Historia miasta Wolin

Pierwsze ślady ludzi na terenie Wolina pochodzą z epoki kamienia (4200-1700 lat p.n.e.)

. Wykopaliska świadczą o istnieniu osadnictwa nieustannie, we wszystkich późniejszych epokach: brązu, żelaza, okresu wpływów rzymskich oraz wędrówki ludów.

Widok Wolina w X wieku. Wizerunek umieszczony jest na jednym z bloków mieszkalnych w centrum miasta.

Osiadłe w tamtym czasie na terenie dzisiejszej gminy Wolin plemię Wolinian rozwinęło niezliczone ośrodki życia plemiennego, a według niektórych źródeł z samego Wolina – Winety w X wieku uczyniło największe miasto Europy.

Powstanie miasta

Badania dowiodły, że Wolin-Jomsborg powstał na przełomie VI i VIII wieku i jego trzon stanowiła ludność słowiańska. Lokalizacja na przeprawie przez Dziwnę, w najwęższym jej miejscu, na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych i jednocześnie niedaleko morza sprawiła, że Wolin rozwijał się szybko jako duży ośrodek handlu i wymiany.

Pierwsze pisemne wzmianki

Wzgórze Wisielców

Pierwsze pisemne wzmianki o Wolinie pochodzą z około 870 roku. Znalazły się one w Żywocie "Świętego Ansgara" spisanym przez mnicha Rymbarta i wymieniają miasto jako jedno z największych w Europie

. Późniejsze badania archeologiczne potwierdziły te słowa

. Wzmianki o grodzie znalazły się także w opisach Ibrahima ibn Jakuba – żydowskiego kupca i podróżnika z 966 roku. Pisał on:

Posiadają oni [Wolinianie] potężne miasto nad oceanem mające dwanaście bram. Ma ono przystań do której używają przepołowionych pni. Wojują oni z Mieszkiem, a ich siła bojowa jest wielka. Nie mają króla i nie dają się prowadzić jednemu władcy, a sprawującymi władzę wśród nich są ich starsi...

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

O Wolinie wspominał również Adama z Bremy w 1074 roku:

Przy jej ujściu stoi poważne miasto Jumneta, ośrodek wielce odwiedzany przez barbarzyńców i greków mieszkających naokoło. Jest to istotnie największe z miast, jakie są w Europie. Mieszkają w nim Słowianie i inne narodowości, Grecy i barbarzyńcy. Miasto to, bogate wszystkimi towarami północy, posiada wszelkie możliwe przyjemności i rzadkości. Jest tam garnek Wulkana, który mieszkańcy greckim ogniem nazywają.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Thietmar w roku 1000 określił gród jako: civitas magna Livilni, a Adam Bremeński w 1074 roku określił nazwę i położenie Wolina – Jumne u ujścia Odry na ziemi Słowian.

Świętowit woliński czczony w czasach średniowiecznych

Początkiem wczesnośredniowiecznego miasta była niewielka osada, która dzięki handlowi szybko rozbudowała przedmieścia i stała się centrum życia religijnego kultu słowiańskiego Światowida – Trygława. W bezpośrednim sąsiedztwie słowiańskiego grodu powstały cmentarzyska: dzisiejsza Młynówka i Wzgórze Wisielców, gdzie widać jeszcze ślady kurhanów.

W IX wieku otoczony został potężnymi umocnieniami drewniano-ziemnymi. Pod koniec IX wieku wieś nabrała cech miejskich. Stała się stolicą plemienia Wolinian. Była również ważnym ośrodkiem kulturowym. Obszar objęty władaniem Wolinian sięgał po Kamień Pomorski na północy i po Puszczę Goleniowską na południu. Obejmował powierzchnię około 1200 km². W szybkim tempie rozwijały się rzemiosła i handel. Największy rozwój Wolina przypada na IX-XII wiek. O bujnej historii tego miasta mówią kroniki niemieckie i sagi skandynawskie. Występuje w nich pod nazwą Jom i Jomsborg. Według Jomswikingasagi jarl Palnatoki zbudował w X wieku ufortyfikowane miasto dotykające otwartego morza. Ogromny, mogący pomieścić 300 statków port zamknięty był żelazną bramą, nad którą w kamiennej wieży czuwały straże. Drużyna Wikingów stąd miała organizować śmiałe wyprawy. O Jomsborgu wspominają także Żywoty Olafa Tryggvasona, spisane dopiero w XIII wieku.

