Pierwsza palatalizacja słowiańska

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Pierwsza palatalizacja słowiańska – prasłowiańska palatalizacja spółgłosek [k], [ɡ], [x] kolejno w [č'], [ž'], [š'], gdy poprzedzają samogłoski przednie oraz miękkie sonanty.

Opis zjawiska[edytuj | edytuj kod]

Prasłowiańskie spółgłoski miękkopodniebienne [k], [ɡ], [x] (które odpowiadają kolejno polskim [k], [ɡ], [ch]), gdy poprzedzają samogłoski przednie [i], [ь], [e], [ě], [ę] lub miękkie sonanty [ŕ̥] (*ьr) i [ĺ̥] (*ьl), przechodzą kolejno w [č'], [ž'], [š'] (które odpowiadają kolejno polskim [cz], [ż], [sz], lecz prasłowiańskie były miękkie)[1][2]. Ponadto w takich sytuacjach zbitki [sk] i [st] asymilują się w [šč'] (polskie [szcz]), a [zɡ] w [ždž'] (polskie [żdż]).

Niektórzy autorzy rozdzielają palatalizacje przed samogłoskami przednimi i palatalizację przed [j][3], podczas gdy inni uważają je za jeden proces[4][5][6].

Refleksy[edytuj | edytuj kod]

Początkowo refleksy pierwszej palatalizacji były miękkie i w niektórych językach słowiańskich pozostają takie do dziś. W języku rosyjskim ż i sz stwardniały w XIV wieku, ale cz zachowało swoją miękkość; w języku białoruskim i ukraińskim cz również stwardniało[7]. Dawna miękkość jest odzwierciedlona w rosyjskiej ortografii przez pisownię żi i szi, chociaż wymawiane są jako ży i szy. Ponadto miękkość ż i sz przed samogłoskami przednimi jest nadal zachowana w dialektach kirowskich[8].

W języku polskim refleksy stwardniały już w XVI wieku[9].

Wynik palatalizacji [ɡ] > [ž'] zamiast [dž'] tłumaczy się tym, że afrykaty dźwięczne w całej historii języka prasłowiańskiego były niestabilne. Dlatego wkrótce po zakończeniu procesu palatalizacji [dž'] zostało uproszczone do [ž'][10].

Etapy pośrednie[edytuj | edytuj kod]

Według Augusta Leskiena proces przemiany przechodził według następującego schematu: [k] > [k'] > [k'x'] > [t'x'] > [t'š'] > [č’][11].

Aleksiej Szachmatow przedstawił krótszy proces[11]:

  • [k'] > [k’ћ’] > [č’];
  • [ɡ’] > [ɡ’ђ’] > [dž’];
  • [x’] > [š’];

Samuił Biernsztiejn uzupełnił go później i przedstawił w następującej formie[11]:

  • [k':] > [kћ'] > [ћ’] > [č’];
  • [ɡ’:] > [ɡђ'] > [ђ’] > [dž’];
  • [x’:] > [ɡś'] > [š'];

Stojko Stojkow krytykuje ten schemat, wskazując, że w bułgarskim dialekcie razłoskim(inne języki), gdzie proces podobny do pierwszej palatalizacji zaszedł w XX wieku, istniał tylko jeden etap pośredni: [k] > [k'] > [č’][12]. Jest to schemat postulowany dla języka prasłowiańskiego przez Valerijusa Čekmonasa[13].

Konsekwencje[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza palatalizacja wzbogaciła fonetykę języka prasłowiańskiego o cztery nowe dźwięki: /tʃʲ/, /ʒʲ/, /ʃʲ/, /dʒʲ/ i fonologię o trzy fonemy: [č], [ž], [š]. Według wielu badaczy fonologizacja [č], [ž], [š] nastąpiła po zmianie [ē] na [ā] po spółgłoskach miękkich[14][15].

