Rzeki na Węgrzech: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m -szablon |
m drobne redakcyjne |
||
Linia 91: | Linia 91: | ||
!rowspan=2|Rzeka |
!rowspan=2|Rzeka |
||
!colspan=2|Powierzchnia zlewni (km²) |
!colspan=2|Powierzchnia zlewni (km²) |
||
!rowspan=2|Udział węgierskiej<br />powierzchni zlewni<ref group="uwaga">Wobec całkowitego obszaru zlewni |
!rowspan=2|Udział węgierskiej<br />powierzchni zlewni<ref group="uwaga">Wobec całkowitego obszaru zlewni danej rzeki.</ref> (%) |
||
|- |
|- |
||
!Na Węgrzech!!Całkowita |
!Na Węgrzech!!Całkowita |
||
Linia 214: | Linia 214: | ||
|} |
|} |
||
== Charakterystyka == |
== Charakterystyka == |
||
Wiele węgierskich rzek [[Meander (geografia)|meandruje]] zarówno w środkowym, jak i dolnym biegu, jednak część z nich została [[Regulacja rzeki|uregulowana]] działalnością człowieka. Po regulacji długość rzek takich jak [[Cisa]] została skrócona nawet o kilkaset [[kilometr]]ów<ref>{{Cytuj |tytuł = Guelmino János: Tisza-parti jegyzetek |data dostępu = 2021-01-17 |opublikowany = www.zetna.org |url = http://www.zetna.org/zek/konyvek/48/b9.html}}</ref>, czego |
Wiele węgierskich rzek [[Meander (geografia)|meandruje]] zarówno w środkowym, jak i dolnym biegu, jednak część z nich została [[Regulacja rzeki|uregulowana]] działalnością człowieka. Po regulacji długość rzek takich jak [[Cisa]] została skrócona nawet o kilkaset [[kilometr]]ów<ref>{{Cytuj |tytuł = Guelmino János: Tisza-parti jegyzetek |data dostępu = 2021-01-17 |opublikowany = www.zetna.org |url = http://www.zetna.org/zek/konyvek/48/b9.html}}</ref>, czego skutkiem jest duża liczba [[starorzecze|starorzeczy]] w dolinach [[Dunaj]]u, Cisy i [[Drawa (dopływ Dunaju)|Drawy]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Summary |data dostępu = 2021-01-18 |opublikowany = www.sulinet.hu |url = https://www.sulinet.hu/oroksegtar/data/tudomany_es_ismeretterjesztes/Magyarorszag_holtagai/pages/021_summary.htm}}</ref>. Ponadto pomiędzy największymi rzekami i wzdłuż niektórych płynących przez [[Bagno|tereny bagienne]], utworzono [[Kanał żeglugowy|kanały żeglugowe]] ({{w języku|hu|csatorna}}), takie jak [[Keleti-főcsatorna]], łączący Cisę z [[Berettyó]], czy [[Dunavölgyi-főcsatorna]], prowadzący wody wzdłuż Dunaju w regionie [[Międzyrzecze Dunaju i Cisy|Międzyrzecza Dunaju i Cisy]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Horgászható csatornák hazánkban |data dostępu = 2021-01-18 |opublikowany = www.horgasz.hu |url = http://www.horgasz.hu/page/501/cat/3/html/csatornak.html |język = hu}}</ref>. Największe zagęszczenie [[Sieć rzeczna|sieci rzecznej]] występuje na terenach nizinnych [[Kotlina Panońska|Kotliny Panońskiej]] ([[Mała Nizina Węgierska|Mała]] i [[Wielka Nizina Węgierska]])<ref>{{Cytuj |autor = Krzysztof |tytuł = O Nizinie Węgierskiej |data = 2017-09-14 |data dostępu = 2021-01-19 |opublikowany = Galeria Łódzka |url = https://www.galerialodzka.com.pl/o-nizinie-wegierskiej/ |język = pl-PL}}</ref>. W obrębie Karpat i Kraju Zadunajskiego sieć rzeczna jest bardziej skąpa, a ponadto przez obszary te nie płynie wiele rzek o znaczących wielkościach przepływu. |
||
=== Geneza === |
=== Geneza === |
||
W [[neogen]]ie niemal na całym obszarze dzisiejszych Węgier rozciągało się [[Morze zamknięte|zamknięte]] [[Morze Panońskie]]. Największą rzeką |
W [[neogen]]ie niemal na całym obszarze dzisiejszych Węgier rozciągało się [[Morze zamknięte|zamknięte]] [[Morze Panońskie]]. Największą rzeką uchodzącą do niego był Dunaj, którego [[Ujście rzeki|ujście]] znajdowało się wówczas na południu obecnego [[Kraj Zadunajski|Kraju Zadunajskiego]], a w dolnym biegu jego wody płynęły wzdłuż obecnej doliny [[Drawa (dopływ Dunaju)|Drawy]]. W późnym [[pliocen]]ie, w wyniku fałdowań [[Orogeneza alpejska|orogenezy alpejskiej]] Morze Panońskie zaczęło stopniowo zanikać, formując dzisiejszy teren [[Kotlina Panońska|Kotliny Panońskiej]], a Dunaj zmienił bieg w północno-zachodnich Węgrzech na zbliżony do obecnego{{odn|Chu|2018}}. Powstał wówczas m.in. [[Przełom rzeki|przełom]] Dunaju w okolicy [[Wyszehrad]]u, poza tym na terenie [[Wielka Nizina Węgierska|Wielkiej]] i [[Mała Nizina Węgierska|Małej Niziny Węgierskiej]] ukształtowały się [[Dolina|doliny]] dużych rzek odprowadzających wodę z [[Alpidy|Alpidów]], jak na przykład najobszerniejsza dolina Cisy czy doliny mniejszych rzek, takich jak [[Keresz]] lub [[Raba (dopływ Dunaju)|Raba]]{{odn|Makovinska|2018}}. Niektóre fragmenty rzek były modyfikowane [[Tektonika płyt|tektonicznie]] jeszcze w [[czwartorzęd]]zie, czego dobrym przykładem jest odcinek Dunaju przecinający Węgry południkowo, z północy na południe{{odn|Radivojević|2012}}. |
