Żółkiew

Polski herb miasta

Żółkiew (ukr. Жовква/Żowkwa, ros. Жолква/Żołkwa) - miasto na Ukrainie, obwód lwowski, nad Świną. W latach 1951-91 nosiło nazwę Niestierow (Нестеров, od nazwiska lotnika rosyjskiego Piotra Niestierowa; spotykana jest również transkrypcja Nesterow). Do 17 września 1939 siedziba powiatu w województwie lwowskim. Żółkiew leży ok. 35 km od granicy z Polską.

Historia

Żółkiew została założona w 1597 przez hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. Miasto wraz z zamkiem zaprojektował Paweł Szczęśliwy. Była miastem prywatnym. Prawa miejskie otrzymała 22 lutego 1603 dzięki przywilejowi króla Zygmunta III. Należało później do Daniłowiczów, Sobieskich i Radziwiłłów. Miasto założono na planie nieregularnego pięcioboku z zamkiem oraz rynkiem i przylegającą do niego kolegiatą. Żółkiew otoczona przez mury obronne z czterema bramami (jedna z bram - Zwierzyniecka i część murów zachowały się do dziś). Budowę miasta dokończyła małżonka fundatora, Regina z Herburtów Żółkiewska, która, po tragicznej śmierci Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą w roku 1620 stała się, razem z synem Janem, właścicielką Żółkwi. Następnie miasto przejęła córka – Zofia Daniłowiczowa, a po niej jej córka Teofila, zamężna z Jakubem Sobieskim, kasztelanem krakowskim, którego synem był późniejszy król Jan III. Żółkiew była ulubioną rezydencją króla Jana III Sobieskiego. Król umocnił miasto nowoczesnymi obwarowaniami, dekorował też miasto w stylu barokowym, tu przywoził swoje liczne wojenne trofea. Odbyła się tu m.in. uroczystość nadania królowi Sobieskiemu przez króla Francji Ludwika XIV w 1676 r. Orderu Ducha Świętego, obchody zwycięstwa odniesionego pod Wiedniem i wręczenie w 1684 r. papieskich wyróżnień przysłanych przez Innocentego XI – poświęconego miecza i kapelusza Janowi III, a królowej Marii Kazimierze – Złotej Róży. Zamek odziedziczył syn króla - Jakub Sobieski, który zmarł w Żółkwi w 1737. Od tego czasu zamek popadał stopniowo w ruinę. Przed I wojną światową podjęto próbę jego odbudowy, lecz w 1915 spłonął całkowicie. Ponowną odbudowę rozpoczęto w dwudziestoleciu międzywojennym, jednak nie zdołano jej ukończyć.

Żółkiew była garnizonem 6 Pułku Strzelców Konnych im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

24 lipca 1944 została zdobyta przez wojska radzieckie.

Kolegiata św. Wawrzyńca w Żółkwi

Wśród zabytków wyróżnia się kościół farny wzniesiony w latach 1606-1618 z fundacji hetmana Stanisława Żółkiewskiego, pod wezwaniem św. Wawrzyńca z grobowcami Jakuba i Konstantego Sobieskich, który w XIX wieku był jedną z najwspanialszych skarbnic pamiątek narodowych.

W żółkiewskiej farze oprócz pięknych marmurowych nagrobków Żółkiewskich i Sobieskich (autorstwa Andreasa Schlütera) znajdowały się do 1939 ogromne malowidła batalistyczne obrazujące największe zwycięskie bitwy króla Jana III Sobieskiego i jego pradziada Stanisława Żółkiewskiego, tworzące jeden z najbardziej monumentalnych zespołów malarstwa batalistycznego w Europie:

• Bitwa pod Chocimiem (ok.1679) pędzla gdańskich malarzy: Andreasa Stecha i Ferdinanda van Kessela. Obraz ma wymiary 675 x 550 cm i przedstawia króla Jana III Sobieskiego siedzącego na koniu.
• Bitwa pod Kłuszynem (ok.1620) Szymona Boguszowicza

oraz dwa malowidła wykonane w latach 1693-1695 przez Marcina Altomontego :

• Bitwa pod Wiedniem
• Bitwa pod Parkanami

Obrazy batalistyczne zostały na początku lat '60 XX wieku. umieszczone w Lwowskiej Galerii Sztuki w Olesku. Po wywiezieniu ich z kościoła w Żółkwi nie były nigdy eksponowane we wspólnym miejscu. Po upadku ZSRR i zwrocie kościoła katolikom obrazy te nie powróciły niestety na swoje dawne miejsce i pozostały w gestii galerii obrazów. W muzeum na zamku w Olesku była wystawiona (częściowo zrolowana) Bitwa pod Wiedniem, zaś w pobliskim kościele pokapucyńskim Bitwa pod Kłuszynem i Bitwa pod Chocimiem. Czwarte płótno, Bitwa pod Parkanami, było do końca lat dziewięćdziesiątych przechowywane zrolowane w skrzyni.

