Stary Zamek w Grodnie: Różnice pomiędzy wersjami
53°40′38″N 23°49′23″E/53,677222 23,823056| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m Tworzę Szablon:Cytuj |
→Zamek w czasach Stefana Batorego: drobne merytoryczne, źródła/przypisy |
||
| Linia 47: | Linia 47: | ||
Powrót do świetności zamku górnego nastąpił w czasach panowania króla [[Stefan Batory|Stefana Batorego]], który w trakcie [[Wojna polsko-rosyjska (1577–1582)|wojny z Moskwą w latach 1577-1582]] o Inflanty uczynił z zamku swoją główną rezydencję. Z inicjatywy Batorego zamek został przebudowany około 1580 roku w stylu [[renesans]]owym przypuszczalnie przez włoskiego architekta [[Scoto z Parmy]]. Król Stefan Batory zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 roku. Wygląd zamku z 1 połowy XVII wieku przedstawia inwentarz z 1650 roku. |
Powrót do świetności zamku górnego nastąpił w czasach panowania króla [[Stefan Batory|Stefana Batorego]], który w trakcie [[Wojna polsko-rosyjska (1577–1582)|wojny z Moskwą w latach 1577-1582]] o Inflanty uczynił z zamku swoją główną rezydencję. Z inicjatywy Batorego zamek został przebudowany około 1580 roku w stylu [[renesans]]owym przypuszczalnie przez włoskiego architekta [[Scoto z Parmy]]. Król Stefan Batory zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 roku. Wygląd zamku z 1 połowy XVII wieku przedstawia inwentarz z 1650 roku. |
||
W grudniu 1659 roku zamek został |
W grudniu 1659 roku zamek został zniszczony przez wojska moskiewskie pod dowództwem [[Iwan Chowański (zm. 1682)|Iwana Chowańskiego]]<ref>[[Volumina Legum]], tom 5, Petersburg 1860, s.214</ref>. |
||
=== Zamek w czasach Jana III Sobieskiego jako siedziba Sejmu === |
=== Zamek w czasach Jana III Sobieskiego jako siedziba Sejmu === |
||
Na [[Sejm pacyfikacyjny|Sejmie pacyfikacyjnym]] w [[1673]] roku na wniosek posłów litewskich podjęto decyzję by w Grodnie odbywał się |
Na [[Sejm pacyfikacyjny|Sejmie pacyfikacyjnym]] w [[1673]] roku na wniosek posłów litewskich podjęto decyzję by w Grodnie odbywał się co trzeci [[sejm walny|sejm]] zwyczajny Rzeczypospolitej. W związku z tą decyzją pod nadzorem [[kanclerz wielki litewski|kanclerza wielkiego litewskiego]] i starosty grodzieńskiego [[Krzysztof Zygmunt Pac|Krzysztofa Zygmunta Paca]] w latach 1673-1678 przebudowano zamek i wzniesiono przy murze od strony Niemna specjalny piętrowy czworokątny budynek mieszczący Izbę Poselską i Izbę Senatorską. Przebudowę tę upamiętniła specjalna tablica wmurowana nad bramą zamkową<ref>J. Kowalczyk, Pałace i dwory późnobarokowe w mieście sejmowym Grodnie, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. J. Lileyko, Lublin 2000, s. 451</ref>. W trakcie [[Wielka wojna północna|Wielkiej wojny północnej]] (na ziemiach Rzeczypospolitej toczonej od 1701 roku) zamek został częściowo uszkodzony przez wojska szwedzkie Karola XII, o czym świadczy inwentarz sporządzony w 1708 r., w którym odnotowano zerwane okna, drzwi, dachówki i posadzki. Po wojnie Zamek nie powrócił już do swojej poprzedniej funkcji. Od 1718 r. król zatrzymywał się w [[Batorówka w Grodnie|pałacu Sapiehów przy Rynku]], a w głębi parceli, na której stał budynek, wybudowane zostało drewniane skrzydło na Izbę Senatorską i Izbę Poselską. W 1729 roku mur od strony rzeki oraz czworoboczna wieżą osunęły się do Niemna, a dodatkowo w 1735 roku zamek zniszczył pożar. Stary Zamek został odbudowany za czasów Augusta III około 1740 roku przy okazji budowy nowego pałacu na sąsiednim wzgórzu, ale przeznaczony miał być już jedynie dla urzędników dworskich. |
||
=== Zamek w czasach Augusta III Sasa === |
=== Zamek w czasach Augusta III Sasa === |
||
W związku z tym, że stary zamek |