||
=== Ochrona przeciwpowodziowa i [[energia wodna]] === |
=== Ochrona przeciwpowodziowa i [[energia wodna]] === |
||
[[File:Tiszalöki vízerőmű légi fotón.jpg|thumb|Elektrownia wodna w [[Tiszalök]]]] |
[[File:Tiszalöki vízerőmű légi fotón.jpg|thumb|Elektrownia wodna w [[Tiszalök]]]] |
||
W celu |
W celu zapobiegania [[Powódź|powodziom]], które wielokrotnie w historii występowały na obszarze [[Kotlina Panońska|Kotliny Panońskiej]] (w przypadku Węgier głównie w dolinach Cisy i Dunaju){{odn|Takács|2014}}, w procesie regulacji [[Koryto rzeki|koryt rzecznych]] utworzone zostały [[Zbiornik retencyjny|sztuczne zbiorniki wodne]], jak na przykład [[Cisa (jezioro)|Tisza-tó]]<ref>{{Cytuj |autor = Cartographia |tytuł = Lake Tisza |data dostępu = 2021-01-17 |opublikowany = funiQ |url = https://en.funiq.hu/816-lake-tisza |język = en}}</ref>. Kolejnym ważnym elementem systemu ochrony powodziowej na Węgrzech są stworzone w wyniku działalności człowieka [[Terasa zalewowa|obszary zalewowe]] (szczególnie w środkowym biegu Cisy). Łączny obszar wszystkich teras zalewowych na terenie Węgier, powstałych zarówno naturalnie, jak i poprzez działalność ludzką, wynosi około 21 200 km² (niemal 23% powierzchni kraju)<ref name="ICPDR" />. Zmiana podejścia do ochrony przeciwpowodziowej nastąpiła wskutek katastrofalnych wezbrań w latach 1997, 1999, 2000 i 2001, po których odstąpiono od hydrotechnicznej regulacji rzek na rzecz zwiększania pojemności retencyjnej dolin i ochrony ich walorów przyrodniczych<ref>{{Cytuj pismo | autor = Sendzimir, J., P. Magnuszewski, Z. Flachner, P. Balogh, G. Molnar, A. Sarvari, Z. Nagy | tytuł = Assessing the resilience of a river management regime: informal learning in a shadow network in the Tisza River Basin | czasopismo = Ecology and Society | wolumin = 13, 1 | strony = 11 | data = 2007 | url = http://www.ecologyandsociety.org/vol13/iss1/art11/}}</ref>. |
||
[[Elektrownia wodna|Hydroelektrownie]] nie mają dużego udziału w produkcji energii na Węgrzech<ref>{{Cytuj |autor = Szuhi Attila |tytuł = Vízenergia és vízi-erőművek Magyarországon |data = 2016-12-22 |data dostępu = 2021-01-17 |opublikowany = Energiahir.hu |url = http://energiahir.hu/vizenergia/vizenergia-es-vizi-eromuvek-magyarorszagon/ |język = hu}}</ref>. W 2015 roku całkowita [[moc]] wytwarzana przez elektrownie wodne wynosiła około 57 [[wat|MW]], z czego |
[[Elektrownia wodna|Hydroelektrownie]] nie mają dużego udziału w produkcji energii na Węgrzech<ref>{{Cytuj |autor = Szuhi Attila |tytuł = Vízenergia és vízi-erőművek Magyarországon |data = 2016-12-22 |data dostępu = 2021-01-17 |opublikowany = Energiahir.hu |url = http://energiahir.hu/vizenergia/vizenergia-es-vizi-eromuvek-magyarorszagon/ |język = hu}}</ref>. W 2015 roku całkowita [[moc]] wytwarzana przez elektrownie wodne wynosiła około 57 [[wat|MW]], z czego prawie połowa (28 MW) została uzyskana przez elektrownię w [[Kisköre]] z [[Zapora wodna|zaporą]] na Cisie. Elektrownią wodną, która generowała wówczas drugą największą moc (12,9 MW) jest tama w [[Tiszalök]], korzystająca z przepływu wód tej samej rzeki. Pozostałe elektrownie, umiejscowione m.in. na [[Keresz]]u, [[Raba (dopływ Dunaju)|Rabie]] czy [[Hornad]]zie, nie przekroczyły 3 MW produkowanej mocy<ref>{{Cytuj |autor = Megosztom |tytuł = Átadták a törpe vízerőművet Szentgotthárdon |data dostępu = 2021-01-17 |opublikowany = VAOL |url = https://www.vaol.hu/civil/atadtak-a-torpe-vizeromuvet-szentgotthardon-1839632/ |język = hu}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Magyarországi vízierőművek légifotókon |data dostępu = 2021-01-17 |opublikowany = www.civertan.hu |url = https://www.civertan.hu/legifoto/legifoto.php?page_level=3763}}</ref>. |
