Banan zwyczajny
| |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | |||||
| Klasa | |||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
banan zwyczajny | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Musa paradisiaca L. L. Sp. pl. 2:1043. 1753 | |||||
| |||||
Banan zwyczajny, banan właściwy, błogosława, figa rajska, muza, pizang[4], banan zaostrzony[5] (Musa paradisiaca L.[6], Musa × paradisiaca[7], Musa paradisiaca var. sapientum[4], Musa acuminata × balbisiana[8]) – gatunek rośliny jednoliściennej należący do rodziny bananowatych (Musaceae), powszechnie uprawiany dla owoców[4]. Banan zwyczajny jest hybrydą prawdopodobnie dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata i Musa balbisiana; nazwa Musa paradisiaca odnosi się tylko do roślin uprawnych[9] będących hybrydami taksonów rodzicielskich niezależnie od ich ploidii i kombinacji genomów[10]. Nie stwierdzono występowania banana zwyczajnego w stanie dzikim[4]. Najważniejsza roślina uprawna w krajach o klimacie tropikalnym[11].
Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]
Banan zwyczajny jest prawdopodobnie mieszańcem dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata oraz Musa balbisiana. Ojczyzną tych gatunków i ich hybryd jest prawdopodobnie podpaństwo Indomalajskie. Mieszańcami M. acuminata oraz M. balbisiana mogą być rośliny diploidalne, triploidalne oraz tetraploidalne. Prawdopodobnie triploidia mieszańców została utrwalona przez człowieka w wyniku doboru sztucznego[9] ze względu na większą żywotność i większe uzyskiwane zbiory[10].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Banan zwyczajny jest gatunkiem właściwym dla państwa paleotropikalnego. Nie występuje w stanie dzikim[4]. Uprawiany jest w rejonach tropikalnych i subtropikalnych: w Ameryce Łacińskiej (m.in. Brazylii, Ekwadorze, Kolumbii, Kostaryce, Hondurasie), Afryce Wschodniej, Zachodniej i Południowej (m.in. w Kamerunie, Nigerii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Demokratycznej Republice Konga, Ghanie, Burundi, Kenii, Rwandzie, Tanzanii, Ugandzie), w Australii i krajach Pacyfiku (m.in. Australii, Mikronezji, Filipinach, Papui-Nowej Gwinei), Azji (m.in. Indiach, Bangladeszu, Tajwanie)[12], a także Turcji[13].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Trwała bylina z liśćmi na długich, mięsistych ogonkach liściowych, które tworzą nibypień[14] o średnicy ok. 40 cm[15] (pochwa nowego liścia obejmuje pozostałe[4]). Poprzez pień przenika oś kwiatostanu[11]. Banan zwyczajny posiada silne kłącze, z którego wyrasta krótka łodyga[15]. Gatunek ten osiąga do 15 metrów wysokości[4].
- Liście
- Liście pojedyncze, lancetowate, równowąskie, z blaszką o długości do 3–4 m, z grubym nerwem środkowym. Nerwy boczne wyrastają niemal pod kątem prostym. Są całobrzegie, jednak niewzmocnione brzegi liścia zbudowane z niewytrzymałej tkanki miękiszowej[4] mogą ulegać postrzępieniu. Wyrastają zwinięte w rurkę[15].
- Kwiaty
- Niezróżnicowane na okwiat i koronę, dwuwargowe kwiaty na początku są białawożółte, a następnie ciemnieją. Zebrane są w szczytowy, duży i zwisający pod wpływem własnego ciężaru kwiatostan, osiągający nawet 3 metry długości[15]. Kwiaty pozornie obupłciowe: wszystkie wytwarzają zarówno pręciki, jak i słupki, jednak w dolnej części kwiatostanu znajdują się tzw. kwiaty żeńskie niezdolne do produkcji pyłku, a w szczytowej – kwiaty męskie z niezdolnym do zapylenia słupkiem[4]. Środkową część zajmują kwiaty obupłciowe[11]. Kwiaty żeńskie posiadają słupek złożony z trzech owocolistków oraz 3 – komorową zalążnię, natomiast kwiaty męskie – 5 lub 6 pręcików. Każdy kwiat posiada barwny, silnie grzbiecisty[14], trzykrotny okwiat[11]. Pięć listków okwiatu jest zrośniętych, a szósty – wolny[4].
