Przejdź do zawartości

Pałuki

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 213.156.111.220 (dyskusja) o 15:13, 3 gru 2015. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Pałuki
Położenie Pałuk na mapie Polski z zaznaczonymi województwami i powiatami
Położenie Pałuk na mapie Polski z zaznaczonymi województwami i powiatami
Dzielnica Wielkopolska
Dorzecze Wełny i Noteci
Ludność 154 tys. osób
Powierzchnia 2156 km²
Gęstość zaludnienia ponad 70 osób/km²
Miasta 10
Wsie około 300[potrzebny przypis]

Pałuki – region kulturowy w województwach kujawsko-pomorskim i wielkopolskim, obszar był częścią historycznej ziemi kaliskiej.

O miano głównego miasta Pałuk konkurują Kcynia, Szubin i Żnin[1][2].

Gąsawka – główna rzeka Pałuk
Kcynia
Szubin
Żnin, rynek

Nazwa

Termin Pałuki wywodzi się prawdopodobnie od wyrazu łuk, łęk, łęg, oznaczającego trawiastą nizinę pomiędzy gruntami ornymi, lub od łukowatego kształtu niewielkich, ale wszechobecnych w tym rejonie wzniesień. Pojawiła się ona po raz pierwszy w źródłach w XIV – u Janka z Czarnkowa, a niedługo później i u Jana Długosza – jako terra Palucacensis.

Od nazwy ziemi pochodzi również nazwa rodu szlacheckiego Pałuków.

Terytorium

Pałuki utożsamia się z przedrozbiorowym powiatem kcyńskim (częścią województwa kaliskiego, a od 1768 r. gnieźnieńskiego).

Tak wyznaczony obszar liczy 2156 km².[potrzebny przypis]

Główne miasto

Pałuki nigdy nie były odrębną prowincją administracji państwowej, dlatego nigdy w historii nie istniała uzasadniona potrzeba określania stolicy tej ziemi. O randze miast w regionie decydował zmieniający się podział administracyjny państwa, wpływy obywateli miast lub też po prostu wielkość tychże miast.

Pomimo braku podstaw historycznych zdarzają się jednak próby wskazania głównego miasta Pałuk. Największe aspiracje do tego miana przejawiają trzy miasta:

  • Kcynia – jedno z najmniejszych miast polskich, ale należące do najstarszych na Pałukach (prawa miejskie w 1262), w średniowieczu ważny ośrodek kulturowy, religijny i polityczny, siedziba powiatu w województwie kaliskim (1314–1768), a następnie do czasu rozbiorów (1793) gnieźnieńskim. Powiat ten w znacznej mierze pokrywał się z etnicznym regionem Pałuk.
  • Szubin – w stosunku do pozostałych miast pałuckich dość młode, jednak od czasów swego charyzmatycznego założyciela – Sędziwoja nabierające znaczenia w I Rzeczypospolitej. Wraz z okolicznymi wioskami główne gniazdo rodowe Pałuków, którzy są ściśle utożsamiani ze swoją rodzinną ziemią. Od czasów zaborów (1818) do 1975 siedziba powiatu, który obejmuje Pałuki. Od 1835 jest siedzibą sądu. Arena walk w czasie powstania wielkopolskiego (1918).
  • Żnin – choć miasto to leży na Pałukach, nie było ściśle związane z rodem Pałuków, lecz pozostawało pod wpływem biskupów gnieźnieńskich – od czasów Bulli gnieźnieńskiej do I rozbioru Polski w 1772. Obecnie jest jednym z największych miast regionu, a od 1999 jest siedzibą powiatu, który obejmuje znaczne tereny Pałuk. Dodatkowymi atutami Żnina są wielorakie atrakcje turystyczne znajdujące się w okolicznych miejscowościach. W Żninie wydawane jest czasopismo Pałuki, które integruje lokalną społeczność i powoduje, że miasto aspiruje do miana stolicy Pałuk.

