Sefardyjczycy

Wygnanie Sefardyjczyków Emilio Sala

Sefardyjczycy (także Spaniolowie, Żydzi sefardyjscy; od hebr. ספרד Sefarad Hiszpania i Portugalia) – określenie ludności żydowskiej zamieszkującej obszar Półwyspu Iberyjskiego, posługującej się dialektami judeo-romańskimi.

W roku 1492 zostali wygnani z Hiszpanii dekretem alhambryjskim, a w 1497 r. również z Portugalii przez króla Manuela I (ok. 280 tys. osób - 20% populacji kraju). Osiedli głównie we Włoszech, Holandii, w Maghrebie, na Bałkanach, Bliskim Wschodzie i w Ameryce Południowej. Niewielka grupa w XVI w. dotarła także do Polski, gdzie znalazła schronienie w okolicach Zamościa. Niektórzy (marranowie) przeszli na katolicyzm. Sefardyjczykami określa się też Żydów, którzy uszli z Półwyspu Iberyjskiego w późniejszych wiekach oraz ich potomków. Obecnie za Sefardyjczyków uznaje się też czasem wszystkich praktykujących sefardyjski obrządek judaistyczny.

Od Aszkenazyjczyków różnią się, obok języka (Sefardyjczycy – ladino, Aszkenazyjczycy – jidysz), rytuałem. Tworzyli niegdyś wpływową wspólnotę na terenie Turcji.

Mają obecnie odrębnego naczelnego rabina w Izraelu. Współczesna wymowa hebrajska oparta jest na sefardyjskiej. Sefardyjczycy w sensie ścisłym stanowią ok. 10% mieszkańców Izraela, ale często do Sefardyjczyków zalicza się także Żydów wschodnich (Mizrachim), którzy wyznają judaizm w sefardyjskiej tradycji prawno-liturgicznej – wtedy ich liczba jest oceniana na około 40%.

Żydzi w Hiszpanii

W Hiszpanii w 1869 roku zagwarantowano nie-katolikom, w tym pozostałym w kraju Żydom, pierwsze prawa do wolności kultu. Pod koniec XIX wieku wielu rosyjskich i marokańskich Żydów przyjechało do Hiszpanii, co w 1909 roku doprowadziło do zniesienia zakazu budowania synagog. W 1924 roku rząd Hiszpanii ogłosił, ze każda osoba, która posiada pochodzenie sefardyjskie, może starać się o obywatelstwo hiszpańskie (rząd chciał w ten sposób przyciągnąć Żydów zwłaszcza z terenów Imperium Osmańskiego). Na początku niewiele osób odpowiedziało na to zaproszenie, ale od 1933 roku około 3000 Żydów z Europy Środkowej znalazło schronienie w Hiszpanii; większość jednak opuściła kraj podczas wojny domowej w latach 1936–1937. Niewielu, którzy zdecydowali się na pozostanie w kraju, walczyli przeciwko Francisco Franco.

W czasie II wojny światowej wielu Żydów z Europy Środkowej mogło znaleźć tymczasowe schronienie w Hiszpanii, mimo braku wolności religijnej i niemożliwości prowadzenia działalności religijnej. Fakt ten doprowadził do powstania legendy, wspomaganej propagandą zwłaszcza po 1945, według której Franco ocalił przed zagładą tysiące Żydów. W świetle najnowszych badań wersja ta jest oceniana jako nieprawdziwa i oparta na strategii obranej przez Franco: przeczuwając klęskę Hitlera, nie chciał, by alianci kojarzyli go z przywódcą Trzeciej Rzeszy. Jednocześnie jednak Franco nakazał sporządzić spis mieszkających w Hiszpanii Żydów, który dostarczony został Himmlerowi.

W 2015 r. rząd Hiszpanii umożliwił potomkom Żydów odzyskanie obywatelstwa. W ciągu dwóch lat uzyskało obywatelstwo jedynie 5 tys. spośród szacowanych ok. 2 mln osób zamieszkałych w blisko 100 krajach (przy czym dawne tradycje kultywowało ćwierć miliona). Jako powody niskiego zainteresowania wskazywano konieczność zdawania egzaminu ze współczesnego języka hiszpańskiego i osobistego stawiennictwa u hiszpańskiego notariusza.

Portugalia

W 2015 rząd portugalski zatwierdził przepisy przyznające obywatelstwo tego kraju potomkom wygnanych w XV w. Żydów sefardyjskich, uzasadniając to potrzebą sprawiedliwości dziejowej i symbolicznym sprzeciwem wobec narastającego w Europie antysemityzmu.