Olkusz

{{{nazwa}}}

{{{nazwa oryginalna}}}

[[Plik:{{{zdjęcie}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis zdjęcia}}}]] {{{opis zdjęcia}}}
[[Plik:{{{flaga}}}| 100x130px| alt=Flaga]] [[Herb {{{dopełniacz nazwy}}}|Herb]] [[Flaga {{{dopełniacz nazwy}}}|Flaga]]
Państwo	{{{państwo}}}
Zarządzający	Burmistrz
Powierzchnia	25,63 km²
Populacja (2004) • liczba ludności • gęstość	{{{liczba ludności}}} {{{gęstość zaludnienia}}} os./km²
Nr kierunkowy	{{{numer kierunkowy}}}
Kod pocztowy	{{{kod pocztowy}}}
Tablice rejestracyjne	{{{tablice rejestracyjne}}}
Położenie na mapie brak Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }} Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:landmark}
Strona internetowa

{{Miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | nazwa = | numer kierunkowy = | państwo = | gęstość zaludnienia = | commons = | dopełniacz nazwy = | kod pocztowy = | liczba ludności = | zdjęcie = | opis zdjęcia = | współrzędne = | flaga = | nazwa oryginalna = | tablice rejestracyjne = Nieznane pola: "fax_um", "sekundN", "flaga_miasta", "Miasto", "herb_miasta", "gęstość", "grodzki", "tel_um", "mail_um", "rodzaj_gminy", "kod_poczt", "populacja", "tablica_rej", "gmina", "galeria_commons", "domena", "nr_kier", "powiat", "adres_um", "prawa_miejskie", "założone", "sekundE", "TERYT", "stopniN", "kod_poczt_um", "aglomeracja", "mapa_miasta", "stopniE", "minutE", "miejska", "SIMC", "minutN", "dopełniacz_miasta", "mail", "miasta_partnerskie", "prezydent" oraz "województwo".

Olkusz to miasto w woj. małopolskim, w powiecie olkuskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olkusz, położone na zachodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Babą, przy drodze krajowej 94 i przy drogach wojewódzkich 783 i 791.

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. katowickiego.

Według danych z 31 grudnia 2004, miasto miało 39 696 mieszkańców.

Jeden z najważniejszych ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce (kopalnia Olkusz - Pomorzany, nieopodal w Bukownie Zakłady Górniczo-Hutnicze "Bolesław"), fabryka naczyń Emalia SA, fabryka wentylatorów OWENT, drobny przemysł i rzemiosło; lokalny ośrodek handlowy i kulturalny.

Osiedla mieszkalne w Olkuszu

• Centrum
• Śródmieście
• Pomorzany
• Glinianki
• Czarna Góra
• Słowiki
• Młodych
• Pakuska
• Skalskie
• Wschodnie

Położenie

Miasto leży na wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej, dokładniej na Wyżynie Olkuskiej. Znajduje sie w połowie drogi krajowej numer 94, pomiędzy Katowicami a Krakowem, przy linii kolejowej Kielce - Katowice. Przez miasto przechodzi Linia Hutnicza Szerokotorowa LHS, która ma swój koniec w nieodległym Sławkowie. Olkusz przecina droga krajowa nr 94, niegdyś droga krajowa nr 4 będąca częścią drogi międzynarodowej o numerze europejskim E-40 prowadzącej z Drezna do Kijowa, obecnie trasa ta poprowadzona jest przez odległą o 20 kilometrów autostradę A4.

Nazwa miasta

Pierwsze zapisy nazwy miasta kształtują się następująco: Lcuhs (1257), Hilcus (1262), Helcus (1301). Jeszcze w XVIII w. miasto nazywane było Ilkuszem. Wskazuje to na pochodzenie jego nazwy od imienia Hilke (inaczej Hilcus, Hildebrand) i udział kolonistów niemieckich w lokacji miasta. Spolonizowana forma Hilkusz przeobraziła się ostatecznie w dzisiejszy Olkusz.

Historia

Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na płytko położone pokłady srebra. Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta, lecz w połowie XIII wieku gród został przeniesiony tuż nad rzekę Babę. Przed 1299 rokiem miasto zostało lokowane na prawie niemieckim (akt lokacyjny miasta zaginął, niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty). Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza.