Zwycięstwo Mieszka I

Głaz pamiątkowy w Wolinie. Napis na nim w językach polskim i duńskim: KRÓL DUŃSKI HARALD SINOZĘBY ZMARŁ W WOLINIE W 986 R.

Od początku swojego istnienia państwo-miasto prowadziło samodzielną politykę. Po zwycięstwie Mieszka I nad Wolinianami 21 września 967 roku miasto zostało włączone do Polski i szybko stało się jednym z największych miast w Europie. Mieszko I otoczył je wałem obronnym o konstrukcji hakowej, stosowanej szeroko w państwie polskim. Wolin stał się pierwszym polskim portem nad Bałtykiem i jednym z najważniejszych ośrodkiem handlowym. Około 300-metrowej długości nabrzeże wysunęło go na czołowe miejsce wśród portów w basenie Morza Bałtyckiego. 1 listopada 987 roku w Wolinie zmarł zbiegły król duński Harald Sinozęby. W roku 1007 Wolinianie wysłali własnych posłów na dwór cesarza rzymskiego

.

Plan najstarszego osadnictwa w Wolinie

Sam gród Wolinian był otoczony wałem obronnym, jednak część przyległa do Dziwny i stanowiąca port była nieosłonięta. Pierwsze drewniane domostwa zbudowane były z plecionej wikliny o rozmiarach ok. 5x6 metrów. Główny szkielet odkrytego i najstarszego domu stanowiły słupy z dranic, oplecione wiklinowymi prętami. Dach – prawdopodobnie – dwuspadowy podparty był na słupach biegnących przez środek domu. Wejście było w dłuższej południowej ścianie domu. Wewnątrz pośrodku istniało palenisko. W centralnym miejscu osady wznosiła się świątynia pogańska. Miasto połączone było poprzez wyspę Wolińską Kępę ze stałym lądem. Ulice Wolina wyłożone były poprzecznie układanymi przepołowionymi kłodami drzewa i faszyną. Mieszkańcy zajmowali się handlem, obróbką bursztynu, rzemiosłem, bednarstwem, garncarstwem i tkactwem. Naprawiano i budowano tu również statki (korabnictwo) oraz produkowano szkło. Na południe z Wolinem sąsiadowała uboga osada w której przeważali rybacy. Na wzgórzach na północ od miasta wznosił się warowny gród-cytadela, zwany dzisiaj Srebrnym Wzgórzem, chroniący miasto od atakiem od rzeki i morza. Powstał około połowy X wieku. Takie grody oddalone od siebie w stopniu umożliwiającym sygnalizację wzrokową, ciągnęły się po obu stronach cieśniny tworząc system ostrzegawczy.

Wolin znowu samodzielny

Po niespełna stu latach od podboju przez Mieszka I – w X wieku – gród ponownie uniezależnił się i osiągnął szczyt swego rozwoju. Liczbę mieszkańców szacowano na około 9000 osób (Gniezno i Poznań nie przekraczały wówczas 4000 osób)

. Powstały przedmieścia po stronie południowej i północnej, a w najbliższej okolicy podmiejskie osady.

Ataki duńskie i upadek miasta

Od początku drugiego tysiąclecia mieszkańcy oprócz handlu zaczęli trudnić się też korsarstwem. W 1043 roku król duński Magnus Dobry w odwecie za spustoszenie wybrzeży duńskich napadł na Wolin. Miasto zostało zdobyte i zniszczone. W roku 1098 pod miasto podeszły duńskie wojska króla Eryka I i zdobyły podgrodzie i tyle bogactw, że o miasto już nie walczyły.