Przykłady[edytuj | edytuj kod]

  • [k] > [č’]:
  • [ɡ] > [ž']:
  • [x] > [š']:
    • prasł. ‎*suxъ ‘suchy’ + ‎*-ja > ‎*suša ‘susza’ > pol. suchy : susza, ros. suchoj : susza, bułg. such : susza[22];
    • prasł. ‎*porxъ ‘proch’ + ‎*-iti > ‎*poršiti ‘kurzyć, posypywać’ > pol. proch : prószyć, ros. poroch : poroszytʹ, bułg. prach : prasza[23];
  • [sk] > [šč']:
    • pie. ‎*h₁éskʷe > prasł. ‎*ešče ‘jeszcze’ > pol. jeszcze, ros. jeszczo, bułg. oszte[24];
    • prasł. ‎*luska ‘łuska’ + ‎*-iti > ‎*luščiti ‘łuskać’ > pol. łuska : łuszczyć, ros. łuska : łuszczitʹ, słoweń. lūska : luščīti[25];
  • [st] > [šč']:
    • prasł.‎*gǫstъ ‘gęsty’ + ‎*-ja > ‎*gǫšča ‘coś gęstego’ > pol. gęsty : dial. gąszcza/gęszcza, ros. gustoj : guszcza, słoweń. gost : gošča[26];
    • prasł.‎*tĺ̥stъ ‘napęczniały, gruby’ + ‎*-ja > ‎*tĺ̥šča ‘napęcznienie, grubość’ > pol. tłusty : tłuszcza, ros. tołstyj : tołszcza, serb-chorw. tust : tušta[27];
  • [zɡ] > [ždž']:
    • prasł. ‎*drozga ‘coś rozgniecionego; męty’ + ‎*-ьja > ‎*droždžьja ‘coś rozgniecionego; drożdze’ > st.pol. drożdża (dziś tylko lm. drożdże), ros. lm. drożżi, bułg. lm. drożdi[28].

Chronologia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza palatalizacja nastąpiła przed monoftongizacją dyftongów, co spowodowało drugą palatalizację[29].

Językoznawcy nie zgadzają się dokładnie co do datacji procesu. Tak więc Leszek Moszyński datował proces na początek n.e – II w. n.e.[30], Arnošt Lamprecht na lata 400–475 (z dokładnością do 25 lat)[29], Jurij Szewelow[31] i Matej Šekli[32] na V–VI w., a Marc L. Greenberg stwierdził, że proces ten miał miejsce w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia, osiągając kulminację w siódmym wieku naszej ery[33].

Dane toponimiczne[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza palatalizacja była wciąż żywym procesem, gdy Słowianie osiedlili się w górnym dorzeczu Dniepru, gdzie zapożyczyli szereg nazw miejscowości od miejscowej ludności bałtyckiej: Vilkesa > Wołczesa, *Akesā > Oczosa, *Laṷkesā > Łuczosa, Merkinė > Merecz, *Gēdras (lit. giẽdras ‘czysty’) > Żadro, *Skērii̯ā > Szczara, a także później podczas kolonizacji ziem ugrofińskich, kiedy zapożyczono nazwy Iżorowie (est. Ingerimaa) i Sieliżarowka[4][34].

Jednocześnie pierwsza palatalizacja została zakończona do czasu zasiedlenia Peloponezu przez Słowian (VI-VII w.), gdzie zachowały się słowiańskie toponimy w greckim zapisie: gr. Sírakon < prasł. ‎*široko, Tsernílo < prasł. ‎*čьrnidlo, Moutsíla < prasł. ‎*močidlo[4], Tsernítsa < prasł. ‎*čьrnica, Tsirnaóra < prasł. ‎*čьrna gora, Zigobísti < prasł. ‎*žegovišče, Stroúza < prasł. ‎*stružija, Bersítsi < prasł. ‎*vьršcь[35].

Jeżeli nazwa jednego z praskich wzgórz, Žiži(inne języki), pochodzi z języków germańskich (por. goc. sigis ‘zwycięstwo’), to w takim przypadku pierwsza palatalizacja była istotna w czasie zasiedlania Czech przez Słowian[31].

Dane z zapożyczeń[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza palatalizacja znajduje odzwierciedlenie w wielu słowiańskich słowach zapożyczonych z języków germańskich:

Biernsztiejn uważał, że w tym przypadku nie był to żywy proces fonetyczny, ale substytucja dźwięków, jak w Niczipor z greckiego Nikēphóros, a zanim te zapożyczenia zostały przeprowadzone, pierwsza palatalizacja już się zakończyła[38].