W związku z tym, że stary zamek nie mógł w sposób dostateczny pełnić swoich funkcji, król [[August III Sas]] na potrzeby reprezentacyjne wybudował w latach 1737-1742 na sąsiednim wzgórzu barokowy pałac zwany '''[[Nowy Zamek w Grodnie|Nowym Zamkiem]]''', jednak Stary Zamek także przypuszczalnie został wyremontowany o czym świadczą rzuty elewacji z około 1740 roku w stylu saskiego baroku. Przebudowa ta miała jednak na celu jedynie w celu umieszczenia na starym zamku niższych rangą oficjalistów i urzędników dworskich<ref>J. Lileyko, ''Przebudowa grodzieńskich pałaców Batoriańskiego i Sapieżyńskiego na gmach sejmowy w 1717–1718 roku'', [w:] Między Padwą a Zamościem: Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, [kom. red. Marta i Wojciech Boberscy et al.], Warszawa 1993, s. 263–279</ref><ref>P.J. Jamski, ''Pałace niedoszłego króla. Artystyczne przygotowania Kazimierza Jana Sapiehy do sejmu grodzieńskiego w roku 1693'', [w:] "Studia nad sztuką renesansu i baroku", t. 6: Fundator i dzieło w sztuce nowożytnej, cz. 1, pod red. J. Lileyki i I. Rolskiej-Boruch, Lublin 2005, s. 53–82</ref>. W 1769 roku na Starym Zamku znajdowała się Izba Sądowa, Archiwum Grodzkie, Archiwum Ziemskie, Archiwum [[Komisja Skarbowa Wielkiego Księstwa Litewskiego|Komisji Skarbowej]], mieszkanie namiestnika skarbowego, Kasa Rzeczypospolitej, skarbiec, mieszkania m.in. burgrabiego i kasjera, kuchnia, spiżarnia oraz wozownia i trzy stajnie zbudowane na sposób pruski<ref>Lietuvos valstybės istorijos archyve, f. 11, ap. 1, b. 1094, 1.</ref>. Z dokumentu z około 1780-1783 roku wynika, że na Starym Zamku mieściła się m.in. kancelaria grodzka i ziemska, kasa, izba sądowa<ref>[[Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie|BUW]], Gabinet Rycin, Zb. Król., P.187, nr 165, Dokument przy planach pałacu grodzieńskiego.</ref>. |
||
=== Zamek jako koszary === |
=== Zamek jako koszary === |
||
Wersja z 11:12, 20 cze 2018
 Stary Zamek w Grodnie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Typ budynku | |
| Architekt | |
| Rozpoczęcie budowy | |
| Ważniejsze przebudowy |
ok. 1580, 1674, 1740, 1845 |
| Zniszczono |
1659, 1729, 1735 |
| Pierwszy właściciel | |
Położenie na mapie Grodna  | |
Położenie na mapie Białorusi  | |
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego  | |
| 53°40′38″N 23°49′23″E/53,677222 23,823056
| |
| Strona internetowa | |
Stary Zamek – zamek królewski w Grodnie, miejsce sejmów walnych I Rzeczypospolitej. Miejsce śmierci królów Polski: Kazimierza Jagiellończyka i Stefana Batorego, a także patrona Rzeczypospolitej św. Kazimierza.
Historia
Gród drewniano-ziemny
Pierwszy drewniany gród istniał tu w czasach panowania książąt ruskich, co po raz pierwszy wzmiankowano w 1128 roku[1]. W obrębie wałów wzniesiono murowaną cerkiew (tzw. Dolna świątynia), którą datuje się na 2 połowę XII wieku[2] . Przypuszczalnie to jej spalenie od pioruna zanotował latopis hipacki w 1183 roku[3]. Najpóźniej w 1253 roku Grodno przeszło we władanie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod koniec XIII wieku lub w 1 ćw. XIV wieku na dziedzińcu zbudowano z cegły gotyckiej kaplicę zamkową na planie kwadratu o boku 9 m (tzw. Górna świątynia)[2]. W 1277 roku wzmiankowano istnienie na terenie grodu murowanej wieży stołpu, będącej miejscem ostatecznej ochrony obrońców w razie oblężenia. Gród ten został zdobyty i zniszczony przez Krzyżaków w latach 1284 i 1295. Po 1385 roku Jagiełło przekazał gród księciu Witoldowi. Po tym, gdy Witold w 1389 roku zdradził Jagiełłę i uciekł do Krzyżaków, w kwietniu 1390 roku gród został zdobyty przez wojska Jagiełły. W 1392 i 1393 roku gród ponownie oblegali Krzyżacy. Gdy na mocy Ugody w Ostrowie Witold pochodził się z Jagiełłą, w 1393 roku gród ponownie objął Witold.