Po odbudowaniu Wolin do 1121 roku prowadził samodzielną politykę, kiedy utracił swą niezależność i Wolinianie podporządkowani zostali pomorskiemu księciu Warcisławowi, który był w sferze lennych wpływów polskich za czasów Bolesława Krzywoustego.

W 1124 roku przebyła do miasta misja chrystianizacyjna Ottona z Bambergu. Religia pogańska utrzymywała się w Wolinie aż do podboju przez Bolesława Krzywoustego w XII wieku, choć i po wprowadzeniu chrześcijaństwa wybuchały wśród Wolinian bunty pogańskie. Jeden z nich miał miejsce w 1125 roku, gdy zniszczono kościoły i wracano do starej wiary

. Tak naprawdę Wolin schrystianizowany został po misji Ottona z Bambergu w 1128 roku.

W 1140 roku papież Innocenty II zatwierdził pierwsze biskupstwo na pomorzu – biskupstwo wolińskie z katedrą św. Wojciecha w Wolinie i poddał je zwierzchnictwu metropolii gnieźnieńskiej. Pierwszym biskupem został Polak, kapelan Bolesława Krzywoustego – Wojciech. Miasto funkcję biskupstwa sprawowało do roku 1176.

W drugiej połowie XII wieku upadła rola handlu dalekosiężnego, będącego podstawą bogactwa mieszkańców. W XII wieku miasto kilkukrotnie było niszczone przez piratów duńskich. Najwięcej owych ataków było w latach 1170–1184 (1173, 1177 i 1184)

. W 1173 i 1177 roku był dwukrotnie zdobywany i niszczony przez Duńczyków. Najazdy były główną przyczyną upadku Wolina, ale problemem dla niego była też bliskość Kamienia Pomorskiego, który próbował podporządkować sobie Wolin i konkurencja niedalekiego Szczecina, który posiadał lepsze warunki rozwoju

. Wolin już nie był w stanie powrócić do dawnej świetności. Poza zniszczeniem grodu w dużej mierze przyczyniło się do jego upadku także zapiaszczenie i zamulenie Dziwny, co przypieczętowało upadek handlu. Przeniesienie biskupstwa do Kamienia było dopełnieniem upadku miasta.

Wolin po XII wieku do II wojny światowej

Wolin w roku 1618

W roku 1227 Gryfici podporządkowani byli zwierzchności margrabiów brandenburskich. Na miejscu dumnego grodu aż do połowy XII wieku istniała jedynie osada słowiańska, która z czasem została odbudowywana i otoczona nowymi umocnieniami. Dopiero w roku 1278 książę Barnim I podniósł do rangi miasta, na prawie lubeckim. Od XI do XVII wieku Ziemia Wolińska wchodziła w skład Księstwa Zachodniopomorskiego.

W 1365 roku miasto zostało członkiem Hanzy, a wokół miasta wzniesiony został mur obronny. Niedługo po tym ludność miejska została wyprowadzona poza mury miasta i zasiedliła osady podmiejskie. W roku 1485 w mieście urodził się późniejszy bliski współpracownik Marcina Lutra – Jan Bugenhagen. Po wprowadzeniu reformacji w 1534 roku dawne dobra kościelne i zakonne włączone zostały do dóbr książęcych, a po wygaśnięciu dynastii przejęte przez domeny państwowe. Ostatecznie miasto na protestantyzm przeszło w roku 1535. W połowie XVI wieku rezydowała tutaj księżniczka Zofia, a w początkach XVI wieku – księżna Anna Brunszwicka.