Na początku XIV wieku gród zostaje otoczony murami miejskimi i następuje rozbudowa farnego kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła. Miasto zostaje wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast Małopolski, co zawdzięczało rozbudowie królewskich kopalń a także położeniu na szlaku Wrocław – Kraków. W roku 1356 miasto zyskuje prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowopowstałego Sądu Sześciu Miast, który był najwyższym organem sądowniczym dla miast Małopolski. Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska – Marcin Bylica był astronomem na dworze króla węgierskiego Macieja Korwina, a Marcin Biem zajmował się reformą kalendarza jako profesor Akademii Krakowskiej.

W XV wieku wyczerpaniu ulegają położone płytko pokłady surowców, wtedy to zostają wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości. W 1551 Zygmunt August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza. W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską, która działała do końca wieku. Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem XVII wieku: wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniom złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki – olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze, gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary, które zniszczyły większość zabudowań.

W wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku Olkusz przeszedł pod panowanie austriackie, ale po pokoju w Schönbrun w 1809 roku miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim, a od 1815 roku w Królestwie Polskim. Właśnie wówczas poczęto snuć plany odbudowy górnictwa w rejonie olkuskim. W 1814 roku otwarto pierwszą kopalnię rudy cynku. W pierwszej połowie XIX wieku miasto przeszło znaczną metamorfozę – wyburzono stary ratusz, mury miejskie oraz klasztor Augustianów, powstały wówczas gmachy starostwa (Olkusz stał się wtedy siedzibą powiatu), szpitala oraz nowego ratusza. W czasie powstania styczniowego na terenie Olkusza i okolic czynnie działały oddziały partyzanckie, w tym grupa żołnierzy włoskich dowodzonych przez płk. Francesco Nullo, który zginął w bitwie pod Krzykawką i dziś ma grób na olkuskim starym cmentarzu.

Po powstaniu powoli z upadku podźwignął się przemysł. Niebagatelne znaczenie miała budowa w latach 1883-1885 linii Dąbrowsko-Iwangrodzkiej, która znacznie ożywiła niespełna dwutysięczne miasteczko. Właśnie dzięki korzystnemu położeniu na szlakach komunikacyjnych w 1907 roku austriacki przemysłowiec Peter Westen założył Fabrykę Naczyń Blaszanych (dziś Emalia SA). Po I wojnie światowej miasto zaczęło szybko się rozwijać – powstały szkoły, znacznie poprawił się stan miejskiej infrastruktury. Olkusz liczył wówczas około 12 tysięcy mieszkańców, z czego niemalże 1/3 stanowili Żydzi. Istniała również znaczna mniejszość niemiecka. W latach 1918-1939 powiat olkuski znajdował się w ówczesnym województwie kieleckim.

Na początku września 1939 miasto zostało w wyniku działań wojennych zajęte przez Wehrmacht (nad pobliską Żuradą ppor. Władysław Gnyś strącił pierwsze niemieckie samoloty podczas tej wojny) i wkrótce wcielone do III Rzeszy. Rządy objęła mniejszość niemiecka, miasto przemianowano najpierw na Olkusch, a później Ilkenau, utworzono także getto żydowskie. W okolicznych lasach działały wówczas partyzanckie oddziały Armii Krajowej, co spotykało się z gwałtownymi odpowiedziami okupanta. 31 lipca 1940 roku (Krwawa środa w Olkuszu) rozstrzelano 20 osób, a setki innych (przeważnie pochodzenia żydowskiego) maltretowano na miejskich placach. Do połowy 1942 roku zlikwidowano olkuskie getto, a jego mieszkańców wywieziono do obozów koncentracyjnych. Ostatecznie 20 stycznia 1945 roku Armia Czerwona zajęła miasto w wyniku przeprowadzonej ofensywy na Śląsk.

Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Olkusza. W latach 60. rozpoczęto budowę kopalni Olkusz oraz osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla pracowników śląskich zakładów przemysłowych. Rozbudowano fabrykę naczyń oraz postawiono ogromne hale nowej wytwórni wentylatorów. Dzięki temu liczba mieszkańców wzrosła z 10 tysięcy w latach powojennych do 40 tysięcy obecnie. Rozwój przemysłu niekorzystnie odbił się na środowisku naturalnym. Dziś w rejonie miasta częstym zjawiskiem są poważne szkody górnicze, zaburzona została również równowaga hydrologiczna (zanik źródeł rzeki Baby).

Do 1975 roku miasto znajdowało się w województwie krakowskim, później w latach 1975-1999 w województwie katowickim, a od 1999 wchodzi w skład województwa małopolskiego.

Historia Żydów w Olkuszu

Pierwsi Żydzi pojawiają się już za czasów panowania Kazimierza Wielkiego. Z Olkusza pochodził słynny bankier tego władcy Lewko. W 1764 mieszkało tu 423 Żydów, w 1856 - 746 (83% ludności miasteczka). W 1909 było już 3249 Żydów, a w 1939 roku - około 3000. Niemcy w październiku 1939 roku powołali Judenrat, a w 1941 roku utworzyli getto, po czym wysłali trzy kolejne transporty (140, 130 i 300 osób) do obozów pracy w Rzeszy. W czerwcu 1942 nastąpiła likwidacja getta i deportacja prawie wszystkich Żydów do różnych obozów pracy.

Zabytki

Bazylika św. Andrzeja

zachowane

• halowa Bazylika św. Andrzeja z malowidłami ściennymi i wspaniałymi organami renesansowymi autorstwa Hansa Hummla z lat 1612-1623 (jedne z najstarszych w Europie organów, zachowanych w stopniu bliskim oryginalnemu).
• poliptyk olkuski z 1485 r.
• Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej.
• Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu prezentujące zbiory dr Bogdana Szczygła - jedyne tego typu w Polsce.
• Baszta wraz z odrestaurowanym fragmentem muru obronnego (obecnie kawiarnia dla młodzieży).
• neoklasycystyczne starostwo w Rynku
• kamienica zwana Batorówką – najstarszy budynek na olkuskim Rynku
• kamienica Myszkowskich na rynku nr 29 - z XVI w., z renesansowym portalem z głową aniołka. Piwnice o 4 kondygnacjach.
• kamienica na rynku nr 24 - piwnice pałacu Tęczyńskich
• kamienica na rynku nr 20 - kamienica zwana Batorówką albo Królewską
• kamienica na rynku nr 16 - portal gotycki z piaskowca z kościoła Augustianów (w fasadzie fragmenty gotyckie).
• kamienica na rynku nr 15 - w fasadzie fragmenty gotyckie z XV w.
• kamienica na rynku nr 11 - przebudowany dawny pałac Wielopolskich
• "Stare starostwo" z 1828 r. - w miejscu mennicy Stefana Batorego
• Pod rynkiem znajduje się sieć korytarzy łączących okoliczne kamienice
• stary cmentarz wraz z grobem płk Francesco Nullo
• kopiec Kościuszki z 1861 r. przy ul. Sławkowskiej
• cmentarz żydowski w Olkuszu

W niedalekim Rabsztynie na wzgórzu znajdują się ruiny zamku Bonerów położonego na Szlaku Orlich Gniazd.

niezachowane

• Ratusz w Olkuszu, gotycki,
• mury miejskie, brama Krakowska, brama Sławkowska i ok. 14 baszt
• klasztor Augustianów w Olkuszu z 2 poł. XIV w. (stał w Pn-Wsch części miasta)
• wieża ciśnień - zburzona w 1962 r.
• mennica królewska

Edukacja

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. M. Kopernika, ul. Kantego 5
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. J. Iwaszkiewicza, ul.Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 3,im. Marcina Biema, ul.Hardego 11a
• Szkoła Podstawowa nr 4 im. Fr. Nullo, ul. Fr.Nullo 36
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. M. Bylicy, ul. Cegielniana 24
• Szkoła Podstawowa nr 6 im. F. Chopina, ul.Długa 67
• Szkoła Podstawowa nr 8 specjalna, ul. Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 9 im. ppłkp. Stanisława Skarżyńskiego, ul. Kosynierów 14
• Szkoła Podstawowa nr 10 im. K.Makuszyńskiego, ul. Żeromskiego 1