Zamek gotycki
Gród spłonął w 1398 w związku z czym Witold polecił wybudować na jego miejscu murowany zamek gotycki z pięcioma basztami i łączącymi je murami o grubości 3 metrów. Z tego założenia zachowały się do dzisiaj jedynie fragmenty. Po wybuchu w 1401 roku powstania antykrzyżackiego na Żmudzi, Krzyżacy w odwecie zaatakowali Grodno, jednak zamek wytrzymał oblężenie. W tym okresie zbudowano także Zamek Dolny (w miejscu dzisiejszego Nowego Zamku).
W XV wieku na Zamku Dolnym powstał Dom Królewski (tzw. Domus Regia), który stał się główną rezydencją królewską. W 1445 roku wielki książę litewski Kazimierz IV Jagiellończyk przyjął w nim poselstwo koronne, oferujące mu koronę Królestwa Polskiego. Król zmarł na zamku w 1492 roku. Na zamku w Grodnie mieszkał i zmarł w 1483 roku także syn króla Kazimierza – święty Kazimierz. Zamek przedstawiony jest na rycinie Grodna autorstwa Adelhausera-Zündta z lat 1567-1568 – nad zamkiem umieszczony jest napis Ary Latericia (budynek z cegły). Opis zamku zachował się w inwentarzu z 1578 r., w którym odnotowano cztery murowane wieże[4].
Zamek w czasach Stefana Batorego
Powrót do świetności zamku górnego nastąpił w czasach panowania króla Stefana Batorego, który w trakcie wojny z Moskwą w latach 1577-1582 o Inflanty uczynił z zamku swoją główną rezydencję. Z inicjatywy Batorego zamek został przebudowany około 1580 roku w stylu renesansowym przypuszczalnie przez włoskiego architekta Scoto z Parmy. Król Stefan Batory zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 roku. Wygląd zamku z 1 połowy XVII wieku przedstawia inwentarz z 1650 roku.
W grudniu 1659 roku zamek został zniszczony przez wojska moskiewskie pod dowództwem Iwana Chowańskiego[5].
Zamek w czasach Jana III Sobieskiego jako siedziba Sejmu
Na Sejmie pacyfikacyjnym w 1673 roku na wniosek posłów litewskich podjęto decyzję by w Grodnie odbywał się co trzeci sejm zwyczajny Rzeczypospolitej. W związku z tą decyzją pod nadzorem kanclerza wielkiego litewskiego i starosty grodzieńskiego Krzysztofa Zygmunta Paca w latach 1673-1678 przebudowano zamek i wzniesiono przy murze od strony Niemna specjalny piętrowy czworokątny budynek mieszczący Izbę Poselską i Izbę Senatorską. Przebudowę tę upamiętniła specjalna tablica wmurowana nad bramą zamkową[6]. W trakcie Wielkiej wojny północnej (na ziemiach Rzeczypospolitej toczonej od 1701 roku) zamek został częściowo uszkodzony przez wojska szwedzkie Karola XII, o czym świadczy inwentarz sporządzony w 1708 r., w którym odnotowano zerwane okna, drzwi, dachówki i posadzki. Po wojnie Zamek nie powrócił już do swojej poprzedniej funkcji. Od 1718 r. król zatrzymywał się w pałacu Sapiehów przy Rynku, a w głębi parceli, na której stał budynek, wybudowane zostało drewniane skrzydło na Izbę Senatorską i Izbę Poselską. W 1729 roku mur od strony rzeki oraz czworoboczna wieżą osunęły się do Niemna, a dodatkowo w 1735 roku zamek zniszczył pożar. Stary Zamek został odbudowany za czasów Augusta III około 1740 roku przy okazji budowy nowego pałacu na sąsiednim wzgórzu, ale przeznaczony miał być już jedynie dla urzędników dworskich.