Wolin w XIX wieku

W czasie wojny trzydziestoletniej miasto początkowo okupowane było przez wojska cesarza Ferdynanda II. Na początku roku 1630 do wojny przystąpił Gustaw II Adolf, który latem tego samego roku opanował wyspy Uznam i Wolin a później całe Pomorze. Miasto podczas wojny zostało zniszczone i spalone. Od XI wieku do 1630 roku wyspa wolińska podlegała władzy pomorskich książąt o słowiańskich korzeniach. Po wymarciu dynastii Gryfitów i zakończeniu wojny, na podstawie postanowień pokoju westfalskiego w 1648 roku Pomorze Zachodnie podzielone zostało między Szwecję i Brandenburgię, a tereny leżące u ujścia Odry dostały się pod panowanie szwedzkie. Szwedzi władali wyspą i okolicą pomorską do 1720 roku, gdy w wyniku układu sztokholmskiego kończącego część zmagań Wielkiej Wojny Północnej, Szwedzi odsprzedali Wyspy za 10 milionów talarów w złocie Królestwu Prus, a następnie Rzeszy Niemieckiej. W rękach niemieckich pozostawał Wolin następnie do 1945 roku, czyli przez 225 lat.

W połowie XVIII wieku Wolin stał się jednym z kilku miast typowanych do założenia w nich zakładów produkcyjnych. Społeczność żydowska w Berlinie zasugerowała wówczas, by w mieście otworzyć 42 przędzalnie oraz sprowadzić do miasta żydów. Jednym z atutów miała być możliwość dogodnego budowania nowych domów. W latach 1813–1850 do miasta przybyło około 25 rodzin żydowskich m.in. z Węgorzyna, Reska, Gryfic, Mirosławca, Wałcza, Kwidzynia i Berlina. Prawie wszyscy utrzymywali się z handlu. W roku 1849 w Wolinie mieszkało 90 osób pochodzenia żydowskiego, dwadzieścia lat później, w 1871 już 113 osób, a w 1884 aż 141 osób, i była to prawdopodobnie największa liczba żydów w mieście. W latach kolejnych liczba ta się zmniejszała (w roku 1889–96 osób, 1913–69).

Do 1945 roku wolin znajdował się w niemieckim powiecie Usedom-Wollin

Po roku 1871 gdy powstało Cesarstwo Niemieckie ówczesny kanclerz Otto von Bismarck rozpoczął na terenie Pomorza, a więc i w Wolinie Kulturkampf.

W 1885 roku obszar miasta wynosił 11,45 km² i miał 5097 mieszkańców. Mieszkańcy Wolina trudnili się wówczas handlem zbożem i bydłem oraz połowem ryb. Sprzedawali je m.in do Szczecina, Wrocławia, Poznania czy do Lipska.

Badania archeologiczne

W roku 1892 miasto otrzymało połączenie kolejowe ze Szczecinem i Świnoujściem, jednak nie wpłynęło to na popularność miastu. W tym jednak czasie miastem zainteresowano się z powodów jego bogatej przeszłości. Do miasta zaczęli zjeżdżać odkrywcy i poszukiwacze skarbów.

Pierwsze wykopaliska archeologiczne niemieccy uczeni przeprowadzili w roku 1871. Kierował nimi Rudolf Virchow, niemiecki archeolog, antropolog i patolog. Początkowo do badań nastawiony był pesymistycznie, lecz po odkryciach skarbów na Srebrnym Wzgórzu, Wzgórzu Wisielców oraz na rynku zmieniły jego nastawienie. Zgodnie z Kampf fűr Kultur chciał udowodnić, że Wolin ma początki germańskie, jednak mu się to nie udało. Kolejne badania przeprowadzane były w mieście w latach 1897–1898, tym razem pod kierunkiem kustosza szczecińskiego muzeum prehistorycznego A. Stubenraucha. Szczególnie interesowano się Wzgórzem Wisielców. Na podstawie badań wyciągnięto wniosek, że Wolin mógł być legendarną Vinetą. Ich prace i wnioski końcowe były nacechowane tendencyjnością, z uwagi na propagowaną przez Cesarstwo Niemieckie politykę wobec Słowian. Do badań powrócono w dwudziestoleciu międzywojennym. Badaniami kierował Instytut Archeologii Rzeszy Niemieckiej, a pracami interesowali się szef SS Heinrich Himmler oraz minister propagandy III Rzeszy Joseph Goebbels. Wówczas starano się udowodnić, że Słowianie nie mieli swojej kultury.