- Owoce
- Beznasienne, lekko zakrzywione, podłużne jagody, trój- lub czworograniaste[4], powszechnie zwane bananami. Okrywająca owoc skórka (o kolorach od zielonego do czerwonopomarańczowego[16]) w trakcie dojrzewania zmienia kolor; u najpopularniejszych odmian z zielonego na żółtą[4]. W kwiatostanie powstaje do 400 owoców, zebranych w szeregi zwane rączkami; każda rączka składa się z od 4[11] lub 6 do 20 jagód, czyli paluszków[15]. Miąższ owoców banana zwyczajnego jest słodki, mączysty i kremowy[4].
Biologia[edytuj | edytuj kod]
Cechy fitochemiczne[edytuj | edytuj kod]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dane liczbowe na podstawie: [17] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[18] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Za zapach owoców odpowiedzialny jest olejek eteryczny będący mieszaniną estrów, występujący w ilości do 0,3–0,6% suchej masy[15]; jego głównym składnikiem (pod względem zapachu) jest octan izoamylu[19].
Rozmnażanie[edytuj | edytuj kod]
Musa paradisiaca rozmnaża się wegetatywnie poprzez kłącza. Banan zwyczajny wytwarza partenokarpiczne owoce, chociaż jego pręciki produkują pyłek[20]. Ziarna pyłku są jednak pozbawione zdolności kiełkowania, a zalążki są zwykle nie w pełni wykształcone[4]. Roślina na poszczególnych pędach nadziemnych kwitnie i wytwarza owoce tylko raz, po czym pęd taki zamiera, a z kłącza wyrasta kolejny[21]. Kwitnienie i owocowanie następuje po 2 latach od zasadzenia[5].
Genom banana zwyczajnego[edytuj | edytuj kod]
Odmiany banana zwyczajnego różnią się między sobą ploidią. Wyróżnia się odmiany triploidalne oraz tetraploidalne[9]. Triploidy posiadają 3n = 33 chromosomy, natomiast tetraploidy 4n = 44 (oba diploidalne garunki wyjściowe M. acuminata oraz balbisiana to diploidy o 2n = 22 chromosomach)[22]. Odmiany genetyczne oznacza się, zakładając oznaczenie genomów wyjściowych: AA w przypadku Musa acuminata oraz BB w przypadku Musa balbisiana[23].
Odmiany banana zwyczajnego[edytuj | edytuj kod]
Banan zwyczajny posiada odmiany skrobiowe (plantany[11], banany warzywne[15]), spożywane po ugotowaniu; deserowe, spożywane na surowo; jak również odmiany o uniwersalnym zastosowaniu[10]. Większość odmian to triploidy[24].
| Ploidia | Oznaczenie kombinacji | Typ owoców | Nazwa międzynarodowa odmiany |
|---|---|---|---|
| triploidy | AAB | deserowe | Silk Fig |
| Mysore | |||
| Pome | |||
| skrobiowe | Maia Maole | ||
| Horn Plantain | |||
| ABB | mieszane | Awak | |
| skrobiowe | Bluggoe | ||
| Silver Bluggoe | |||
| Pelpita | |||
| tetraploidy | ABBB | Tiparot |
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Zastosowanie w kuchni[edytuj | edytuj kod]
Skórki[edytuj | edytuj kod]
Skórki bananów to bogate źródło minerałów, związków bioaktywnych i błonnika pokarmowego[25]. Można z nich np. upiec ciasto, przygotować ocet lub wykorzystać je do zmiękczania mięsa[26]. Od niedawna produkuje się mąkę ze skórek bananowych[25].
Owoce odmian skrobiowych[edytuj | edytuj kod]
Owoce odmian skrobiowych, bogatych w skrobię[15], przed spożyciem gotuje się, piecze[10] lub smaży. Można je utrwalać, susząc lub wędząc[15]. Wytwarza się z nich także mąkę[4][25]. Są jedną z podstaw wyżywienia w krajach Afryki, Indiach, Indonezji, na wyspach Pacyfiku oraz części Ameryki Południowej[20]. Przetwarza się je także na chipsy bananowe[15].