Historia

Na obszarze, który później wyodrębnił się pod nazwą Pałuki, istniały w czasach przedpaństwowych grody obronne, spośród których najbardziej znane są w Łeknie i Biskupinie. W czasach panowania Bolesława Chrobrego głównym grodem na tym obszarze było Łekno, w którym powstał jeden z najstarszych kościołów w Wielkopolsce (rotunda)[3]. Najdawniejsze informacje dotyczące ludności zamieszkującej obszar Pałuk, zawarte zostały w Bulli gnieźnieńskiej z 1136). W 1227 w Gąsawie miał miejsce słynny zjazd książąt polskich, na którym zamordowano ostatniego seniora, Leszka Białego. W tym też czasie lokowano Kcynię oraz Żnin, które stały się kasztelaniami. W 1314 Pałuki znalazły się w granicach odrodzonego po rozbiciu dzielnicowym Królestwa Polskiego, w województwie kaliskim. Za Kazimierza Wielkiego rozwijały się prężnie i zyskiwały mieszkańców – prawa miejskie uzyskały wtedy Gołańcz, Szubin i Wenecja.

U schyłku panowania w Polsce dynastii Piastów Pałuki były terenem wojny domowej rodów rycerskich dążących do obsadzenia tronu według własnej koncepcji. Konflikt polityczny i kryzys korony zażegnany został m.in. przez Sędziwoja Pałukę, regenta Ludwika Węgierskiego, jedną z najbardziej wyrazistych osobowości ówczesnej polityki. Sędziwój Pałuka, jako stronnik Andegawenów, w znacznej mierze przyczynił się do przejęcia tronu przez Jadwigę.

Pałuki przez blisko pięć wieków znajdowały się w granicach województwa kaliskiego. Wychowali się na nich w tym czasie m.in. poeta Klemens Janicki oraz tłumacz Biblii Jakub Wujek. Podczas potopu szwedzkiego bardzo dotkliwie ucierpiały. W 1768 znalazły się w wydzielonym z województwa kaliskiego wojwództwie gnieźnieńskim, lecz już po 4 latach zostały podzielone między Rzeczpospolitą a Prusy. W 1793 znalazły się już w całości pod zaborem pruskim. W 1794 zagościły na nich wojska Jana Henryka Dąbrowskiego podczas powstania kościuszkowskiego.

W 1807 Pałuki znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 w Wielkim Księstwie Poznańskim (od 1848 Prowincji Poznańskiej). Pochodzili stąd m.in. naukowcy bracia Śniadeccy. Objęła je Wiosna Ludów, kolonizacja niemiecka, strajki szkolne 1905-1906 oraz powstanie wielkopolskie, które szczególnie dało się we znaki Pałuczanom, lecz jednocześnie dzięki któremu powrócili na łono ojczyzny. W latach międzywojennych należały do województwa poznańskiego, a dzieliły się na powiaty: szubiński, wągrowiecki i żniński. Od 1939 do 1945 pozostawały pod okupacją niemiecką, a później znów w granicach Polski, podzielone między różne województwa. Na największe ośrodki miejskie wyrosły w XX w. Wągrowiec na zachodzie oraz Żnin na wschodzie.

Osadnictwo

Na terenie Pałuk znajduje się dziesięć miast: Barcin, Gołańcz, Janowiec Wielkopolski, Kcynia, Łabiszyn, Margonin, Szamocin, Szubin, Wągrowiec, Żnin oraz dwie wsie gminne: Damasławek i Wapno a także ok. 300 sołeckich. Największym miastem regionu jest Wągrowiec, z liczbą ludności ok. 25 tys., drugi pod względem jest Żnin (ok. 14 tys. mieszk.) a trzeci Szubin (ok. 9 tys. mieszk.). Łącznie mieszka tu 154 tys. osób, co daje zagęszczenie ludności powyżej 70 osób na km².[potrzebny przypis]