||
=== Żegluga śródlądowa === |
=== Żegluga śródlądowa === |
||
Linia 235: | Linia 235: | ||
=== Wschodnia część kraju === |
=== Wschodnia część kraju === |
||
W północno-wschodnich Węgrzech dominują rzeki wypływające ze stoków [[Wewnętrzne Karpaty Zachodnie|Wewnętrznych]] i [[Centralne Karpaty Zachodnie|Centralnych Karpat Zachodnich]], takie jak [[Ipola]] (źródła w [[Rudawy Weporskie|Rudawach Weporskich]]){{odn|Stelczer|1961}} |
W północno-wschodnich Węgrzech dominują rzeki wypływające ze stoków [[Wewnętrzne Karpaty Zachodnie|Wewnętrznych]] i [[Centralne Karpaty Zachodnie|Centralnych Karpat Zachodnich]], takie jak [[Ipola]] (źródła w [[Rudawy Weporskie|Rudawach Weporskich]]){{odn|Stelczer|1961}} czy [[Hornad]] (źródła w [[Niżne Tatry|Niżnych Tatrach]]){{odn|Sándor|2009}}. Ponadto wiele rzek w zlewni górnego i środkowego biegu [[Cisa|Cisy]], jak również sama Cisa, ma źródła w [[Karpaty Wschodnie|Karpatach Wschodnich]], czego dobrym przykładem jest [[Bodrog]], który powstaje z połączenia rzek [[Ondawa|Ondawy]] (ze źródłami w [[Beskid Niski|Beskidzie Niskim]])<ref>{{SgKP|VII|533|Ondawa}}</ref> i [[Latorica|Latoricy]] (źródła w [[Beskidy Połonińskie|Beskidach Połonińskich]]){{odn|MŽPSR|2014}}<ref>{{SgKP|V|98|Latorcza}}</ref>. W miejscu tym należy również wspomnieć o szczególnym przypadku [[Marusza|Maruszy]], której źródła zlokalizowane są w [[Wewnętrzne Karpaty Wschodnie|Wewnętrznych Karpatach Wschodnich]], sama rzeka przepływa przez [[Siedmiogród]], a także tworzy [[Przełom rzeki|przełom]] między [[Góry Zachodniorumuńskie|Górami Zachodniorumuńskimi]] i [[Karpaty Południowe|Karpatami Południowymi]], następnie oddając wody Cisie w jej dolnym biegu, w południowo-wschodnich Węgrzech<ref>{{SgKP|VI|143|Marusza}}</ref>. Pozostałe rzeki płynące przez obszar Węgier na wschód od Cisy, mają swoje źródła w Górach Zachodniorumuńskich, jak na przykład [[Berettyó]] (źródła w górach [[Góry Seș|Seș]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Izvoarele Barcaului, Muntii Ses. Romania-natura |data = 2013-08-18 |data dostępu = 2021-01-05 |opublikowany = web.archive.org |url = https://web.archive.org/web/20130818162747/http://www.romania-natura.ro/node/1035}}</ref>, lub, w przypadku wielu mniejszych rzek i [[strumień|strumieni]], na terenie [[Wielka Nizina Węgierska|Wielkiej Niziny Węgierskiej]]. |
||
=== Środkowa część kraju === |
=== Środkowa część kraju === |
||
Linia 241: | Linia 241: | ||
=== Zachodnia część kraju === |
=== Zachodnia część kraju === |
||
Najdłuższe rzeki w zachodnich Węgrzech mają źródła w [[Alpy Wschodnie|Alpach Wschodnich]]. Przykładowo, [[Drawa (dopływ Dunaju)|Drawa]] wypływa z [[Włochy|włoskich]] [[Dolomity|Dolomitów]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Drava nell'Enciclopedia Treccani |data dostępu = 2021-01-06 |opublikowany = www.treccani.it |url = https://www.treccani.it/enciclopedia/drava |język = it-IT}}</ref>, a źródła jej najdłuższego dopływu, [[Mura (rzeka)|Mury]], znajdują się w masywie [[Wysokie Taury|Wysokich Taurów]]{{odn|Hornich|2001}}. Mimo to, większość rzek w regionie zachodnich Węgier (głównie dopływy Dunaju, Drawy oraz [[Raba (dopływ Dunaju)|Raby]]) ma swoje źródła na terenie [[Średniogórze Zadunajskie|Średniogórza Zadunajskiego]], [[Wysoczyzny Zadunajskie|Wysoczyzn Zadunajskich]] i [[Kotlina Zadunajska|Kotliny Zadunajskiej]]. Rzeki takie jak [[Marcal]] (źródła w [[Las Bakoński|Lesie Bakońskim]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Vízállások |data dostępu = 2021-01-06 |opublikowany = edukovizig.hu |url = http://edukovizig.hu/map/layout.html}}</ref> |