Owoce odmian deserowych[edytuj | edytuj kod]
W czasie dojrzewania zawarta w jagodach skrobia jest rozkładana do cukrów prostych[4]. Słodkie owoce odmian deserowych spożywa się na surowo, po obraniu[10]. Wykorzystuje się je także jako składniki deserów (jak banana split[27]), dżemów, galaretek, napojów; sporządza się również syropy, wina i likiery. Banany przechowuje się w temperaturze pokojowej[15].
Inne części rośliny[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Spożywa się kwiaty w postaci surowej (Laos, Tajlandia) bądź po ugotowaniu (Mjanma). Górna część (ok. 30 cm) pseudopnia bananowca po posiekaniu wykorzystywana jest jako składnik birmańskiej zupy rybnej mohinga[28]. Pęd kwiatowy wewnątrz młodego pnia pozornego, a także szczyt niedojrzałego kwiatostanu spożywa się po ugotowaniu jako warzywo[4]. W krajach afrykańskich wykorzystuje się również pąki, kwiaty, przysadki oraz młode, zwinięte jeszcze liście[11].
Zastosowanie w medycynie i kosmetyce[edytuj | edytuj kod]
W medycynie ludowej krajów tropikalnych młode liście bananów używane są do leczenia oparzeń, sok z pędów jako środek przeciwbiegunkowy oraz hamujący wypadanie włosów, natomiast sok z korzeni jako lek przeciwgorączkowy[24]. W Indiach podaje się plantany jako lekkostrawny posiłek łagodzący wzdęcia, niestrawność i wrzody żołądka. Ponadto spożywanie bananów ma przyczyniać się do obniżenia poziomu cholesterolu we krwi[15]. Prowadzone na szczurach badania sugerują pozytywny wpływ pozyskiwanych z banana zwyczajnego substancji m.in. w leczeniu cukrzycy ze współwystępującą chorobą wrzodową żołądka[29], w kontrolowaniu masy ciała i poziomu glukozy we krwi w cukrzycy[30] oraz w stymulowaniu właściwego funkcjonowania jąder (działanie androgeniczne i anaboliczne)[31]. Wykazano również ochronne działanie banana zwyczajnego na wątrobę[32] oraz znane z medycyny ludowej działanie przeciwbiegunkowe[33]. Potwierdzono także wspomaganie przez wyciągi z liści leczenia ran i oparzeń oraz ich antybakteryjne działanie[34]. Banany niedojrzałe wykazują silniejsze działanie lecznicze. Banany wykorzystuje się również do produkcji kremów pielęgnujących suchą i wrażliwą skórę[15].
Inne zastosowania[edytuj | edytuj kod]
Z bananów można uzyskiwać m.in. skrobię, pektynę, celulozę, barwniki, aromaty, naturalne substancje konserwujące oraz substancje biologicznie czynne[8]. Części rośliny nieprzeznaczone do spożycia można wykorzystać jako paszę dla zwierząt hodowlanych[15]. Skórki owoców można wykorzystać jako naturalny nawóz i składnik kompostu[35]. Liście bananowca są wykorzystywane powszechnie jako opakowanie produktów spożywczych oraz w roli podkładki, na którą nakłada się posiłki. Używa się też ich do pokrycia domów; włókna z liści skręca się w powrozy, z których wyplata się maty[15]. Części bananów niewykorzystywane w przemyśle spożywczym można wykorzystywać m.in. jako źródło biomasy, włókien, nawozów lub substancji pochłaniających metale ciężkie[8].
Banan zwyczajny w kulturze i religii[edytuj | edytuj kod]
Podobieństwa między gatunkami i hybrydami uprawnymi sprawiają, że w kulturze mogą być one nierozróżnialne.
- Banan w wierzeniach religii hinduistycznej symbolicznie reprezentuje Lakszmi, Sakambhari i Wanadurgę. Występuje też jako symbol znaczenia mantry Neti neti[36]. W kulcie jest używany podczas Lakszmipudźy i Durgapudźy (wtedy jest kąpane i ubierane w szaty analogicznie jak posążki bóstw).
- W Tajlandii z pozornych pni bananów rzeźbi się dekoracje używane podczas pogrzebów i uroczystości religijnych, nazywane thaeng yuak[37].
- Podczas tajlandzkiego święta Loy Krathong spławia się tratewki wykonane z liści bananów[38].
- Andy Warhol umieścił wizerunek banana na okładce słynnego, kontrowersyjnego albumu grupy The Velvet Underground – The Velvet Underground & Nico.