Strona polska od 2004 r. podejmowała starania o "uzyskanie zgody" posiadacza obrazów – Lwowskiej Galerii Sztuki na przewóz niszczejących zabytków do Warszawy, celem poddania ich profesjonalnej konserwacji. Przeszło trzyletnie żmudne negocjacje w tej sprawie z Ukraińcami, którzy stanowczo odmawiali zgody, prowadzone przez przedstawicieli Zamku Królewskiego w Warszawie oraz Departamentu Dziedzictwa Kulturowego, zakończyły się w końcu pod koniec 2007 r. sukcesem. Podpisanie porozumienia umożliwiło przewóz do Warszawy (w grudniu 2007 r.) pierwszych dwóch większych obrazów (Bitwa pod Wiedniem i Bitwa pod Parkanami o wym. 85 m² każdy), wymagających zarazem przeprowadzenia zakrojonych na szeroką skalę prac konserwatorskich.

W ostatnich latach kościół został objęty projektem rewaloryzacyjnym, realizowanym w ramach Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Dziedzictwo Kulturowe”, finansowanym ze środków ministerialnych, które pochodzą bezpośrednio z budżetu Państwa Polskiego.

inne Zabytki

• Zamek w Żółkwi z pocz. XVII wieku
• Kościół Dominikanów pw Wniebowzięcia NMP z 1655 roku. We wnętrzu świątyni zachowały się późnobarokowe nagrobki (bardzo uszkodzone po wojnie) fundatorki Teofili Sobieskiej oraz jej syna Marka ściętego przez Kozaków po bitwie pod Batohem (brata króla Jana III).
• Klasztor Dominikanów - zwany z racji opiekunów klasztorem królewskim (Conventus Regalis), barokowy.
• Synagoga w Żółkwi
• Kamienice z podcieniami z XVII w. przy rynku od strony kolegiaty
• Cerkiew i monaster Bazylianów pw. Serca Jezusowego, barokowa, fundowana w 1612 roku przez Stanisława Żółkiewskiego. Przebudowana w moskiewskim stylu w 1906 r.
• Ratusz neobarokowy z 1932 roku, proj. Bronisław Wiktor
• Brama Zwierzyniecka (rekonstrukcja)
• Brama Krakowska (Glińska) z XVII wieku (rekonstrukcja)
• Kościół św. Łazarza i klasztor Felicjanek z 1627 r., fundacja Zofii Daniłowiczowej
• Kościół św. Andrzeja i klasztor Dominikanek (przebudowany na szpital i koszary), fundacja króla Jana III

zabytki niezachowane:

• Brama Żydowska
• Brama Lwowska

Ludzie związani z Żółkwią

• Zbigniew Burzyński - polski pilot i konstruktor balonów, kapitan Wojska Polskiego, jeden z pionierów polskiego sportu balonowego, dwukrotny zdobywca pucharu Gordona Bennetta i rekordzista świata,
• Leopold Endel-Ragis - polski dowódca wojskowy, pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego,
• Kazimierz Kłósak - polski filozof, neoscholastyk, przedstawiciel tomizmu lowańskiego,
• Stefan Niementowski - polski chemik, rektor Politechniki Lwowskiej, profesor,
• Józef Ruffer - polski malarz, poeta liryczny,
• Jakub Sobieski - polski magnat, poseł, pamiętnikarz, działacz polityczny, dowódca wojskowy, ojciec Jana III Sobieskiego,
• Jan III Sobieski - król Polski,
• Helena Stępowska-Skwarczyńska - polska aktorka,
• Paweł Szczęśliwy - polski architekt włoskiego pochodzenia, przedstawiciel renesansu,
• Kazimierz Wyrzykowski - polski instruktor skautowy, lekarz, pierwszy Naczelny Komendant Skautowy we Lwowie w latach 1911–1914,
• Stanisław Żółkiewski - polski magnat, od 1618 hetman wielki koronny i kanclerz wielki koronny.

Galeria

• 
  Zamek Sobieskich
• 
  Ratusz
• 
  Rynek
• 
  Kościół dominikanów
• 
  Synagoga

Linki zewnętrzne

• Żółkiew, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 817 .
• Zdjęcia z Żółkwi