Kolejne badania którymi kierowali uczeni niemieccy Otto Kundel oraz Karl August Wilde przeprowadzili w latach 1934-1939. Były one na tyle istotne, że kilkakrotnie na teren ówczesnych Niemiec przybywali polscy uczeni.

Po 1952 roku wykopaliska prowadzili polscy archeolodzy pod kierunkiem profesora Władysława Filipowiaka. Przekopano wtedy umocnienia miasta, port, przedmieścia, cmentarzyska, a także szlaki komunikacyjne.

II wojna światowa

Wolin przed II wojną światową

W czasie II wojny światowej na wyspie Wolin rozmieszczono różnego rodzaju instalacje wojskowe, a w samym mieście istniała 6 Szkoła Łączności Wojsk Lotniczych oraz magazyny broni i amunicji, której wykorzystanie przekraczało możliwości garnizonu wolińskiego.

U schyłku II wojny światowej obszar od wschodniej części wyspy Uznam, przez Wolin, aż po Szczecin stanowił bardzo ważny teren pod względem militarnym. To tutaj przebiegała linia obronna Szczecina przed uderzeniem od morza. W tym czasie przez Wolin prowadził ważny szlak ewakuacyjny wojsk niemieckich oraz ludności cywilnej. W mieście rozlokowano wówczas trzy baterie artylerii lądowej: na cmentarzu, na Srebrnym Wzgórzu oraz na Górach Mokrzyckich. Na północnym krańcu stacji kolejowej postawiono również baterię moździerzy 81 mm.

Walki o zdobycie Wolina rozpoczęły się już w czasie operacji pomorskiej 1 Frontu Białoruskiego. Oddział 9 Korpusu Pancernego Gwardii 2 Armii Pancernej w wyniku pościgu dotarł do Dziwny i rozpoczął walki o Wolin. Spotkał tutaj opór niemieckiej piechoty morskiej. Tutejsze fortyfikacje okazały się bardzo trudne do pokonania, a tym samym miasto stało się twierdzą trudną do zdobycia. Niemcom bardzo zależało na utrzymaniu pozycji w Wolinie. To tutaj był węzeł systemu obronnego wyspy Wolin i od niego zależało utrzymanie linii obronnej na całej długości wyspy Wolin aż do Dziwnowa. Na tym kierunku dowództwo niemieckie zamierzało złamać ofensywę radziecką i utworzyć front wschodni.

6 marca Rosjanie zdołał przełamać opór Niemców na moście w Wolinie i dostać się do miasta. Żołnierzami dowodził kapitan gwardii Mikołaj Sanajczew. Podczas walk Armii Czerwonej z dwoma pułkami fortecznymi i niemiecką piechotą morską centrum miasta zostało prawie całkowicie zniszczone. Przewaga Rosjan nie trwała długo. Niemieckie dowództwo do walki o Wolin sprowadziło posiadane odwody i rosyjscy żołnierze musieli się wycofać.

W tym czasie pod Wolin podeszły rosyjskie wojska pancerne 3 Armii Uderzeniowej. 10 marca w okolicach Wolina pojawiły się wojska 1 Armii Wojska Polskiego.

Ponowne natarcie na miasto nastąpiło 4 maja 1945 roku. Do ataku po zluzowaniu 2 Armii Uderzeniowej i przegrupowaniu przystąpiły oddziały 19. Armii radzieckiej. Po sforsowaniu Dziwny rozpoczęły się walki o miasto. Wolina broniły niemieckie oddziały 2 pułku fortecznego wydzielone z Dywizji Fortecznej Świnoujście i pododdziały piechoty morskiej. Podobnie jak w marcu walki o miasto były bardzo ciężkie. Wojska niemieckie odparły w ciągu jednego dnia aż 11 radzieckich kontrataków. W obronie miasta brało udział również niemieckie lotnictwo. Dzięki niespodziewanemu i silnemu atakowi armii radzieckiej kilkanaście ze stu bazujących w Wolinie samolotów niemieckich zostało zniszczonych i nie mogły brać udziału w walce. W zaistniałej sytuacji wojska niemieckie zadecydowały o zaprzestaniu obrony miasta i zaczęły wycofywać się w kierunku Świnoujścia. 4 maja 1945 roku mimo niemieckiej obrony miasto zostało zdobyte i Wolin został wyzwolony. W czasie walk miejscowość zniszczona została w 70 procentach Stare Miasto zostało doszczętnie zniszczone. Wolin włączony został do Polski, zaś jego dotychczasową ludność wysiedlono do Niemiec. Po wojnie Wolin nigdy nie wrócił do swojej świetności.