Najdłuższe rzeki w zachodnich Węgrzech mają źródła w [[Alpy Wschodnie|Alpach Wschodnich]]. Przykładowo, [[Drawa (dopływ Dunaju)|Drawa]] wypływa z [[Włochy|włoskich]] [[Dolomity|Dolomitów]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Drava nell'Enciclopedia Treccani |data dostępu = 2021-01-06 |opublikowany = www.treccani.it |url = https://www.treccani.it/enciclopedia/drava |język = it-IT}}</ref>, a źródła jej najdłuższego dopływu, [[Mura (rzeka)|Mury]], znajdują się w masywie [[Wysokie Taury|Wysokich Taurów]]{{odn|Hornich|2001}}. Mimo to, większość rzek w regionie zachodnich Węgier (głównie dopływy Dunaju, Drawy oraz [[Raba (dopływ Dunaju)|Raby]]) ma swoje źródła na terenie [[Średniogórze Zadunajskie|Średniogórza Zadunajskiego]], [[Wysoczyzny Zadunajskie|Wysoczyzn Zadunajskich]] i [[Kotlina Zadunajska|Kotliny Zadunajskiej]]. Rzeki takie jak [[Marcal]] (źródła w [[Las Bakoński|Lesie Bakońskim]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Vízállások |data dostępu = 2021-01-06 |opublikowany = edukovizig.hu |url = http://edukovizig.hu/map/layout.html}}</ref> czy [[Kapos]] (źródła w Kotlinie Zadunajskiej) cechują się zdecydowanie większą długością i przepływem w porównaniu do cieków wodnych wypływających z obszaru Wielkiej Niziny Węgierskiej<ref>{{Cytuj |tytuł = A Marcal folyó honlapja - nyitóoldal |data = 2015-05-18 |data dostępu = 2021-01-06 |opublikowany = web.archive.org |url = https://web.archive.org/web/20150518063516/http://www.marcal.hu/}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = A Pallas nagy lexikona |data dostępu = 2021-01-06 |opublikowany = mek.niif.hu |url = http://mek.niif.hu/00000/00060/html/055/pc005522.html#4}}</ref>. |
||
== Lista większych węgierskich rzek == |
== Lista większych węgierskich rzek == |
||
Linia 295: | Linia 295: | ||
**** [[Szybki Keresz]] |
**** [[Szybki Keresz]] |
||
***** [[Berettyó]] |
***** [[Berettyó]] |
||
**** [[Hortobágy-Berettyó]] |
**** [[Hortobágy-Berettyó]] |
||
*** [[Marusza]] |
*** [[Marusza]] |
||
Wersja z 17:53, 13 kwi 2021
Obecnie wszystkie rzeki na Węgrzech należą do zlewiska Morza Czarnego. Niegdyś na terenie Węgier istniał również duży obszar bezodpływowy (o powierzchni ponad 5 tys. km²), którego wody trafiały do wówczas endoreicznego jeziora Balaton, jednak w wyniku uregulowania górnego biegu rzeki Sió w październiku 1863 roku, stał się on częścią dorzecza Dunaju[1][2] .
Całe terytorium Węgier znajduje się w dorzeczu Dunaju. Mimo, że jest on jedyną rzeką główną przepływającą przez ten kraj, sieć rzeczna Węgier, składająca się z drugiej pod względem długości rzeki Europy oraz jej dopływów, jest stosunkowo gęsta i dobrze rozwinięta[3].
Najdłuższe rzeki Węgier
Poniższa tabela przedstawia 10 najdłuższych rzek płynących przez teren Węgier.
Lp. | Rzeka | Długość w granicach Węgier (km) | Długość (km) | Komitaty | Recypient |
---|---|---|---|---|---|
1. | Cisa (Tisza) | 597[4] | 966[5] | Szabolcs-Szatmár-Bereg, Borsod-Abaúj-Zemplén, Hajdú-Bihar, Jász-Nagykun-Szolnok, Heves, Bács-Kiskun, Szablon:Państwo dane Csongrád |
Dunaj |
2. | Dunaj (Duna) | 417[6][7] | 2857[3] | Győr-Moson-Sopron, Komárom-Esztergom, Pest, Budapeszt, Fejér, Bács-Kiskun, Tolna, Baranya |
Morze Czarne |
3. | Raba (Rába) | 188[8] | 311[9] | Vas, Győr-Moson-Sopron, Veszprém | Dunaj |
4. | Zagyva | 179 | 179[10] | Nógrád, Heves, Jász-Nagykun-Szolnok, Pest | Cisa |
5. | Hortobágy-Berettyó | 167 | 167[11] | Szabolcs-Szatmár-Bereg, Hajdú-Bihar, Jász-Nagykun-Szolnok, Békés | Keresz |
6. | Ipola (Ipoly) | 143[12] | 212[9][13] | Nógrád, Pest | Dunaj |
7. | Drawa (Dráva) | 133[14] | 749[15] | Somogy, Baranya | Dunaj |
8. | Keresz (Körös) | 129 | 129[16] | Békés, Jász-Nagykun-Szolnok, Szablon:Państwo dane Csongrád | Cisa |
9. | Zala | 126[a][17] | 126[18] | Vas, Zala, Somogy | jezioro Balaton |
10. | Sajó | 125[19] | 229[20] | Borsod-Abaúj-Zemplén | Cisa |
Rzeki Węgier o największej powierzchni zlewni
Powierzchnia Węgier liczy około 90 030 km² i w całości znajduje się w dorzeczu Dunaju. W jego obrębie można wyróżnić wiele zlewni dopływów tej rzeki, wśród których mocno wyróżnia się zlewnia Cisy, zajmująca ponad połowę terytorium Węgier (powyżej 46 tys. km²). Ponadto niektóre węgierskie rzeki odprowadzające wodę z rozległych obszarów, jak np. Drawa czy Marusza, nie mają rozbudowanej sieci dopływów na terenie Węgier, a większa część ich zlewni znajduje się często poza granicami tego kraju.
