny rynkowej owocu[41]. Pracownicy plantacji, narażeni na kontakt z toksycznymi środkami ochrony roślin, nie są wyposażani w niezbędne środki ochrony osobistej. Na plantacjach chętniej zatrudnia się też mężczyzn niż kobiety[40]. Przy uprawie bananów w wielu krajach pracują dzieci[42].

Galeria[edytuj | edytuj kod]

  • Liść bananowca w roli opakowania

  • Przekrój przez nibypień tworzony przez pochwy liściowe

  • Młody, jeszcze zwinięty liść

  • Banana split, jeden z najpopularniejszych bananowych deserów

  • Kwiatostan bananowca (uprawy na wyspie La Palma w archipelagu Wysp Kanaryjskich)

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Stevens P.F: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001. [dostęp 2009-06-18].
  2. ↑ a b ITIS Standard Report Page: Musa X paradisiaca, itis.gov [dostęp 2017-04-27].
  3. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-03-01].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Alicja Szweykowska, Jan Szweykowski (red.), Słownik botaniczny, wyd. 2, zm. i uzup., Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, ISBN 83-214-1305-6, OCLC 847323997 (pol.).
  5. ↑ a b c Agnieszka Gawłowska, 500 owoców i warzyw. Charakterystyka, wymagania, porady, Wydawnictwo SBM, 2015.
  6. ↑ Catalogue of Life: Musa paradisiaca L., catalogueoflife.org [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  7. ↑ a b c Publikacja w otwartym dostępie – możesz ją bezpłatnie przeczytać Birdie Scott Padam i inni, Banana by-products: an under-utilized renewable food biomass with great potential, „Journal of Food Science and Technology”, 51 (12), 2014, s. 3527–3545, DOI: 10.1007/s13197-012-0861-2, ISSN 0022-1155, PMID: 25477622, PMCID: PMC4252442 [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  8. ↑ a b c N.W. Simmonds, K. Shepherd, The taxonomy and origins of the cultivated bananas., „Journal of the Linnean Society of London, Botany”, 55 (359), 1955, s. 302–312, DOI: 10.1111/j.1095-8339.1955.tb00015.x, ISSN 0024-4074 [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  9. ↑ a b c d e f R.V. Valmayor i inni, Banana cultivar names and synonyms in Southeast Asia, A.B. Molina, V.N. Roa (red.) [w:] Advancing banana and plantain R & D in Asia and the Pacific [online], 1999 [dostęp 2018-11-12].
  10. ↑ a b c d e f g h i Stanisław Lisowski, Świat roślinny tropików: przewodnik do Wystawy Botanicznej w Palmiarni Poznańskiej, Wydawnictwo Sorus, 1998.
  11. ↑ Banana-producing countries portal | News, knowledge and information on bananas, News, knowledge and information on bananas [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  12. ↑ John H. Harvey, Turkey as a Source of Garden Plants, „Garden History”, 4 (3), 1976, s. 21–42, DOI: 10.2307/1586521, JSTOR: 1586521 [dostęp 2017-04-27].
  13. ↑ a b Bogdan Zemanek, Encyklopedia biologiczna: wszystkie dziedziny nauk przyrodniczych, Czesław Jura, Hanna Krzanowska (red.), t. Tom I, 1998.
  14. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Eliza Lamer-Zalewska, Owoce egzotyczne, Wydawnictwo Astrum, 1996.
  15. ↑ Jens G. Rohwer, Atlas roślin tropikalnych, Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002.
  16. ↑ Pubchem, ISOAMYL ACETATE | C7H14O2 – PubChem, pubchem.ncbi.nlm.nih.gov [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  17. ↑ a b c Gabriele i Peter Colditz, Owoce egzotyczne: warzywa, owoce, orzechy, Wydawnictwo Multico, 1995.
  18. ↑ a b J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 114. ISBN 83-7255-326-2.
  19. ↑ OGTR (autor korporatywny), The biology of Musa L. (banana), Canberra: Department of Health and Ageing, Office of the Gene Technology Regulator Australian Government, 2008.
  20. ↑ Production and Characterization of Unripe Plantain („Musa paradisiaca” L.) Flours – ProQuest, search.proquest.com [dostęp 2017-04-27] (pol.).
  21. ↑ a b Bernard Nowak, Bettina Schulz, Atlas owoców egzotycznych, Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002.