Miasto po wojnie

Do końca wojny Wolin był w niemieckim powiecie uznamsko-wolińskim. Po zakończeniu wojny miasto znalazło się administracyjnie w powiecie wolińskim.

Jeszcze w maju 1945 roku wojska rosyjskie pod Wolinem wybudowały most pontonowy. Jesienią tego samego roku w mieście utworzono punkt apteczny. 5 grudnia w obecnym gmachu pracę zaczęła Poczta Polska. 1 kwietnia 1946 roku rozpoczęła nauczanie szkoła podstawowa w Wolinie. Również w kwietniu, gdy nie było jeszcze mostu kolejowego nad Dziwną PKP uruchomiły jednowagonowy pociąg dieslowski kursujący pomiędzy Wolinem, a Świnoujściem

. 18 lutego 1948 roku otwarto miejską bibliotekę publiczną (oficjalnie czynność ta miała miejsce prawie rok później 16 stycznia 1949 roku

. W czerwcu 1949 roku uruchomiono ośrodek zdrowia

, a w październiku pracę rozpoczęła szkoła rolnicza w Wolinie. Wiosną 1950 roku działać zaczęło kino "Tęcza"

.

W roku 1952 rozpoczęli badania archeologowie polscy, pod kierunkiem Władysława Filipowiaka. Odnaleziono wtedy pozostałości wraków łodzi klepkowych pochodzących z wczesnego średniowiecza. Poza tym wydobyto dziesiątki zabytków związanych ze szkutnictwem między innymi wiosła, czerpaki do wody, fragmenty lin i sieci. Jednak najbardziej spektakularnym znaleziskiem pozostaje drewniany kompas służący żeglarzom do odnajdywania drogi na otwartych wodach. Jest to jedyny tego typu w całości zachowany egzemplarz z terenów Europy Północnej.

Rewitalizacja miasta. Wrzesień 2008

W roku 1957 powstał Miejski Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, a 22 grudnia 1958 roku oddano do użytku most obrotowy w Wolinie

. We wrześniu 1962 roku zaczęto budowę bloków państwowych bloków mieszkalnych

. Od czerwca 1963 roku do sierpnia roku 1965 oddano do użytku siedem bloków o 282 izbach. 23 września 1967 roku w Wolinie obchodzono uroczyście tysięczną rocznicę przyłączenia do Polski. W tym też czasie w Wolinie i Świnoujściu obradowała sesja naukowa poświęcona 1000-letnim dziejom Wolina

. 27 grudnia 1967 roku prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej zatwierdziło ogólny plan zagospodarowania przestrzennego Wolina na lata 1965-1985

. Nieco ponad 10 lat później, w sierpniu 1969 roku swoja pracę zaczął nowy dworzec kolejowy

.

1 stycznia 1973 roku zlikwidowano powiat woliński, a miejscowość znalazła się w powiecie kamieńskim w województwie szczecińskim. Po reformie administracyjnej w 1999 roku Wolin znajduje się w województwie zachodniopomorskim, w powiecie kamieńskim. Jest siedzibą gminy Wolin.

W czerwcu 1993 roku na wolińskich błoniach odbył się pierwszy Festiwal Wikingów. Organizatorem był wówczas konsul duński.

W roku 2008 trwały wykopaliska w Wolinie prowadzone przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN oraz Muzeum Regionalne im. Andrzeja Kaube w Wolinie.

Bibliografia

• Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia – hipotezy - interpretacje. TRIO, 2003. ISBN 83-7436-023-2.brak strony w książce