Religia

Pałuki, początkowo pogańskie, w średniowieczu stały się katolickie. Zasadniczo przez całe ostatnie tysiąclecie należały do archidiecezji gnieźnieńskiej. W XII w. (dokładna data sporna) założono w Łeknie jedno z pierwszych w Polsce opactw cysterskich, przeniesione w 1396 r. do Wągrowca. W tym też okresie kasztelania żnińska była własnością arcybiskupa. W następnych wiekach sprowadzono m.in. relikwie Krzyża Św. do kcyńskiej fary, a bernardynów do Gołańczy. Reformacja nie zaznaczyła się na nich wyraźnie. Obecnie zdecydowana większość Pałuczan to katolicy. Wg. statystyk kościelnych w diecezji bydgoskiej regularnie na mszę świętą uczęszcza 36% wierzących, co jest nieco poniżej średniej krajowej (39,1%).[potrzebny przypis][4] Na owym terenie znajdują się dekanaty: chodzieski (mniejszość), damasławski, kcyński, szubiński (większość), wągrowiecki i żniński. Od 2004 północne parafie należą do nowej diecezji bydgoskiej.

Geografia fizyczna

Pałuki na mapie hydrograficznej Polski

Pałuki położone są w większości na Pojezierzu Chodzieskim. Południowe krańce znajdują się na Pojezierzu Gnieźnieńskim, a północne w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej. Na polodowcowym terenie Pałuk znajduje się około 100 jezior[5].

Temperatury roczne wynoszą 8-8,5 °C[6], a opady należą do najniższych w Polsce, oscylując wokół 500 mm[7].

Największymi rzekami, poza granicznymi, są Gąsawka i Nielba. Całe Pałuki znajdują się w dorzeczu Odry, z czego około połowa regionu znajduje się w dorzeczu Noteci, a reszta – Wełny (prawych dopływów Warty)[8]. Często przytaczanym, lecz błędnym przykładem bifurkacji jest skrzyżowanie Nielby i Wełny w Wągrowcu, które powstało w wyniku prac melioracyjnych prowadzonych przez cystersów w dolinie Wełny (XV-XVI w.).

Najniżej położonym miejscem jest ujście Margoninki do Noteci (47,7 m n.p.m.), a najwyższym wzniesieniem szczyt Chełmianki na północ od Kcyni (161 m n.p.m.)[9]. Przeciętna wysokość wynosi ok. 100 m n.p.m. Występujące tutaj gleby brunatne[10] wykazują się najczęściej dobrą przydatnością rolniczą, wobec czego przeważają na nich grunty orne, zdecydowanie najsilniej zalesione są rubieże tej krainy[11].

Zobacz też

  1. ↑ Kamila Czechowska: Spory Żnina i Szubina w roku 1931. [w:] Pałuki nr 368 [on-line]. Tygodnik Pałuki, 1999-10. [dostęp 2011-05-17].
  2. ↑ Józef Marosz: Rzecz o malowniczym położeniu Kcyni. [w:] Pałuki nr 160 [on-line]. Tygodnik Pałuki, 1995-11. [dostęp 2011-05-17].
  3. ↑ Andrzej M. Wyrwa, Grody na stanowisku Ł3 w Łeknie i ich chronologia, w: Studia i materiały do dziejów Pałuk, tom VI, Warszawa 2006, ISBN 83-7181-425-9; 978-83-7181-425-9.
  4. ↑ Ks. Wojciech: Dominicantes 2013. www.iskk.pl. [dostęp 2015-09-23].
  5. ↑ Raport o stanie środowiska Pałuk.
  6. ↑ Źródło: Atlas klimatu Polski pod redakcją Haliny Lorenc, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Warszawa 2005 – Temperatura powietrza – średnia roczna (°C).
  7. ↑ Numeryczna mapa sumy opadów rocznych. Opracowanie:T. Górski, G. Demidowicz, T. Deputat, K. Górska, I. Marcinkowska, W. Spoz-Pać, A. Zaliwski, E. Wróblewska, IUNG Puławy 1998.
  8. ↑ Rastrowa Mapa Podziału Hydrograficznego Polski.
  9. ↑ Chełminki.
  10. ↑ Genetyczna klasyfikacja gleb – Narodowy Atlas Polski, 1994.
  11. ↑ geoportal.gov.pl – Ortofotomapa satelitarna.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pałuki&oldid=44231804”