- Leonard Cohen konsumuje banana na zdjęciu zdobiącym okładki albumu I’m Your Man (1988) oraz singla o tym samym tytule
- Banan pojawia się w nawiązujących do Pulp Fiction graffiti Banksy’ego[39].
- Określenie „bananowa młodzież”, stworzone w latach 60. i używane przez PZPR (nawiązujące do luksusowych i deficytowych w czasach PRL bananów) miało kompromitować studentów związanych z marcowymi protestami w 1968 roku.
- Poślizgnięcie się na skórce od banana jest znanym slapstickowym gagiem, wykorzystywanym od czasów kina niemego[40].
Uprawa i handel bananami[edytuj | edytuj kod]
Uprawa[edytuj | edytuj kod]
Banany prawdopodobnie uprawiano już 4000 lat temu[4]. Obecnie rośliny te, w tym Musa paradisiaca, uprawia się w około 120 krajach. Owoce zawdzięczają popularność niskiej cenie i dużym wartościom odżywczym[41]. W uprawie banan zwyczajny wymaga wilgotnego klimatu[4] i temperatury od 15 do 35 °C, a także dużych ilości wody. Preferuje tereny nizinne[41]. Banany w uprawie rosną w tzw. gniazdach zawierających od 3 do 5 pędów[4]. Owoce uzyskuje się po 2 latach od posadzenia rośliny[5]. W sprzyjających warunkach z każdego gniazda owoce można uzyskiwać co 3–6 miesięcy; uprawę można prowadzić cały rok[4]. Średni plon owoców uzyskany z hektara uprawy może osiągać 30 ton na hektar. Banany w kiściach przed zebraniem często okrywa się folią lub specjalnymi klatkami, chroniąc je w ten sposób przed zjedzeniem przez zwierzęta, np. nietoperze[15]. Niedojrzałe banany przewozi się, głównie do Europy, w temperaturze ok. 12 °C. Dojrzewanie owoców można przyspieszyć, poddając je działaniu etylenu[4]. Na plantacjach wysokotowarowych bananowce uprawia się zwykle przez 5–20 lat, ale przy uprawie ekstensywnej gaje bananowców mogą mieć nawet 60 lat[21].
Szkodniki i choroby[edytuj | edytuj kod]
Szkodnikiem bananów są m.in. mszyce Pentalonia nigronervosa oraz nicienie, jak Pratylenchus coffeae. Banany są atakowane również przez bakterie, wirusy i grzyby[42]. Jedną z najpowszechniejszych grzybic bananów jest tzw. choroba panamska, wywoływana przez Fusarium oxysporum[15]. Uprawa monokultur, przyczyniająca się do zmniejszenia różnorodności genetycznej, może też powodować mniejszą odporność roślin[43].
Zagrożenia dla środowiska[edytuj | edytuj kod]
Używane pestycydy i nawozy mogą być niebezpieczne dla środowiska i zanieczyszczać wodę oraz glebę, przyczyniając się do jej wyjałowienia. Pozyskiwanie ziemi pod uprawę bananów wiąże się z deforestacją, a intensywna uprawa może być przyczyną erozji gleby. Produkcja bananów jest także źródłem wielu odpadów[43].
Handel bananami[edytuj | edytuj kod]
Banany są najważniejszym w handlu owocem tropikalnym[20]. Większość owoców jest produkowana i dystrybuowana przez międzynarodowe firmy, takie jak Chiquita lub Dole[44]. Owoce importowane są głównie przez kraje Unii Europejskiej, USA oraz Japonię[41].
Problemy społeczne związane z uprawą bananów[edytuj | edytuj kod]
Kontrowersje wzbudza często niewspółmierna do czasu poświęconego pracy pensja pracowników[45], stanowiąca bardzo małą część ceny rynkowej owocu[46]. Pracownicy plantacji, narażeni na kontakt z toksycznymi środkami ochrony roślin, nie są wyposażani w niezbędne środki ochrony osobistej. Na plantacjach chętniej zatrudnia się też mężczyzn niż kobiety[45]. Przy uprawie bananów w wielu krajach pracują dzieci[47].
Galeria[edytuj | edytuj kod]
Liść bananowca w roli opakowania
Przekrój przez nibypień tworzony przez pochwy liściowe
Młody, jeszcze zwinięty liść
Banana split, jeden z najpopularniejszych bananowych deserów
Kwiatostan bananowca (uprawy na wyspie La Palma w archipelagu Wysp Kanaryjskich)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-18] (ang.).