  22. ↑ Pitt Chronicle: Back to School 2004: With a Cherry on TopPitt fetes alums creation of banana split, 1 września 2006 [dostęp 2017-04-27] [zarchiwizowane z adresu 2006-09-01].
  23. ↑ Naomi Duguid, Burma: Rivers of Flavor, wyd. Kindle Edition, Artisan Books, 2012, loc. 4486, ISBN 978-1-57965-562-4 (ang.).
  24. ↑ Publikacja w otwartym dostępie – możesz ją bezpłatnie przeczytać Mohan Kumar i inni, Healing effects of Musa sapientum var. paradisiaca in diabetic rats with co-occurring gastric ulcer: cytokines and growth factor by PCR amplification, „BMC Complementary and Alternative Medicine”, 13, 2013, s. 305, DOI: 10.1186/1472-6882-13-305, ISSN 1472-6882, PMID: 24192345, PMCID: PMC3826524 [dostęp 2017-04-27].
  25. ↑ Publikacja w otwartym dostępie – możesz ją bezpłatnie przeczytać Iroaganachi M i inni, Effect of Unripe Plantain (Musa paradisiaca) and Ginger (Zingiber officinale) on Blood Glucose, Body Weight and Feed Intake of Streptozotocin-induced Diabetic Rats, „The Open Biochemistry Journal”, 9, 2014, s. 1–6, DOI: 10.2174/1874091X01509010001, PMID: 25674161, PMCID: PMC4319205 [dostęp 2017-04-27].
  26. ↑ Musa Toyin Yakubu i inni, Effects of aqueous extract of Musa paradisiaca root on testicular function parameters of male rats, „Journal of Basic and Clinical Physiology and Pharmacology”, 24 (2), 2013, s. 151–157, DOI: 10.1515/jbcpp-2012-0059, ISSN 2191-0286, PMID: 23412874 [dostęp 2017-04-27].
  27. ↑ Publikacja w otwartym dostępie – możesz ją bezpłatnie przeczytać M. Nirmala i inni, Hepatoprotective activity of Musa paradisiaca on experimental animal models, „Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine”, 2 (1), 2012, s. 11–15, DOI: 10.1016/S2221-1691(11)60181-0, ISSN 2221-1691, PMID: 23569826, PMCID: PMC3609216 [dostęp 2017-04-27].
  28. ↑ Publikacja w otwartym dostępie – możesz ją bezpłatnie przeczytać Musa T. Yakubu i inni, Antidiarrhoeal Activity of Musa paradisiaca Sap in Wistar Rats, „Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine: eCAM”, 2015, 2015, s. 683726, DOI: 10.1155/2015/683726, ISSN 1741-427X, PMID: 25893000, PMCID: PMC4393921 [dostęp 2017-04-27].
  29. ↑ Kuppusamy Amutha, Ulagesan Selvakumari, Wound healing activity of methanolic stem extract of Musa paradisiaca Linn. (Banana) in Wistar albino rats, „International Wound Journal”, 13 (5), 2016, s. 763–767, DOI: 10.1111/iwj.12371, ISSN 1742-481X, PMID: 25224162 [dostęp 2017-04-27].
  30. ↑ 10 Ways To Use Banana Peels In Your Garden As Fertilizer |, thefrugalchicken.com [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  31. ↑ Gautam Chatterjee, Sacred Hindu Symbols, Abhinav Publications, 2001, s. 104–105, ISBN 978-81-7017-397-7 [dostęp 2017-04-29] (ang.).
  32. ↑ LBMP (autor korporatywny), Taling Chan Craftsmanship: Wat Champa Thaeng Yuak Artisan Community [w:] Local Bangkok Museum Project [online], Living Cultural Sites, 2015 [dostęp 2017-04-27] (ang. • taj.).
  33. ↑ Loi Krathong – abctajlandia.pl, abctajlandia.pl [dostęp 2017-04-27] (pol.).
  34. ↑ Pulp Fiction Bananas by Banksy [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  35. ↑ How Did Slipping on a Banana Peel Become a Comedy Staple?, 9 lipca 2012 [dostęp 2017-04-27] (ang.).
  36. ↑ a b c BANANA, nhb.gov.in [dostęp 2017-04-27].
  37. ↑ Pests and diseases portal | News, knowledge and information on bananas, News, knowledge and information on bananas [dostęp 2017-04-28] (ang.).
  38. ↑ a b Environmental problems, bananalink.org.uk [dostęp 2017-04-28] (ang.).
  39. ↑ The problem with bananas, bananalink.org.uk [dostęp 2017-04-28] (ang.).
  40. ↑ a b Social Problems | Banana Link, bananalink.org.uk [dostęp 2017-04-28] (ang.).
  41. ↑ Kto zarabia na bananie? – SKP, konsumenci.org [dostęp 2017-04-28] [zarchiwizowane z adresu 2014-08-07].
  42. ↑ Ecuador: Widespread Labor Abuse on Banana Plantations, „Human Rights Watch”, 24 kwietnia 2002 [dostęp 2017-04-28] (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Banan_zwyczajny&oldid=56555793”