Pierwsza palatalizacja miała miejsce już w momencie zetknięcia się plemion słowiańskich z fińskimi. Świadczą o tym liczne fińskie zapożyczenia z języka prasłowiańskiego:

Sugeruje się, że istnieją fińskie slawizmy, zapożyczone przed pierwszą palatalizacją[40]:

Jednakże Petri Kallio uważa, że prasłowiańskie dźwięki [č] i [dž] zostały zastąpione przez fińskie [k], podobnie jak w fińskich zapożyczeniach z języka lapońskiego[40].

Dane dotyczące slawizmów w języku greckim są zgodne z danymi dotyczącymi toponimów: zanim Słowianie zamieszkali na Peloponezie, pierwsza palatalizacja została już zakończona. Znajduje to odzwierciedlenie w greckich słowach[4]:

Paralele[edytuj | edytuj kod]

W językach słowiańskich[edytuj | edytuj kod]

W dialekcie razłoskim(inne języki) języka bułgarskiego w XX wieku (po 1915 r.) nastąpił proces podobny do pierwszej palatalizacji: [к’] /kʲ/ > [ч’] /tʃʲ/, [г’] /gʲ/ > [џ'] /dʒʲ/: ч’ѝсел ‘kwaśny’ (bułg. standard. кисел), ч’уфтѐ ‘kotlet’ (кюфте), кнѝџ’и ‘książki’ (книги), ерџ’ѐн ‘kawaler’ (ерген)[41].

W Polsce w Borach Tucholskich i zachodniej Krajnie zaszedł proces zmiany [k’] i [ɡ’] w [ć] i [ʒ́]: ʒ́ipći (pol. standard. gibki), naʒ́e (nagie), ćeř (kierz)[42].