Gimnazja

• Gimnazjum z Oddziałami Integracyjnymi nr 1 im. Stanisława Wyspiańskiego, ul. Kochanowskiego 2
• Gimnazjum nr 2, ul. Żeromskiego 1
• Gimnazjum nr 3 im. Aleksandra hr. Fredry, ul. Korczaka 7
• Gimnazjum nr 4 im. Cypriana Kamila Norwida, ul. Kosynierów 14
• Gimnazjum specjalne, ul. Kochanowskiego 2

Szkoły ponadgimnazjalne

• Liceum Ogólnokształcące nr 1 im. K.K.Wielkiego, ul. Polna 8
• Liceum Ogólnokształcące nr 2 im. Ziemi Olkuskiej, ul. Żeromskiego 1
• Liceum Ogólnokształcące nr 3 im. A.Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
• Liceum Ogólnokształcące nr 4 im. K.K.Baczyńskiego, ul. Korczaka 7
• Liceum Techniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul. Partyzantów 8
• Liceum Ekonomiczne Zespołu Szkół im. A Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
• Liceum Handlowe Zespołu Szkół im. A.Kocjana, ul.Fr.Nullo 32
• Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
• Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul.Górnicza 12
• Technikum Budowlane ZSZ Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum budowlane Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum ochrony środowiska Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum usług fryzjerskich Zespołu Szkół Budowlanych nr4, ul. Legionów Polskich 1
• Technikum Mechaniczne ZSZ Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
• Technikum Mechaniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych, ul.Górnicza 12
• Technikum Mechaniczno-Elektryczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, ul.Partyzantów 8
• Technikum Telekomunikacyjne, ul.Partyzantów 8

Szkoły artystyczne

• Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia w Olkuszu, ul. Fr. Nullo 6

Znane osoby związane z Olkuszem

Literatura:

• Jacek Majcherkiewicz, malarz, poeta.
• Olgerd Dziechciarz, poeta, prozaik i felietonista,
• Stanisław Czernik, poeta,
• Jacek Trznadel, pisarz, poeta, krytyk literacki i publicysta,
• Łukasz Jarosz, poeta, laureat wielu ważnych polskich nagród poetyckich (m.in. Wojaczka, Gombrowicza, Baczyńskiego), perkusista i wokalista zespołu Lesers Bend, pedagog w S.P. nr 1
• Jarosław Nowosad, poeta i prozaik, pisze również teksty piosenek,
• Marek Sołtysik, pisarz, autor wielu powieści, zbiorów opowiadań i tomików wierszy,
• Ewa Sowa, polska filozofka,

Malarstwo:

• Maria Płonowska, malarka, pedagog,
• Bronisław Grzywacz, malarz,pedagog,
• Jacek Taszycki, malarz,
• Irena Kiełtyka, malarka,
• Henryk Dessauer, malarz,
• Tytus Dessauer, malarz,
• Wiesław Nadymus, malarz,
• Klaudia Zub, malarka, pedagog,
• Małgorzata Wieczorek, malarka,
• Damian Pacha, malarz, pedagog,
• Anna Kajda, malarka, pedagog,
• Bianka Skowronek, malarka,
• Piotr Nogieć, malarz - akwarelista,
• Wiesława Kowal, malarka,
• Anna Płachecka, malarka, grafik,
• Jacek Majcherkiewicz, malarz, poeta,
• Stanisław Stach, malarz,
• Jerzy Kantorowicz, malarz,
• Zofia Rola-Wywioł, malarka,
• Stanisław Wywioł, malarz,
• Stanisław Jakubas, malarz,
• Andrzej Czarnota, malarz,
• Mariusz Połeć, malarz,
• Jadwiga Chałupka, malarka,
• Anna Piątek, malarka, poetka,
• Tomasz Sawicki, malarz, pedagog,
• Iwona Skupińska, malarka, grafik, fotograf
• Janusz Czerniak, malarz,
• Barbara Litarska, malarka
• Danuta Szlęzak, malarka,
• Beata Bazan-Bagrowska, malarka,
• Mirosław Michalski, malarz,
• Beata Soboń, malarka,