Lp. | Rzeka | Powierzchnia zlewni (km²) | Udział węgierskiej powierzchni zlewni[b] (%) | |
---|---|---|---|---|
Na Węgrzech | Całkowita | |||
1. | Dunaj | 90 030[21] | 801 463 | 11,6 |
2. | Cisa | 46 213[22] | 157 186 | 29,4 |
3. | Sió | 14 728[23] | 14 728 | 100 |
4. | Keresz | 12 942[24] | 27 537 | 47,0 |
5. | Raba | 6847[9] | 11 327 | 60,4 |
6. | Drawa | 6154[14] | 40 154 | 15,3 |
7. | Hortobágy-Berettyó | 5771[24] | 5771 | 100 |
8. | Zagyva | 5578[24] | 5578 | 100 |
9. | Sajó | 5545[24] | 12 708 | 43,6 |
10. | Szybki Keresz | 3248[25] | 9211 | 35,3 |
Rzeki Węgier o największym przepływie
Wiele rzek o dużych wielkościach przepływu na terenie Węgier, przez znaczną część swojego biegu płynie poza granicami tego kraju[26] . Dobrym tego przykładem jest m.in. Marusza, która, choć zajmuje 4. miejsce wśród węgierskich rzek o największym przepływie, liczy na terenie Węgier niecałe 50 km, a wielokrotnie dłuższy jej odcinek znajduje się na obszarze Rumunii.
Lp. | Rzeka | Średnia wielkość przepływu[27] (m³/s) |
Miejsce pomiaru |
---|---|---|---|
1. | Dunaj | 2350 | Budapeszt |
2. | Cisa | 820[28] | Segedyn |
3. | Drawa | 653 | Aljmaš[c][d] |
4. | Marusza (Maros) | 155 | Makó |
5. | Mura | 154,8 | Gornja Radgona[c] |
6. | Bodrog | 115 | Streda nad Bodrogom[e] |
7. | Samosz (Szamos) | 114 | Satu Mare[f][g][29] |
8. | Keresz | 100[30] | Gyomaendrőd |
9. | Sajó | 65,6 | Ónod |
10. | Sió | 39 | Siófok |
Charakterystyka
Wiele węgierskich rzek meandruje zarówno w środkowym, jak i dolnym biegu, jednak część z nich została uregulowana działalnością człowieka. Po regulacji długość rzek takich jak Cisa została skrócona nawet o kilkaset kilometrów[31], czego skutkiem jest duża liczba starorzeczy w dolinach Dunaju, Cisy i Drawy[32]. Ponadto pomiędzy największymi rzekami i wzdłuż niektórych płynących przez tereny bagienne, utworzono kanały żeglugowe (węg. csatorna), takie jak Keleti-főcsatorna, łączący Cisę z Berettyó, czy Dunavölgyi-főcsatorna, prowadzący wody wzdłuż Dunaju w regionie Międzyrzecza Dunaju i Cisy[33]. Największe zagęszczenie sieci rzecznej występuje na terenach nizinnych Kotliny Panońskiej (Mała i Wielka Nizina Węgierska)[34]. W obrębie Karpat i Kraju Zadunajskiego sieć rzeczna jest bardziej skąpa, a ponadto przez obszary te nie płynie wiele rzek o znaczących wielkościach przepływu.
Geneza
W neogenie niemal na całym obszarze dzisiejszych Węgier rozciągało się zamknięte Morze Panońskie. Największą rzeką uchodzącą do niego był Dunaj, którego ujście znajdowało się wówczas na południu obecnego Kraju Zadunajskiego, a w dolnym biegu jego wody płynęły wzdłuż obecnej doliny Drawy. W późnym pliocenie, w wyniku fałdowań orogenezy alpejskiej Morze Panońskie zaczęło stopniowo zanikać, formując dzisiejszy teren Kotliny Panońskiej, a Dunaj zmienił bieg w północno-zachodnich Węgrzech na zbliżony do obecnego[35] . Powstał wówczas m.in. przełom Dunaju w okolicy Wyszehradu, poza tym na terenie Wielkiej i Małej Niziny Węgierskiej ukształtowały się doliny dużych rzek odprowadzających wodę z Alpidów, jak na przykład najobszerniejsza dolina Cisy czy doliny mniejszych rzek, takich jak Keresz lub Raba[36] . Niektóre fragmenty rzek były modyfikowane tektonicznie jeszcze w czwartorzędzie, czego dobrym przykładem jest odcinek Dunaju przecinający Węgry południkowo, z północy na południe[37] .
Ochrona przeciwpowodziowa i energia wodna
W celu zapobiegania powodziom, które wielokrotnie w historii występowały na obszarze Kotliny Panońskiej (w przypadku Węgier głównie w dolinach Cisy i Dunaju)[38] , w procesie regulacji koryt rzecznych utworzone zostały sztuczne zbiorniki wodne, jak na przykład Tisza-tó[39]. Kolejnym ważnym elementem systemu ochrony powodziowej na Węgrzech są stworzone w wyniku działalności człowieka obszary zalewowe (szczególnie w środkowym biegu Cisy). Łączny obszar wszystkich teras zalewowych na terenie Węgier, powstałych zarówno naturalnie, jak i poprzez działalność ludzką, wynosi około 21 200 km² (niemal 23% powierzchni kraju)[40]. Zmiana podejścia do ochrony przeciwpowodziowej nastąpiła wskutek katastrofalnych wezbrań w latach 1997, 1999, 2000 i 2001, po których odstąpiono od hydrotechnicznej regulacji rzek na rzecz zwiększania pojemności retencyjnej dolin i ochrony ich walorów przyrodniczych[41].