Zamek w czasach Augusta III Sasa
W związku z tym, że stary zamek nie mógł w sposób dostateczny pełnić swoich funkcji, król August III Sas na potrzeby reprezentacyjne wybudował w latach 1737-1742 na sąsiednim wzgórzu barokowy pałac zwany Nowym Zamkiem, jednak Stary Zamek także przypuszczalnie został wyremontowany o czym świadczą rzuty elewacji z około 1740 roku w stylu saskiego baroku. Przebudowa ta miała jednak na celu jedynie w celu umieszczenia na starym zamku niższych rangą oficjalistów i urzędników dworskich[7][8]. W 1769 roku na Starym Zamku znajdowała się Izba Sądowa, Archiwum Grodzkie, Archiwum Ziemskie, Archiwum Komisji Skarbowej, mieszkanie namiestnika skarbowego, Kasa Rzeczypospolitej, skarbiec, mieszkania m.in. burgrabiego i kasjera, kuchnia, spiżarnia oraz wozownia i trzy stajnie zbudowane na sposób pruski[9]. Z dokumentu z około 1780-1783 roku wynika, że na Starym Zamku mieściła się m.in. kancelaria grodzka i ziemska, kasa, izba sądowa[10].
Zamek jako koszary
Po 1845 roku stary zamek został przebudowany na koszary rosyjskiej armii. Wtedy też obniżono kryty dachówką dach na Pałacu Batorego, uproszczono jego elewacje oraz przekształceniu uległy wnętrza pałacu.
Czasy współczesne
Po odzyskaniu przez Polskę Grodna w 1919 roku, stary zamek został przystosowany do pełnienia funkcji muzealnych – jego twórcą i kustoszem był Józef Jodkowski (1890–1950), miłośnik miasta, historyk i archeolog, autor wielu prac o Grodnie i ziemi grodzieńskiej. Powstały także niezrealizowane projekty przebudowy zamku. Po 1939 roku w czasie II wojny światowej większość zbiorów zgromadzonych na zamku uległo rozkradzeniu. Zachował się jednak m.in. oryginalny testament Tadeusza Kościuszki z 1817 roku, który prezentowany jest obecnie w muzeum[11]
Około 1993 roku powstał plan przebudowy istniejących budynków zamkowych w stylistyce nawiązującej do wyglądu zamku z końca XVI wieku, czyli z czasów panowania Stefana Batorego[12]. Projekt ten w 2017 roku został skierowany do realizacji. W 2018 roku wyburzono część górną bramy oraz sklepienie nad korytarzem łączącym bramę i pałac Batorego[13].
-
Fragment widoku Grodna - po lewej stronie Stary Zamek, po prawej gotycki Domus Regia z XV wieku na terenie obecnego Zamku Nowego -
Zamek około 1600 roku na rycinie Makowskiego -
Pozostałości gotyckiej piwnicy -
Stary Zamek w Grodnie na fresku z poł. XVII wieku -
Zamek za panowania Stefana Batorego pod koniec XVI w. -
Elewacja Pałacu Batorego po barokowej przebudowie wg rysunku z ok. 1740 r. -
Elewacja Pałacu Batorego na Starym Zamku w Grodnie ok. 1740 -
Stary Zamek w 1845 roku -
Projekt odbudowy zamku z lat 30. XX wieku -
Plan zamku z 1938 roku -
Korytarz barokowy - foto z 1932 r.
_(2).jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Tadeusz Polak, Zamki na Kresach, Andrzej Łotysz, Warszawa: wyd. Pagina, 1997, s. 151, ISBN 83-86351-11-X, ISBN 83-907506-0-0, OCLC 750970753.
- ↑ a b Kościoły i Klasztory Grodna (1), [w:] Maria Kałamajska-Saeed, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa trockiego tom IV/1, [w:] Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczpospolitej, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, 2012, s. 8, ISBN 978-83-89273-98-7.
- ↑ Zdzisław Durczewski, Stary zamek w Grodnie w świetle wykopalisk 1937-1938, Grodno 1939, s.18
- ↑ AGAD, AK, sygn. I/10, k. 6–7
- ↑ Volumina Legum, tom 5, Petersburg 1860, s.214
- ↑ J. Kowalczyk, Pałace i dwory późnobarokowe w mieście sejmowym Grodnie, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. J. Lileyko, Lublin 2000, s. 451
- ↑ J. Lileyko, Przebudowa grodzieńskich pałaców Batoriańskiego i Sapieżyńskiego na gmach sejmowy w 1717–1718 roku, [w:] Między Padwą a Zamościem: Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, [kom. red. Marta i Wojciech Boberscy et al.], Warszawa 1993, s. 263–279
- ↑ P.J. Jamski, Pałace niedoszłego króla. Artystyczne przygotowania Kazimierza Jana Sapiehy do sejmu grodzieńskiego w roku 1693, [w:] "Studia nad sztuką renesansu i baroku", t. 6: Fundator i dzieło w sztuce nowożytnej, cz. 1, pod red. J. Lileyki i I. Rolskiej-Boruch, Lublin 2005, s. 53–82
- ↑ Lietuvos valstybės istorijos archyve, f. 11, ap. 1, b. 1094, 1.