Nauka:

• św. Jan Kanty, profesor filozofii i teologii na Akademii Krakowskiej,
• Marcin Bylica, matematyk, astronom i astrolog, profesor i rektor Akademii Krakowskiej,
• Marcin Biem, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, wybitny matematyk, zreformował na polecenie papieża Leona X kalendarz juliański i upowszechnił trygonometrię,
• Bogdan Szczygieł, doktor nauk medycznych, autor, afrykanista; założyciel Muzeum Afrykanistycznego w Olkuszu,
• Wiesław Banyś, romanista, rektor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach od 1 października 2008,
• Krzysztof Kocjan, etnograf i historyk (autor kilku książek o Zagładzie olkuskich Żydów). Zajmuje się też tłumaczeniem na polski literatury francuskiej (m.in. książek M. Eliadego, G. Dumézila, M. Blanchota),
• Dariusz Rozmus, archeolog, badacz żydowskiej sztuki nagrobnej (autor kilku książek na ten temat),
• Jerzy Roś, archeolog, autor opowiadań, działacz Olkuskiego Stowarzyszenia Kulturalnego BRAMA,

Sport:

• Adrian Prowancki, mistrz Polski w karate,
• Paweł Czarnota, mistrz Europy w szachach,
• Paweł Blehm, polski szachista,
• Tomasz Kulawik, piłkarz, były zawodnik Wisły Kraków i Reprezentacji Polski,
• Andrzej Licis, tenisista polski, czterokrotny mistrz kraju w grze pojedynczej, reprezentant w Pucharze Davisa,

Muzyka:

• Maciej Molęda, wokalista , kompozytor, producent, współtwórca zespołu muzycznego L.O.27,
• Jakub Molęda, aktor, wokalista L.O.27,
• Marcin Styczeń, muzyk,
• Żywioły - grupa muzyczna. Nominowana do Superjedynki 2007 w kategorii najlepsza płyta rock,

Film i telewizja:

• Łukasz Barczyk, reżyser filmowy,
• Tomasz Tarasin, polski operator filmowy i telewizyjny,
• Halina Wyrodek, aktorka teatralna i filmowa związana z Piwnicą pod Baranami,

Rozrywka:

• Jerzy Skoczylas, współzałożyciel kabaretu Elita,

Religia:

• Ireneusz Cieślik, publicysta katolicki, autor kilku książek o tematyce religijnej,
• Tadeusz Rydzyk, polski redemptorysta (CSsR),
• św. Jan Kanty, profesor filozofii i teologii na Akademii Krakowskiej,

Lotnictwo:

• Zdzisław Cieślik, pilot, zginął w katastrofie lotniczej pod Mirosławcem,
• Antoni Kocjan, konstruktor szybowców,

Inne:

• Lewko, bankier żydowski króla Kazimierza Wielkiego,
• Henryk Mandelbaum, jeden z uczestników słynnego buntu Sonderkommando w KL Auschwitz, uciekinier z "marszu śmierci", wziął udział w spotkaniu z Benedyktem XVI w Oświęcimiu,
• Stefan Buchowiecki, generał brygady WP, lekarz,
• Marek Lasota, pracownik Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie.

Religie

• W Olkuszu działają 4 parafie rzymskokatolickie (w centrum miasta - ul. Mickiewicza 13, na os.Młodych - ul. Biema 24, w dzielnicy Pomorzany - ul. Mieszka I 24 i na os.Słowiki - ul. Miła 31).
• Działają również 4 zbory Świadków Jehowy ok. 400 osób, z własną Salą Królestwa (w centrum miasta - ul. Sławkowska 26).
• Zbór Zielonoświątkowy, istniejący od 17 lat, obecnie pastorem jest Daniel Wołkiewicz.

Zobacz też

• Kopiec Kościuszki w Olkuszu
• Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu
• Historia Olkusza
• Olkusz (stacja kolejowa)
• Powiat olkuski
• Gmina Olkusz
• Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

Linki zewnętrzne

• Olkuski Portal Internetowy - Niezależne źródło informacji
• Urząd Miasta i Gminy Olkusz
• Portal o Olkuszu i Powiecie