Hydroelektrownie nie mają dużego udziału w produkcji energii na Węgrzech[42]. W 2015 roku całkowita moc wytwarzana przez elektrownie wodne wynosiła około 57 MW, z czego prawie połowa (28 MW) została uzyskana przez elektrownię w Kisköre z zaporą na Cisie. Elektrownią wodną, która generowała wówczas drugą największą moc (12,9 MW) jest tama w Tiszalök, korzystająca z przepływu wód tej samej rzeki. Pozostałe elektrownie, umiejscowione m.in. na Kereszu, Rabie czy Hornadzie, nie przekroczyły 3 MW produkowanej mocy[43][44].
Żegluga śródlądowa
Na obszarze Węgier spławnych jest 1864 km dróg wodnych[45]. Najważniejsze z nich to Dunaj, Cisa, a także Drawa, spośród których największą rolę odgrywa Dunaj, będący częścią VII Paneuropejskiego Korytarza Transportowego[46]. Mimo to, na węgierskich szlakach wodnych niewielki jest udział transportu ładunków (ok. 8–10% na Dunaju i niecałe 2% na Cisie). Najistotniejsze z punktu widzenia transportu towarowego są porty śródlądowe w Dunaújváros i Csepel, gdzie wymiana handlowa w 2019 roku przekroczyła 1 mln ton, a także porty w Baja, Mohaczu, Komárom i port Győr-Gönyű[47]. Dużo większe znaczenie ma transport pasażerski, średnio w ciągu roku w komunikacji śródlądowej na Węgrzech uczestniczy około 7,5 mln pasażerów, spośród których większość korzysta z promów[40].
Jakość wód
Według danych z międzynarodowego planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Dunaju z roku 2015 większość jednolitych części wód rzecznych była w umiarkowanym stanie ekologicznym[48] .
Obszary źródłowe
Większość rzek płynących przez teren Węgier ma swoje źródła w Alpach, Karpatach lub niewysokich wzniesieniach Kotliny Panońskiej[49] . Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest Dunaj, którego źródła znajdują się w niemieckim Schwarzwaldzie[50][51] . Nie licząc tej rzeki oraz Drawy (ze źródłami we Włoszech), a także licznych cieków biorących swój początek na terenie Węgier, wszystkie rzeki przepływające przez ten kraj mają źródła na obszarze 5 państw: Słowacji, Ukrainy i Rumunii na północy i wschodzie[52], a także Słowenii oraz Austrii na zachodzie Węgier[40].
Wschodnia część kraju
W północno-wschodnich Węgrzech dominują rzeki wypływające ze stoków Wewnętrznych i Centralnych Karpat Zachodnich, takie jak Ipola (źródła w Rudawach Weporskich)[53] czy Hornad (źródła w Niżnych Tatrach)[54] . Ponadto wiele rzek w zlewni górnego i środkowego biegu Cisy, jak również sama Cisa, ma źródła w Karpatach Wschodnich, czego dobrym przykładem jest Bodrog, który powstaje z połączenia rzek Ondawy (ze źródłami w Beskidzie Niskim)[55] i Latoricy (źródła w Beskidach Połonińskich)[56][57]. W miejscu tym należy również wspomnieć o szczególnym przypadku Maruszy, której źródła zlokalizowane są w Wewnętrznych Karpatach Wschodnich, sama rzeka przepływa przez Siedmiogród, a także tworzy przełom między Górami Zachodniorumuńskimi i Karpatami Południowymi, następnie oddając wody Cisie w jej dolnym biegu, w południowo-wschodnich Węgrzech[58]. Pozostałe rzeki płynące przez obszar Węgier na wschód od Cisy, mają swoje źródła w Górach Zachodniorumuńskich, jak na przykład Berettyó (źródła w górach Seș)[59], lub, w przypadku wielu mniejszych rzek i strumieni, na terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej.
Środkowa część kraju
W przypadku środkowych Węgier, najdłuższe rzeki (skupione na północy regionu), jak przykładowo Zagyva, wypływają z węgierskich Karpat, w szczególności z Czerhatu, Mátry, a także Gór Bukowych[60]. Przez środkową i południową część obszaru, położoną w stosunkowo wąskim Międzyrzeczu Dunaju i Cisy, płynie niewiele rzek, a większość z nich ma bardzo małe wartości przepływu. Jest to spowodowane znaczną płaskością terenu między Cisą i Dunajem oraz niedużą powierzchnią zlewisk cieków, które przepływają przez tamten region[24] .
Zachodnia część kraju
Najdłuższe rzeki w zachodnich Węgrzech mają źródła w Alpach Wschodnich. Przykładowo, Drawa wypływa z włoskich Dolomitów[61], a źródła jej najdłuższego dopływu, Mury, znajdują się w masywie Wysokich Taurów[62] . Mimo to, większość rzek w regionie zachodnich Węgier (głównie dopływy Dunaju, Drawy oraz Raby) ma swoje źródła na terenie Średniogórza Zadunajskiego, Wysoczyzn Zadunajskich i Kotliny Zadunajskiej. Rzeki takie jak Marcal (źródła w Lesie Bakońskim)[63] czy Kapos (źródła w Kotlinie Zadunajskiej) cechują się zdecydowanie większą długością i przepływem w porównaniu do cieków wodnych wypływających z obszaru Wielkiej Niziny Węgierskiej[64][65].
Lista większych węgierskich rzek
Dorzecze Dunaju
- Dunaj
Zlewisko jeziora Balaton
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Według niektórych źródeł Zala liczy ok. 139 km długości, co plasowałoby ją na 7. miejscu wśród najdłuższych rzek na Węgrzech.