Poza językami słowiańskimi[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 142.
  2. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 249.
  3. ↑ Shevelov 1964 ↓, s. 249.
  4. ↑ a b c d Stieber 2005 ↓, s. 67.
  5. ↑ Czekman 1979 ↓, s. 54.
  6. ↑ Żowtobriuch i in. 1980 ↓, s. 37.
  7. ↑ Borkowski i Kuzniecow 2006 ↓, s. 152–153.
  8. ↑ Фонетика русских диалектов: шипящие щелевые согласные [online] [dostęp 2011-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-30].
  9. ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 150.
  10. ↑ Sieliszczew 2006 ↓, s. 178–179.
  11. ↑ a b c Biernsztiejn 2005 ↓, s. 169.
  12. ↑ Stojkow 1971 ↓, s. 380.
  13. ↑ Czekman 1979 ↓, s. 55.
  14. ↑ Żurawlow 1990 ↓, s. 555.
  15. ↑ Galinska 2004 ↓, s. 22.
  16. ↑ Sławski. četyre 1976 ↓, s. 185.
  17. ↑ Sławski. čŕ̥nъ 1976 ↓, s. 240.
  18. ↑ Vasmer 1987b ↓, s. 219.
  19. ↑ Boryś. żywy 2005 ↓, s. 760.
  20. ↑ Boryś. żona 2005 ↓, s. 756.
  21. ↑ Boryś. żar 2005 ↓, s. 751.
  22. ↑ Boryś. susza 2005 ↓, s. 588.
  23. ↑ Boryś. prószyć 2005 ↓, s. 486.
  24. ↑ Derksen 2008 ↓, s. 146.
  25. ↑ Boryś. łuszczyć 2005 ↓, s. 306.
  26. ↑ ESSJa. *gǫšča/*gǫščь 1980 ↓, s. 89.
  27. ↑ Boryś. tłuszcza 2005 ↓, s. 636.
  28. ↑ Sławski 1979 ↓, s. 262.
  29. ↑ a b Lamprecht 1978 ↓, s. 145.
  30. ↑ Moszyński 2006 ↓, s. 38.
  31. ↑ a b c Shevelov 1964 ↓, s. 252.
  32. ↑ Šekli 2016 ↓, s. 223.
  33. ↑ Greenberg 2016 ↓, s. 530.
  34. ↑ Šekli 2016 ↓, s. 222–223.
  35. ↑ Shevelov 1964 ↓, s. 251.
  36. ↑ Boryś 2005 ↓, s. 594.
  37. ↑ Vasmer 1987a ↓, s. 424–425.
  38. ↑ Biernsztiejn 2005 ↓, s. 169–170.
  39. ↑ Kallio 2006 ↓, s. 159.
  40. ↑ a b Kallio 2006 ↓, s. 157–158.
  41. ↑ Stojkow 1971 ↓, s. 376–378.
  42. ↑ Shevelov 1964 ↓, s. 602.
  43. ↑ Bursje 2004 ↓, s. 140.
  44. ↑ Brunnier 2006 ↓, s. 277–279.
  45. ↑ Barrou 1976 ↓, s. 75–76.
  46. ↑ Dżaukian 1982 ↓, s. 57–60.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Walery Czekman: Исследования по исторической фонетике праславянского языка. Mińsk: Наука и техника, 1979.
  • Zdzisław Stieber: Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2005. ISBN 83-01-14542-0.
  • Mychajło A. Żowtobriuch, Ołeksij T. Wołoch, Stepan P. Samojłenko, Iłarion I. Słyńko: Iсторична граматика української мови. Kijów: Вища школа, 1980. (ukr.).
  • Jurij S. Masłow: Грамматика болгарского языка. Moskwa: Высшая школа, 1981.
  • Władimir P. Gudkow: Сербохорватский язык. Moskwa: Издательство Московского университета, 1969.
  • Wiktor I. Borkowski, Pietr S. Kuzniecow: Историческая грамматика русского языка. Moskwa: КомКнига, 2006. ISBN 5-484-00280-X.
  • Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-2602-5.
  • Afanasij M. Sieliszczew: Старославянский язык. Moskwa: Наука - Издательство МГУ, 2006. ISBN 5-211-06129-2.
  • Новая первая палатализация в болгарском языке. W: Stojko I. Stojkow: Исследования по славянскому языкознанию. 1971, s. 375–380.
  • Фонологизация. W: Władimir K. Żurawlow: Лингвистический энциклопедический словарь. 1990. ISBN 5-85270-031-2.
  • Jelena A. Galinska: Историческая фонетика русского языка. Moskwa: Издательство Московского университета, Издательство «Наука», 2004. ISBN 5-211-04969-1.
  • Praslovanština a její chronologické členění. W: Arnošt Lamprecht: Československé přednášky pro VIII. mezinárodní sjezd slavistů. 1978.
  • Leszek Moszyński: Wstęp do filologii słowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2006. ISBN 83-01-14720-2.
  • George Y. Shevelov: Prehistory of Slavic. The historical phonology of common Slavic. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1964.
  • Matej Šekli: Primerjalno glasoslovje slovanskih jezikov. T. 1. Lublana: Znanstvena založba Filozofske fakultete, 2016. ISBN 978-961-237-742-7.
  • Slavic. W: Marc L. Greenberg: The Indo-European Languages. London - New York: Routledge, 2016. ISBN 978-0-415-73062-4.
  • Petri Kallio: On The Earliest Slavic Loanwords In Finnish. Wyd. 27. Slavica Helsengiensia, 2006. ISBN 978-0-415-73062-4.
  • Eduard Bursje: Основы романского языкознания. Moskwa: URSS, 2004.
  • Karł Brunnier: История английского языка. Moskwa: URSS, 2006.
  • Giework B. Dżaukian: Сравнительная грамматика армянского языка. Erywań: Wydawnictwo Armeńskiej Akademii Nauk, 1982.
  • Konstantin G. Krasuchin: Введение в индоевропейское языкознание. Moskwa: Академия, 2004. ISBN 5-7695-0900-7.
  • Tomas Barrou: Санскрит. Moskwa: Прогресс, 1976.
  • Samuił B. Biernsztiejn: Сравнительная грамматика славянских языков. Moskwa: Издательство Московского университета, Издательство «Наука», 2005.
Słowniki
Język prasłowiański
Fonetyka
Tendencje
Zmiany fonetyczne
Akcentologia
Morfologia
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pierwsza_palatalizacja_słowiańska&oldid=73208192”