- ↑ BUW, Gabinet Rycin, Zb. Król., P.187, nr 165, Dokument przy planach pałacu grodzieńskiego.
- ↑ Michał Sobecki: Kultura symboliczna a tożsamość. Białystok: Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie, 2007, s. 166. ISBN 978-83-89190-99-4.
- ↑ Як можа выглядаць адноўлены Стары замак у Горадні – Беларуская Інтэрнэт-Бібліятэка КАМУНІКАТ.org.
- ↑ ZAMKI W POLSCE • Grodno [online], www.forum.zamki.pl [dostęp 2018-05-28] (pol.).
Bibliografia
opracowania
- Dubas-Urwanowicz E., Grodno do XVIII wieku. Miasto i ludność, [w:] Grodno w XVIII wieku. Miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 roku), red. A. Woltanowski, J. Urwanowicz, Białystok 1997
- Zdzisław Durczewski, Stary zamek w Grodnie w świetle wykopalisk 1937-1938, Grodno 1939, s.18
- Kieszkowski Witold, Grodno średniowieczna Troja, Arkady nr 7, 1937, s.550
- Sprawozdanie Wojewódzkiego Komitetu Uczczenia Króla Stefana Batorego z prac na Starym Zamku w Grodnie (1933 – 1937). – Grodno: Wydawnictwo Wojewódzkiego Komitetu Uczczenia Króla Stefana Batorego w Grodnie, 1938. – 46 s.
- Jankowski T., Śmierć Stefana Batorego w Grodnie, Grodno 1930
- Tkaczou Michaił Aleksandrowicz (Ткачоў Міхаіл Аляксандравіч), "Zamki Bełarusi" ("Замки Беларуси"), Minsk 2007, ISBN 978-985-01-0706-0
- Polak Tadeusz, Zamki na kresach: Białoruś, Litwa, Ukraina, Pracownia Badań i Konserwacji Obiektów Zabytkowych, Wydawnictwo "Pagina", Warszawa 1997, s.151, ISBN 83-86351-11-X
- Bożena Wierzbicka, Gmachy i wnętrza sejmowe w Polsce, Warszawa: Kancelaria Sejmu, 1998, s. 106, ISBN 83-7059-285-6, OCLC 169956315.
- Wojciechowski Jarosław, Stary zamek w Grodnie, I // Biuletyn Historii Sztuki i Kultury Nr. 2. – Warszawa: Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, 1938
- Wojciechowski Jarosław, Stary zamek w Grodnie, II // Biuletyn Historii Sztuki i Kultury Nr. 3. – Warszawa: Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, 1938
- Віцько Д., Да пытання пра выгляд Верхняга замка ў Горадні часоў Вітаўта, „Arche. Гарадзенскі міленіум” 2014, № 11.
- Волкаў М. (Volkau Mikoła), Архітэктура Старога замку часоў Вітаўта ў Гародні, „Беларускі гістарычны часопіс” 2014, № 2
źródła archiwalne
- AGAD, Archiwum Kameralne, sygn. I/10, III/421; III/422; III/427; III/429.
- AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dz. VI, sygn. II-55.
- AGAD, Archiwum Tyzenhauza, sygn. D-18, D-25/81.
- Archiwum Państwowe w Poznaniu, sygn. 2103.
- Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zb. Król. P.187 nr 160, 164, 165.
- Hauptstaatsarchiv Dresden, R. Schr. VII, fach. 87 nr 9 cc, fach. 89 nr 2 H 34, fach. 87 nr 9 dd/1 i etc.
- Lietuvos Vaistybes Istorijos Archyvas, f. 11, ap. 1, b. 1378, l. 1.
Źródła drukowane
- VL, t. 1, Petersburg 1860.
- VL, t. 5, Petersburg 1860.