- ↑ Wobec całkowitego obszaru zlewni danej rzeki.
- ↑ a b Brak danych o pomiarach przepływu na granicy węgiersko-chorwackiej.
- ↑ W słoweńskim Mariborze wartość przepływu wynosi około 300 m³/s.
- ↑ Nie prowadzono pomiarów przepływu na węgierskim odcinku rzeki.
- ↑ Pomiar przeprowadzony ok. 15 km od granicy Rumunii z Węgrami.
- ↑ Przed spiętrzeniem dolnego biegu rzeki, średni jej przepływ wynosił około 210 m³/s.
Przypisy
- ↑ A Közlekedés [online], www.sulinet.hu [dostęp 2021-01-02] .
- ↑ János 1886 ↓.
- ↑ a b Danube River | Map, Cities, Countries, & Facts [online], Encyclopedia Britannica [dostęp 2021-01-02] (ang.).
- ↑ Megosztom, Feltérképezték a Tisza forrásvidékét | DÉLMAGYAR Szeged, Szeged és környéke [online], DÉLMAGYAR [dostęp 2021-01-05] (węg.).
- ↑ Danube + The Tisza River [online], danube.panda.org [dostęp 2021-01-02] .
- ↑ Danube Commission - Donaukommission - Commission du Danube - Дунайская Комиссия - [online], Danube Commission - Donaukommission - Commission du Danube - Дунайская Комиссия [dostęp 2021-01-05] (ang.).
- ↑ Dunai országok
- ↑ Lászlóné 2002 ↓.
- ↑ a b c Chilton 2011 ↓.
- ↑ Jánoshida - Zagyva [online] .
- ↑ Hortobágy-Berettyó – Körösvidéki Horgász Egyesületek Szövetsége [online] [dostęp 2021-01-02] (węg.).
- ↑ Ipoly folyó - tó , horgásztó , horgászvíz részletes adatai [online], pecatavak.hu [dostęp 2021-01-05] .
- ↑ Szilágyi 2015 ↓.
- ↑ a b Szalay 2014 ↓.
- ↑ Drawa, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-01-02] .
- ↑ Duray 2014 ↓.
- ↑ Magyarország legnagyobb folyóinak vízgyűjtő területe. Tények Könyve. Kézikönyvtár [online], www.arcanum.hu [dostęp 2021-01-06] .
- ↑ Kobor 2016 ↓.
- ↑ A Sajóról röviden [online], users.atw.hu [dostęp 2021-01-05] .
- ↑ Шайо [online], bse.sci-lib.com [dostęp 2021-01-02] .
- ↑ ICPDR 2004 ↓.
- ↑ MTDEWD 2010 ↓.
- ↑ Sió csatorna - Látnivaló részletei - Siófok Város Hivatalos Weboldala [online], Siófok Város Önkormányzata [dostęp 2021-01-18] (węg.).
- ↑ a b c d e ICPDR 2008 ↓.
- ↑ Tentiş 2006 ↓.
- ↑ Gábor 2015 ↓.
- ↑ Vízügyi honlap [online], www.vizugy.hu [dostęp 2021-01-06] .
- ↑ Tisza [online], www.vizugy.hu [dostęp 2021-01-06] .
- ↑ Râul Someş - Enciclopedia României - prima enciclopedie online despre România [online], enciclopediaromaniei.ro [dostęp 2021-01-06] .
- ↑ Кёрёш (река) [online], bse.sci-lib.com [dostęp 2021-01-06] .
- ↑ Guelmino János: Tisza-parti jegyzetek [online], www.zetna.org [dostęp 2021-01-17] .
- ↑ Summary [online], www.sulinet.hu [dostęp 2021-01-18] .
- ↑ Horgászható csatornák hazánkban [online], www.horgasz.hu [dostęp 2021-01-18] (węg.).
- ↑ Krzysztof, O Nizinie Węgierskiej [online], Galeria Łódzka, 14 września 2017 [dostęp 2021-01-19] (pol.).
- ↑ Chu 2018 ↓.
- ↑ Makovinska 2018 ↓.
- ↑ Radivojević 2012 ↓.
- ↑ Takács 2014 ↓.
- ↑ Cartographia, Lake Tisza [online], funiQ [dostęp 2021-01-17] (ang.).
- ↑ a b c Hungary. International Commission for the Protection of the Danube River [online], www.icpdr.org .
- ↑ Sendzimir, J., P. Magnuszewski, Z. Flachner, P. Balogh, G. Molnar, A. Sarvari, Z. Nagy. Assessing the resilience of a river management regime: informal learning in a shadow network in the Tisza River Basin. „Ecology and Society”. 13, 1, s. 11, 2007.
- ↑ Szuhi Attila , Vízenergia és vízi-erőművek Magyarországon [online], Energiahir.hu, 22 grudnia 2016 [dostęp 2021-01-17] (węg.).
- ↑ Megosztom, Átadták a törpe vízerőművet Szentgotthárdon [online], VAOL [dostęp 2021-01-17] (węg.).
- ↑ Magyarországi vízierőművek légifotókon [online], www.civertan.hu [dostęp 2021-01-17] .
- ↑ ALFA BRAVO , Transport wodny śródlądowy w Grupie Wyszehradzkiej: Zbliżenie na Węgry - GospodarkaMorska.pl [online], Gospodarka morska - portal branżowy, portal morski [dostęp 2021-01-17] (pol.).