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-03-01].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Alicja Szweykowska, Jan Szweykowski (red.), Słownik botaniczny, wyd. 2, zm. i uzup., Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, ISBN 83-214-1305-6, OCLC 847323997 (pol.).
- ↑ a b c Agnieszka Gawłowska, 500 owoców i warzyw. Charakterystyka, wymagania, porady, Wydawnictwo SBM, 2015.
- ↑ Catalogue of Life: Musa paradisiaca L., catalogueoflife.org [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ Musa X paradisiaca, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ a b c Birdie Scott Padam i inni, Banana by-products: an under-utilized renewable food biomass with great potential, „Journal of Food Science and Technology”, 51 (12), 2014, s. 3527–3545, DOI: 10.1007/s13197-012-0861-2, ISSN 0022-1155, PMID: 25477622, PMCID: PMC4252442 [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ a b c N.W. Simmonds, K. Shepherd, The taxonomy and origins of the cultivated bananas., „Journal of the Linnean Society of London, Botany”, 55 (359), 1955, s. 302–312, DOI: 10.1111/j.1095-8339.1955.tb00015.x, ISSN 0024-4074 [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ a b c d e f R.V. Valmayor i inni, Banana cultivar names and synonyms in Southeast Asia, A.B. Molina, V.N. Roa (red.), [w:] Advancing banana and plantain R & D in Asia and the Pacific [online], 1999 [dostęp 2018-11-12].
- ↑ a b c d e f g Stanisław Lisowski, Świat roślinny tropików: przewodnik do Wystawy Botanicznej w Palmiarni Poznańskiej, Wydawnictwo Sorus, 1998.
- ↑ Banana-producing countries portal | News, knowledge and information on bananas, News, knowledge and information on bananas [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ John H. Harvey, Turkey as a Source of Garden Plants, „Garden History”, 4 (3), 1976, s. 21–42, DOI: 10.2307/1586521, JSTOR: 1586521 [dostęp 2017-04-27].
- ↑ a b Bogdan Zemanek, Encyklopedia biologiczna: wszystkie dziedziny nauk przyrodniczych, Czesław Jura, Hanna Krzanowska (red.), t. Tom I, 1998.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Eliza Lamer-Zalewska, Owoce egzotyczne, Wydawnictwo Astrum, 1996.
- ↑ Jens G. Rohwer, Atlas roślin tropikalnych, Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002.
- ↑ Bananas, raw. [w:] FoodData Central [on-line]. U.S. Department of Agriculture. [dostęp 2022-03-13].
- ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
- ↑ Pubchem, ISOAMYL ACETATE | C7H14O2 – PubChem, pubchem.ncbi.nlm.nih.gov [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ a b c Gabriele i Peter Colditz, Owoce egzotyczne: warzywa, owoce, orzechy, Wydawnictwo Multico, 1995.
- ↑ a b J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 114. ISBN 83-7255-326-2.
- ↑ OGTR (autor korporatywny), The biology of Musa L. (banana), Canberra: Department of Health and Ageing, Office of the Gene Technology Regulator Australian Government, 2008.
- ↑ Production and Characterization of Unripe Plantain („Musa paradisiaca” L.) Flours – ProQuest, search.proquest.com [dostęp 2017-04-27] (pol.).
- ↑ a b Bernard Nowak, Bettina Schulz, Atlas owoców egzotycznych, Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002.
- ↑ a b c Khoozani, Birch, Bekhit. Production, application and health effects of banana pulp and peel flour in the food industry. „Journal of Food Science and Technology”. 56(2), s. 548–559, luty 2019. [dostęp 2020-09-05]. (ang.).
- ↑ Gretchen McKay: Why throw away peels when you can turn them into cakes, candies. [w:] Pittsburgh Post-Gazette [on-line]. Block Communications, 1 maja 2019. [dostęp 2020-09-05]. (ang.).
- ↑ Pitt Chronicle: Back to School 2004: With a Cherry on TopPitt fetes alums creation of banana split, 1 września 2006 [dostęp 2017-04-27] [zarchiwizowane z adresu 2006-09-01].