- ↑ Węgry – Sekretariat Koordynujący ds. Morskich 17+1 [online], ceec-china-maritime.org [dostęp 2021-01-17] .
- ↑ 3. Focus on Hungary [online], CCNR - Observation Du Marché [dostęp 2021-01-17] (ang.).
- ↑ ICPDR 2015 ↓.
- ↑ Prochorow 1978 ↓.
- ↑ Magyarország folyói. Sulinet Hírmagazin [online], hirmagazin.sulinet.hu [dostęp 2021-01-05] .
- ↑ Sundseth 2010 ↓.
- ↑ Ukraińcy i Rumuni zanieczyszczają węgierskie rzeki. „To nie jest godne norm europejskich” - napisał węgierski prezydent. DobraPogoda24.pl [online], dobrapogoda24.pl [dostęp 2021-01-06] .
- ↑ Stelczer 1961 ↓.
- ↑ Sándor 2009 ↓.
- ↑ Ondawa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 533 .
- ↑ MŽPSR 2014 ↓.
- ↑ Latorcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 98 .
- ↑ Marusza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 143 .
- ↑ Izvoarele Barcaului, Muntii Ses. Romania-natura [online], web.archive.org, 18 sierpnia 2013 [dostęp 2021-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-18] .
- ↑ A Zagyvának nincs forrása? [online], A mi vidékünk [dostęp 2021-01-05] .
- ↑ Drava nell'Enciclopedia Treccani [online], www.treccani.it [dostęp 2021-01-06] (wł.).
- ↑ Hornich 2001 ↓.
- ↑ Vízállások [online], edukovizig.hu [dostęp 2021-01-06] .
- ↑ A Marcal folyó honlapja - nyitóoldal [online], web.archive.org, 18 maja 2015 [dostęp 2021-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2015-05-18] .
- ↑ A Pallas nagy lexikona [online], mek.niif.hu [dostęp 2021-01-06] .
Bibliografia
- Hunfalvy János , Egyetemes földrajz különös tekíntettel a néprajzi viszonyokra, Budapeszt: Az "Athenaeum" r. társulat kiadása, 1886 .
- Bárány Lászlóné , Magyar nagylexikon XV, Budapeszt: majd Magyar Nagylexikon Kiadó Rt., 2002, ISBN 963-9257-14-1 .
- John Chilton , Second Assessment of transboundary rivers, lakes and groundwaters, Genewa: United Nations Publications, 2011, ISBN 978-92-1-117052-8 .
- Attila Szilágyi , JELENTŐS VÍZGAZDÁLKODÁSI PROBLÉMÁK. 1-8 Ipoly tervezési alegység, Budapeszt: Közép-Duna-völgyi Vízügyi Igazgatóság, 2015 .
- Miklós Szalay , Preparation of the Drava River Framework. Analysis of the International Drava River Corridor, Maribor: National Institute for Environment; Department of Water Resources Management, 2014 .
- Balázs Duray , A Körösök Völgye Natúrpark. Szakmai dokumentáció, Békéscsaba 2014 .
- Peter Kobor , Adatok a Zala folyó középső szakaszának makrogerinctelen faunájához, Keszthely 2016 .
- ICPDR, Danube River Basin District. Part A - Roof report, Wiedeń: International Commission for the Protection of the Danube River, 2004 .
- MTDEWD, RBMP in the Hungarian part of the Tisza Basin, Kijów: Middle-Tisza District Environmental and Water Directorate, 2010 .
- ICPDR, Analysis of the Tisza River Basin 2007, Wiedeń: International Commission for the Protection of the Danube River, 2008 .
- Mitruţ Tentiş , Transboundary Floods: Reducing Risks Through Flood Management, Springer, 2006 .
- Mezősi Gábor , Magyarország természetföldrajza, Akadémiai Kiadó, 2015, ISBN 978-963-05-8976-5 .
- Wei Chu , The Danube Corridor Hypothesis and the Carpathian Basin: Geological, Environmental and Archaeological Approaches to Characterizing Aurignacian Dynamics, Journal of World Prehistory, 2018 .
- Jarmila Makovinska , Tisza River Basin Characterization Report on Surface Water, 2018 .
- Dejan Radivojević , On the formation and evolution of the Pannonian Basin: Constraints derived from the structure of the junction area between the Carpathians and Dinarides, Tectonics, 2012 .
- Attila Takács , Review of Historic Floods in Hungary and the Extent of Flooded Areas in Case of Levee Failures, Kingston 2014 .
- ICPDR, The Danube River Basin District Management Plan – Update 2015 [online], 2015 .
- Aleksandr Prochorow , Wielka Encyklopedia Radziecka, wydanie trzecie, tom 4, 1978 .
- Kerstin Sundseth , Natura 2000 w regionie alpejskim, Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2010 .
- Károly Stelczer , Az Ipoly. Magyarország Hidrológiai Atlasza. I.: Folyóink vízgyűjtője: 8., Budapeszt: Vízgazdálkodási Tudományos Kutató Intézet, 1961 .
- Frisnyák Sándor , Földrajzi Értesítő, Budapeszt: A Csillagászati és Földtudományi Kutatóközpont Földrajztudományi Intézetének folyóirata, 2009 .
- MŽPSR, Plán manažmentu povodňového rizikavčiastkovom povodí Bodrogu, Ministerstvo životného prostredia Slovenskej republiky, 2014 .
- Rudolf Hornich , 10 Jahre Ständige österreichisch-slowenische Kommission für die Mur, Lublana: Ständige österreichisch-slowenische Kommission für die Mur, 2001 .