- ↑ Naomi Duguid, Burma: Rivers of Flavor, Kindle Edition, Artisan Books, 2012, loc. 4486, ISBN 978-1-57965-562-4 (ang.).
- ↑ Mohan Kumar i inni, Healing effects of Musa sapientum var. paradisiaca in diabetic rats with co-occurring gastric ulcer: cytokines and growth factor by PCR amplification, „BMC Complementary and Alternative Medicine”, 13, 2013, s. 305, DOI: 10.1186/1472-6882-13-305, ISSN 1472-6882, PMID: 24192345, PMCID: PMC3826524 [dostęp 2017-04-27].
- ↑ Iroaganachi M i inni, Effect of Unripe Plantain (Musa paradisiaca) and Ginger (Zingiber officinale) on Blood Glucose, Body Weight and Feed Intake of Streptozotocin-induced Diabetic Rats, „The Open Biochemistry Journal”, 9, 2014, s. 1–6, DOI: 10.2174/1874091X01509010001, PMID: 25674161, PMCID: PMC4319205 [dostęp 2017-04-27].
- ↑ Musa Toyin Yakubu i inni, Effects of aqueous extract of Musa paradisiaca root on testicular function parameters of male rats, „Journal of Basic and Clinical Physiology and Pharmacology”, 24 (2), 2013, s. 151–157, DOI: 10.1515/jbcpp-2012-0059, ISSN 2191-0286, PMID: 23412874 [dostęp 2017-04-27].
- ↑ M. Nirmala i inni, Hepatoprotective activity of Musa paradisiaca on experimental animal models, „Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine”, 2 (1), 2012, s. 11–15, DOI: 10.1016/S2221-1691(11)60181-0, ISSN 2221-1691, PMID: 23569826, PMCID: PMC3609216 [dostęp 2017-04-27].
- ↑ Musa T. Yakubu i inni, Antidiarrhoeal Activity of Musa paradisiaca Sap in Wistar Rats, „Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine: eCAM”, 2015, 2015, s. 683726, DOI: 10.1155/2015/683726, ISSN 1741-427X, PMID: 25893000, PMCID: PMC4393921 [dostęp 2017-04-27].
- ↑ Kuppusamy Amutha, Ulagesan Selvakumari, Wound healing activity of methanolic stem extract of Musa paradisiaca Linn. (Banana) in Wistar albino rats, „International Wound Journal”, 13 (5), 2016, s. 763–767, DOI: 10.1111/iwj.12371, ISSN 1742-481X, PMID: 25224162 [dostęp 2017-04-27].
- ↑ 10 Ways To Use Banana Peels In Your Garden As Fertilizer |, thefrugalchicken.com [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ Gautam Chatterjee, Sacred Hindu Symbols, Abhinav Publications, 2001, s. 104–105, ISBN 978-81-7017-397-7 [dostęp 2017-04-29] (ang.).
- ↑ LBMP (autor korporatywny), Taling Chan Craftsmanship: Wat Champa Thaeng Yuak Artisan Community, [w:] Local Bangkok Museum Project [online], Living Cultural Sites, 2015 [dostęp 2017-04-27] (ang. • taj.).
- ↑ Loi Krathong – abctajlandia.pl, abctajlandia.pl [dostęp 2017-04-27] (pol.).
- ↑ Pulp Fiction Bananas by Banksy [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ How Did Slipping on a Banana Peel Become a Comedy Staple?, 9 lipca 2012 [dostęp 2017-04-27] (ang.).
- ↑ a b c BANANA, nhb.gov.in [dostęp 2017-04-27].
- ↑ Pests and diseases portal | News, knowledge and information on bananas, News, knowledge and information on bananas [dostęp 2017-04-28] (ang.).
- ↑ a b Environmental problems, bananalink.org.uk [dostęp 2017-04-28] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-29] (ang.).
- ↑ The problem with bananas, bananalink.org.uk [dostęp 2017-04-28] (ang.).
- ↑ a b Social Problems | Banana Link, bananalink.org.uk [dostęp 2017-04-28] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-29] (ang.).
- ↑ Kto zarabia na bananie? – SKP, konsumenci.org [dostęp 2017-04-28] [zarchiwizowane z adresu 2014-08-07].
- ↑ Ecuador: Widespread Labor Abuse on Banana Plantations, „Human Rights Watch”, 24 kwietnia 2002 [dostęp 2017-04-28] (ang.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.